Poza kroniką miejscową publicysta zajął się tematyką oświatową; napisał obszerne dwa artykuły, sygnowane H. Z.
Pierwszy artykuł z 16 września 1892: „Niebywały wypadek wydarzył się w dniu 14 września w Tarnopolu. Uczeń tamtejszego gimnazyum
347[...] zastrze-lił w gmachu szkolnym profesora [...]. Nie możemy żadną miarą przemilczeć owego błędnego prądu, jaki w naszym szkolnictwie od niejakiego czasu się ob-jawia. Uważają mianowicie w pewnych kołach
348hiperprodukcyą inteligencyi dla państwa i kraju za zgubną, i to właśnie zdanie z gruntu błędne powoduje tamowanie drogi kształcącej się młodzieży [...]. Inteligencyi nigdy za wiele być nie może”
349.
Kontynuacja tegoż w nr 2 [i. e.] 26 (1 listopada 1892) w wywodzie podtrzy-mującym stanowisko z 16 września.: „Nie zamknąłem w słowach tych ani prze-ciw nauczycielstwu naszemu ani też przeprze-ciwko naszej najwyższej szk. władzy kr. żadnego zarzutu [...]. Krytyka rozporządzeń wyszłych nie ze sfer naszych krajowych [...] Miałem tu na myśli rozporządzenie Ministerstwa wyznań i oświaty z 12 czerwca 1886, które w całości dotychczas obowiązuje [...]. Przy wydaniu tego rozporządzenia uwzględniono przedewszystkiem potrzebę zapo-bieżenia niepomiernemu wzrostowi inteligencyi [...]. [Rozporządzenia], które
347 W Warszawie uwagę ogólną absorbuje uniwersytet, gimnazja zaś zostawione są same sobie. Pomyślmy więc i o nich [w:] Chwila obecna X // Gazeta Polska. — 1875, nr 57
348 Por. artykuł relacjonujący wybory do Rady Miejskiej w Rzeszowie, gdzie z powodu przywódców stronnictwa izraelickiego, pod hasłem „inteligencyi mamy dosyć”, został zmuszony do rezygnacji bur-mistrz Pogonowski // Gazeta Rzeszowska, nr 34 (13 września 1891)
349 Por.: Poddano myśl, by warszawscy prelegenci wysyłali swe odczyty do miast prowincjonalnych, gdzieby je miejscowa inteligencja wygłaszała [w:] Bez tytułu I // Gazeta Polska. — Warszawa. 1873, nr 67; Jeśli bowiem ktoś z „intelligencyi” miał sprawę, wówczas w wigilią posiedzenia zapraszał pana Zołzikiewicza do siebie [w:] Szkice węglem : z niedawnej przeszłości / Litwos // Gazeta Polska. — 1877, nr 10; Ze szlachty, a wyrażając się ściśléj, z panów, jeden tylko pan Floks, dzierżawca Małych Postępowic, bywał początkowo, jako ławnik, na sądach gminnych i twierdził, że intelligencya powinna w nich brać udział. Ale miano mu to powszechnie za złe [...] Gmina tedy [...] radziła o własnych sprawach, bez pomocy powyższego pierwiastku, a za pośrednictwem tylko baraniogłowskiego rozumu [w:] Szkice węglem, rozdz. V // Pisma Henryka Sien-kiewicza. T. 1. — Warszawa, 1881, s. 235-236; Stanisław Józwowicz, prawnik i lekarz, poseł startujący w wyborach i bez skrupułów usuwający rywali do ręki księżniczki Stelli, przegrywa moralnie: Człowiek ten, który zginął [...] zabrał mi wszystko [...] Com miał przeciw niemu? [...] Nic prócz tego, co jest bronią nowych ludzi: te troche inteligencyi zdobytej krwawą praca i wysileniem [...] Postawiłem wszystko na jedną kartę i wygrałem, ale to nie ja, to rozum zwyciężył siłę — nowy czas dawne wieki [w:] Na jedną kartę : dramat w 5 aktach / przez Henryka Sienkiewicza // Niwa, R. 10, t. 19, z. 149 (1 marca 1881), s. 368; Już stary Ville-main powiedział, “qu’une société, qui a un salon intelligent, est une société qui vit encore”; Nasze salony mają braków i niedostatków mnóstwo, chyba całe szeregi, ale ostatecznie tytułu „inteligentne” stanowczo odmówić im trudno [w:] Towarzystwo Warszawskie : listy do przyjaciółki / przez Baronową X. Y. Z. List czwarty, odc. 37 // Czas. — 1886, nr 61.
o ile mogą być dla Czech, Morawy lub Austryi korzystne i pożądane — o tyle dla Galicyi wprost niekorzystne lub zgubne [...]. Niekorzystnie na młodzież naszą działa system przyswojony z wzorów obcych i tak daleko od tła narodowego odbiegły [...]. [Socyalizm] to zgubne ziarno zachodu
350nie znachodzi u nas gle-by przydatnej do jego posiewu”
351.
