o wolność:
„Brak onej iskry — żaru i płomienia
253[...] Bez niej dojdziecie ku wrotom cmentarzy” — ostrzegał, przeciwstawiając się społecznej melancholii szerzącej się pod nazwą „spleen-u” [s. 8], który to trend szerzył się w latach 80-tych, a o którym napomyka też hrabia Alfons w „Hannie” [s. 65, 113], co ma znacze-nie na zawężeznacze-nie okresu powstawania utworu.
W 1890 roku tak pisał o młodej pisarce: Są krytycy, którzy biorą ów pesy-mizm za złe młodym autorom. Możnaby jednak spytać w ich imieniu, skąd mają nabrać otuchy, skoro w ich sercach nie ma jej ani atomu. Życie nasze ogólnie aż nadto usprawiedliwia owe minorowe tony [...] Tem też większy żal ogarnia, gdy się pomyśli, że ta młoda ręka trzyma już nie pióro — ale krzyżyk
254.
Oficjalnie Henryk Sienkiewicz mógł się trochę swobodniej wypowiedzieć o koniecznej reformie szkolnej w Królestwie Polskim („Stan szkolnictwa w Pol-sce woła wprost o pomstę do Boga”)
255, w artykule w dzienniku rosyjskim
„Ruś”, przedrukowanym w lwowskiej „Szkole”. Symptomatyczne jest, że po-nownie „do młodego pokolenia” zwraca się pisarz
256.
253 Por. Ideał dobra powszechnego i miłość do społeczeństwa — brak tego świętego ognia przynosi najwięk-szą szkodę [w:] Przemówienie Henryka Sienkiewicza podczas immatrykulacji na Uniwersytecie Jagielloń-skim // Inwentarz rękopisów Biblioteki Jagiellońskiej. — Kraków, nr 6996 III, k. 24-26
254 Przedmowa do pośmiertnego wydania nowel Walerii z Soleckich Błotnickiej pt. „On i ona” [wyd.]
1890 we Lwowie // BJ Rkp. 7028 I, http://jbc.bj.uj.edu.pl/publication/409789
255 Por. Niech pan Apuchtin nie udaje, że nie wie, iż w szkołach naszych stopnie zdobywają się pieniędzmi [...] a jednak te wołające o pomstę do Boga nadużycia toleruje [w:] Towarzystwo Warszawskie. List drugi, odc. 21! // Czas. — 1885, nr 290; jedna z dominant stylistycznych pisarza: Ale królewięta! Z nimi nam nie żyć; ich to zdzierstwa, ich to arendy, stawszczyzny, pojemszczyzny, suchomielszczyzny, oczkowe i rogowe;
ich to tyrania i uciski przez Żydów czynione o zemstę do nieba wołają [w:] Ogniem i mieczem // Słowo. — 1883, nr 160; Koniec panowania Nerona, które uważali za panowanie szatana, i karę Boską na wołające o pomstę jego zbrodnie [w:] Quo vadis : powieść z czasów Nerona / przez Henryka Sienkiewicza //
Czas. — Kraków. — 1895, nr 257; Kryspus począł opowiadać [...] swój żal, że dusza, którą chciał ofiarować Chrystusowi czysta jak łza, zbrudziła się ziemskim uczuciem dla uczestnika wszystkich zbrodni, w których grzęznął świat pogański i które wołały o pomstę Bożą [w:] Quo vadis // Czas. — Kraków. — 1895, nr 172;
W dotychczasowych powieściach o Legionach z 1797 są baliwerny wołające o pomstę do Boga, Kraków, 30 listopada 1911 [w:] Henryk Sienkiewicz : listy. T. 4, cz. 2, s. 422
256 W ten sposób powstawały dwa przeciwne obozy: jeden stanowiła obca i wroga narodowi szkoła z całym, stojącym za nią, administracyjnym i policyjnym aparatem, drugi: dzieci i rodzice, ich poczucie niedoli i po-czucie krzywdy, które odczuwał naród cały [...]I nadszedł okres apuchtinowski [...] Język polski uczyniono nieobowiązującym i zaczęto wykładać z innemi przedmiotami po rosyjsku, powprowadzano idyotyczne pod-ręczniki, w których można znaleźć takie np. wiadomości, że Wiedeń oswobodzili od najścia Turków Kozacy [...] „Pamiętnik nauczyciela poznańskiego” [i.e. Z pamiętników korepetytora, nowela drukowana początko-wo w Gazecie Lpoczątko-wowskiej, nr 236-238 wyd. paźdz, 1879] jest przeniesiony w stosunki poznańskie tylko dla-tego, że inaczej nie byłaby go puściła cenzura warszawska [...] Zabrałem głos w tej sprawie, jako pisarz polski, którego najserdeczniej obchodzi przeszłość kraju i młodych pokoleń [w:] Głos Sienkiewicza // Kraj. — Pe-tersburg, nr 10 (24 marca 1905) oraz [w:] H. Sienkiewicz o reformie szkolnej w Królestwie Polskiem //
przeszłość [w:] Mięszaniny [!] literacko-artystyczne XVII / Litwos // Niwa. — 1881, t. 20, s. 772; Młode pokolenie nie odbiera żadnego wychowania. Na dwadzieścia tysięcy wsi istnieje 2.000 szkół na papierze [w:]
Kronika tygodniowa VIII // Słowo, 1882, nr 40; Obywatele Aten! — rzekł zmienionym głosem. — Jeśli to żart niewczesny, to odpokutujecie za niego nie tylko wy, ale i nieurodzone jeszcze wasze przyszłe pokolenia [w:] Wesele / H. Sienkiewicz // Adamowi Krechowieckiemu [księga pamiątkowa]. — Lwów, 1908; Gdyby Krzycki żył sto lat temu i był ułanem, szarżowałby pod Somosierrą nie gorzej od Kozietulskich i Niegolew-skich. Tylko on należy do tego rodzaju ludzi, którym dla jakiejś idei lub jakiegoś uczucia łatwiej zginąć niż dla nich żyć i w nich wytrwać [...] folga, prawem dziedziczności, zwłaszcza w tej sferze, do której należy Krzycki, jeszcze została [...] Nie tacy naszą społeczność odbudują [...] Przyszłe pokolenia [...] twarde, uporne, milczą-ce i fachowe. Niedla i niewola orzą pod nie grunt od stu lat [w:] Wiry // Gazeta Warszawska. — 1910, nr 14
Prolegomena
Gazeta Rzeszowska, która na swym sztandarze umieściła hasło „Bóg i Oj-czyzna”
257, wydawana krótko w latach 1891-1892, od początku nie ukrywała swej sympatii do Sienkiewicza. Już w pierwszym numerze dowiadujemy się, że czytelnie ludowe były wyposażone w „Ogniem i mieczem” oraz „Potop”
258.
Od 22 lutego 1891 (R. 1, nr 5, 8, 12, 18) zaczęła publikować 13-zgłoskowcem napisany poemat „Z nad Bugu i Styru” autorstwa Stacha z Zabłociec
259. Techni-kę żartu sowizdrzalskiego w onomastyce literackiej, odsłonił Sienkiewicz w ga-wędzie z arcybiskupem Aleksandrem Kakowskim
260. Poemat opiewa uroki niwy
257 W R. 1, nr 1 (25 stycznia 1891), s. 1 deklaracja red. nacz.: „Jako Polacy, wierni danemu Słowu, musimy stanąć pod sztandarem téj Królowéj, pod któréj berło i opiekę oddał się z narodem polskim przesławnéj pamięci król Jan Kazimierz” http://www.pbc.rzeszow.pl/publication/4903
258 Gazeta Rzeszowska. R. 1, nr 1 (25 stycznia 1891), s. 2; Przez czytanie „Trylogii” w ostatnią noc 1886 roku i cały Nowy Rok stracił lepszą posadę na kolei wiedeńskiej przyszły polski noblista [w:] Z powodu „Try-logii” (wspomnienie) / Władysław St. Reymont // Sfinks. — Warszawa. — R. 10, z. 1 [og.zb.96] (1917), s. 28-35
259 Symptomatyczny motyw błota dla Sienkiewicza: o Loli, w Bielicach pod Warszawą, 1867: Alem wkrót-ce zapłonął wstydem i sromotą — Bo ojczyzną mej nimfy...jest pińskie błoto [w:] Z teki młodzieńczej Sien-kiewicza // Rok Polski. — Kraków. — R. 1, nr 4 (maj 1916), s. 76-77 http://mbc.malopolska.pl/publication /20754; Złodziej Zahorski do ojca: Sumienie, staruszku, podobne jest do kaloszy, bo świeże od błota [w:]
Fragmenty nieznanego dramatu / Henryka Sienkiewicza, ca 1877/1878, s. 41; Podlasie jest sobie Podlasie:
piasek, piasek, woda, błoto, lasek, Ruda, 1880 [w:] Henryk Sienkiewicz : listy. T. 1, cz. 2, s. 32; imię Stach może z sympatii do przyjaciela, Stanisława Witkiewicza, do którego zwracał się Stachu, którym obdarzył Połanieckiego i które nosi młody bohater z „Pustyni i w puszczy” [1910]; por. ogrodnik z Zabłocic, nota-riusz z Zabłocic, szkoła w Zabłocicach [w:] Historya jakich wiele // Nasze dwory i dworki / Jeremi Zora (H. Zaleski). Kraków, 1905
260 Powiedział na to, że pochodzi z drobnej szlachty z Przasnyskiego, gdzie są trzy wsie: Kaki Suche, Kaki Wilgotne i Kaki Grzmiące. Nie myśl, żebym wymyślił nazwy wsi, może tylko podkomponowałem trochę adiektywy, Warszawa, 4 marca 1914 [w:] Listy. T. 2, cz. 3, s. 430