Drugi artykuł porusza kwestię migracji ludności z Krakowa: „Ponure wieści w ostatnich dniach przyniosły do nas dzienniki krakowskie. Cholera pojawiła się na ziemi naszej, rozpoczynając dzieło zniszczenia od Krakowa i Podgórza [...]
352. Wobec zagrażającego naszemu miastu niebezpieczeństwa, zawiązuje się w Jarosławiu komitet
353ratunkowy, który działanie swoje rozpocznie w chwilą
350 Podobne jest zdanie Sienkiewicza: „Rząd oddaje największą usługę socjalistom, którzy do wyborów nie chcą dopuścić [...] „Duma” to tylko jeden akt w tragedii rosyjskiej, który nie zapobiegnie katastrofie, ale ją przybliży [...] Czy Panu „Duma” nie przypomina tego Murzyna, który ma ochotę na cylinder, frak i lakierki, a zapomina o (z przeproszeniem) portkach?, kwiec. 1906 [w:] Henryk Sienkiewicz : listy T. 3, cz. 3, s. 203-210;
W czasie wyborów w Królestwie pewna część robotników przystąpiła mimo oporu socjalistów do głosowania, nie chcąc dopuścić, aby Królestwo Polskie wysłało jako posłów do Dumy przeważnie Żydów, 1906 [w: ] op. cit., s. 254; obawy przed agitacją lewicowca, wyrzuconego nauczyciela Laskowicza: Fala socjalizmu zmiecie wszystkich, którzy nie płyną z nią razem [w:] Wiry // Głos Warszawski. — 1909, nr 165. Przeciwstawieniem dla „ziarna Zachodu” jest przesłanie zawarte w poezji naszego wieszcza: A ja wam prawdę najszczerszą powiadam — Że jeśli taka święta rzecz powstaje — To pierwsze ziarno rzucił pieśniarz Adam — Słowem swej pieśni! [w:] Ona : dramat / H. Zaleski. Kraków, 1901,s. 131
351 Por. zgubny posiew owego sprzedawczyka [poseł szwedzki] wydał zatrute owoce [w:] Potop // Słowo. — 1885, nr 199; Był Nalewajko i Łoboda, była chmielnicczyzna, a teraz jest Dorosz; ziemia z krwi nie osycha, kłó-cim sie i bijem, a przecie Bóg posiał w serca nasze jakoweś semina miłości [w:] Pan Wołodyjowski // Słowo. — 1887, nr 248; Miłość bierze ją [Śmierć] za gardło i przyciska jej kolanem piersi, bije ją w dzień i w nocy, bije ją każdej wiosny, chodzi krok w krok za nią — i w każden dół, który ta wykopie, rzuca posiew nowego życia [w:]
Bez dogmatu // Słowo. — R. 9, nr 2 (3 stycz. 1890); Ratolski: Grzech? — o nigdy! — wierzaj miła — Że sam Pan Bóg dla miłości — W ludzkie serca posiew rzuca [w:] Adjutant / H. Zaleski. — 1894, s. 130
352 Sienkiewicz ucieka przed cholerą: sierpień Kraków, wrzesień Zakopane, potem Wiedeń, gdzie też zaczęła się epidemia, więc wraca do Krakowa Z tego samego roku pochodzi pisana wierszem relacja nie-jakiego Żaby: „Cholera wywołała tu daremne straty — asanacja guldenów zabrała tysiące- Krzyki, wrzaski daremne, a wy płaćcie lachy — Płaćcie, co tam, że u was nie schodzą się końce” [w:] Rada państwa zwołana / Żaba // Djabeł. R. 24, nr 21 (5 listopada 1892); w liście z Kaltenleutgeben do Szetkiewiczów: Dziś wyczyta-łem, że trochę cholery pojawia się tu i ówdzie w Królestwie i w Warszawie, 29 maja 1894 [w:] Henryk Sien-kiewicz : listy, T. 5, cz. 1, s. 357. Por. też: Wyjeżdżaj więc czytelniku na wieś: porzuć [...] ową atmosferę, w której, co lato krąży jak gdyby drapieżny ptak-cholera [w:] Chwila obecna // Gazeta Polska / H. S. — 1873, nr 143; Któż zgadnie, dlaczego może w żadnym mieście Europy o kanalizacji i assenizacyi nie gadano tak dużo, a nie zrobiono tak mało? [w:] Chwila obecna IX // Gazeta Polska, 1875, nr 52; Do tych nowin dołączam jeszcze jedną, a mianowicie, że cholera ukazała sie w Prusach na Wiśle, Warszawa, 1905 [w:] Henryk Sien-kiewicz : Listy. T. 4, cz. 1, s. 332; W 1908 roku w listach do Marii z Babskich dalej obawia się nadejścia cholery i myśli o opuszczeniu przez nią Królestwa [w:] Henryk Sienkiewicz : op.cit. t. 4, cz. 2, s. 115, 137, 152; A po skończeniu kąpieli i kuracji wrócę — ale już nie [na] Mnichowo, bo to dłuższa droga, tylko przez Mościska na Inie i Solnogród do Becza [...] Wróciłbym wcześniej tylko w takim razie, gdyby w Szwajcarii pojawiła się cholera, Ragaz, 29 czerwca 1911 [Żartobliwie podana trasa podróży: München-Innsbruck — Salzburg — Wiedeń] [w:] Henryk Sienkiewicz : op.cit. t. 2, cz. 3, s. 386
353 Co do komitetów zdrowia, mamy już zatwierdzoną i mianowaną komisję sanitarną, która oby sprawiła, żeby nasza Warszawa przestawała zatruwać [...] Ale żeby działalność komitetów przynosiła istotnie owoce, po-trzeba, żeby ludność zapoznawała się z pewnymi wymaganiami higienicznymi nowych czasów [w:] Chwila
możliwego wybuchu epidemii
354[...]. Niepłonną mamy nadzieję
355, że głos nasz nie będzie głosem wołającym na puszczy”
356.
obecna XXVII // Gazeta Polska. — 1875, nr 158; Komitety mnożą się w ostatnich czasach u nas jak grzyby.
Niedawno zawiązał się komitet sanitarny [...] obecnie mamy znów komitet pogorzelowy [w:] Chwila obecna XIX [i.e. XXX] // Gazeta Polska. — 1875, nr 174; Stąd, że komitet zjadł p. Bartelsa i zawiązek ogrodu zoologicz-nego, brać mamy, jak na dziś tę naukę, żebyśmy do komitetów nie wybierali ludzi z fenomenalnym apetytem [w:] Chwila obecna XXXVI // Gazeta Polska. -1875, nr 228; Nad rzeką Sacramento zawiązany został Komitet bezpieczeństwa publicznego [w:] W krainie złota : nowella / przez Litwosa // Nowe Mody Paryskie. — 1880, nr 35 (1 grudnia 1880); Nikt rąk nie opuszcza. Składki płyną, komitety działają, opinja piętnuje warchołów [w:]
Kronika tygodniowa // Słowo. -1882, nr 1; Stan wojenny w Królestwie Polskim wprowadzony został 10 listo-pada 1905 roku i zniesiony 2 grudnia 1905 roku: Do Komitetu [Niesienia Pomocy Rannym i Głodnym Polakom pod Panowaniem Rosyjskim] napływają kartofle, zapasy mąki, słoniny etc., Warszawa, 24 list. 1905 [w:] Henryk Sienkiewicz : listy, T. 4, cz. 1, s. 347; Stała się jednak rzecz dobra, bo przez to wielka masa tak zwanych bezpar-tyjnych przyjmie dyrekcję od Komitetu [Centralnego] i będzie głosowała wedle jego wskazówek, Zakopane, 10 grudnia 1906 [w:] Henryk Sienkiewicz : listy, T. 4, cz. 1, s. 466-467, zob. też Tygodnik Illustrowany. — Warsza-wa. — 1907, nr 2 (12 stycz.), s. 41 fot. (H. Sienkiewicz prezesem Komitetu Wyborczego); Rano byłem w Tow[a-rzystwie] Kredytowym Ziemskim [...] Stworzy się plan obszerniejszego Komitetu [...] Prace komitetowe, jeśli pozwolenie będzie, nie sprawia mi tyle kłopotu i nie zajmą tyle czasu, ile niegdyś, Warszawa, 4-10 paźdz. 1913 [w:] Henryk Sienkiewicz : listy, T. 4, cz. 2, s. 475, 484; powinien uformować się, za zgodą władz, komitet, który uzyskawszy odpowiednią możność działania, zająłby się zorganizowaniem doraźnej pomocy dla włościan gali-cyjskich [w:] Odezwa Henryka Sienkiewicza // Czas. — Kraków. — 1913, nr 465 (8 października), s. 3; Komitet generalny w Vevey powołany został do życia w celu przyjścia z pomocą ofiarom wojny w Polsce, cierpiącym głód i nędzę. Zadanie to spełnia komitet [...] jedynie za pośrednictwem komietów miejscowych [w:] Z komitetu w Ve-vey, 15 sierpnia / Henryk Sienkiewicz, Ant. Osuchowski // Głos Narodu. — Kraków. — R. 23, nr 422 (21 sierp-nia 1915); przedruk // Ilustrowany Kuryer Codzienny. — Kraków. — R. 6, 1915, nr 213 (23 sierpsierp-nia); To właśnie zadanie wytknął sobie nasz Komitet szwajcarski [w:] Henryk Sienkiewicz : pisma zapomniane i niewydane / z polecenia rodziny wydał Ignacy Chrzanowski. — Lwów, 1922, s. 570
354 Gdy gdzie wybuchnie straszna epidemia albo straszny pożar, to trzeba o tym wiedzieć, żeby się od przyj-ścia do nas epidemii lub pożaru zabezpieczyć [w:] Bez tytułu I // Gazeta Polska. — Warszawa. 1873, nr 67;
W każdej chwili klęska może milionowe spowodować straty, a miasto żałuje kilku tysięcy [w:] Sprawy bieżą-ce / Al. // Niwa. — Warszawa. 1875, t. 8, s. 310 [wg spisu rzeczy „Niwy” 1875: Sprawy bieżąbieżą-ce / przez Henryka Sienkiewicza (choć podpisywał się Al.)]
355 Por. zinwertowana forma, kiedy pisarz ostatni raz stanął na czele komitetu : Mamy niepłonną na-dzieję, że tak niezmiernie cenne poparcie Episkopatu Polskiego przyniesie znaczną ulgę ginącym z nędzy rzeszom naszego Polskiego Ludu [w:] List Komitetu generalnego pomocy ofiarom wojny w Polsce do J. E.
Księdza Biskupa Sandomierskiego, Vevey dn. 1 września 1915 r. / prezes Komitetu Generalnego Henryk Sienkiewicz // Kronika Dyecezyi Sandomierskiej. — R. 8, nr 6/11 (czerw. / listopad 1915)
356 Już w 1865 roku Sienkiewicz odnosi się do św. Jana Chrzściciela: Zwątpiały młodzieniec może razem ze mną zawołać posępnym głosem Jana na puszczy „Wróćcie mi moje ułudzenia stare” [w:] Henryk Sienkiewicz : listy.
T. 1, cz. 1, s. 284, 287; Zabieramy się więc, jak widzisz, czytelniku, po trochu do nauki, i można powiedzieć, że ruch umysłowy [...] wzrasta coraz bardziej. Ruchu tego byłoby może jeszcze więcej, gdyby nowy zarząd Biblioteki Uni-wersyteckiej raz nareszcie zdecydował się na otworzenie czytelni [...] Kto wie, czy nasz głos nie będzie głosem na puszczy [w:] Bez tytułu / H.S-cz. // Gazeta Polska. — Warszawa. 1873, nr 223; W Warszawie uwagę ogólną ab-sorbuje uniwersytet, gimnazja zaś zostawione są same sobie. Pomyślmy więc i o nich [...] Oby te słowa nie były głosem wołającego na puszczy! [w:] Chwila obecna X // Gazeta Polska. -1875, nr 57; Szkoła nauki kucharstwa
— woła głosem wołającego na puszczy pan Łojko [w:] Kronika tygodniowa / Litwos // Słowo. — 1882, nr 28; Dla was — głos starszych wołaniem na puszczy [w:] Do młodego pokolenia / Guldenstern. Kraków, 1890; „Bicykli-stom zakazano jeździć z przyjemności [...] By nie było niby w puszczy ciągle niepokoju” [w:] Z Jarosławia / H. Z.
// Djabeł. R. 26, nr 10 (23 maja 1894), s. 6; Bobcio: to przecie... jakże się nazywa... aha, Hegar na puszczy! [w:]
Historya jakich wiele // Nasze dwory i dworki / Jeremi Zora (H. Zaleski). Kraków,1905, s. 12