zarówno Płatonow, jak i Sokurow prowadzą dyskretny, ale wyraźny
„dyskurs” dotyczący erotyzmu i seksualności. mają jeden cel: udowod-nić, że owe aspekty natury ludzkiej są nieuniknionym i dokuczliwym rozpraszaniem człowieka w jego drodze do doskonalenia ducha. Reży-ser podkreślał, że jego debiut pierwotnie miał dotyczyć konfliktu mię-dzy ciałem i duszą74.
w całym filmie problem cielesności jest jednym z ważniejszych, gdyż konstytuuje fabułę i wyznacza strony wewnętrznego konfliktu Nikity Firsowa. mężczyzna musi mierzyć się z pokusami własnego cia-ła, by osiągnąć doskonałość. Jego częste wizyty w domu Luby nasu-wają skojarzenie z jurodiwymi, którzy przychodzą do łaźni i tam wy-stawiają się na pokusy – kąpią się z kobietami, ujarzmiwszy namięt-ności tak dalece, że mają pełnię władzy nad swą naturą75. z mężczyz- nami czują się jak mężczyźni, z kobietami – jak kobiety i chcą mieć nie jedną, ale obie natury, niczym androgyniczna istota Sołowiowa.
dlatego jeśli w takim człowieku budzi się namiętność, stara się on być martwy. dla Nikity dom Luby jest miejscem przebywania „bogini słońca”, ale też musi być przestrzenią grobowca, który ostudzi żądzę pobudzonego ciała.
w tym miejscu warto zwrócić uwagę na scenę oglądania zdjęć ze starego albumu. zmarli pokazywani na fotografiach są wywoływani z pamięci właśnie w domu dziewczyny. bohaterowie niejako zaprasza-ją ich do grobowca, w którym sami spoczną na końcu filmu, a na ich
„mogile” wyrośnie nagrobna trawa. dla Sokurowa zdjęcia są symbo-lem czasu, ale rozumianego nie historycznie, lecz fizycznie, jako obec-ność tu i teraz76. Taką samą funkcję pełnią ujęcia z kroniki, co zazna-czył reżyser w zapiskach dotyczących Samotnego głosu człowieka77.
brak zainteresowania Nikity Lubą można tłumaczyć w kontekście
„świata odwróconych wartości”, w którym wojna wypaczyła pojęcia rodziny, miłości, związku, szczęścia78. Nowe warunki istnienia deter-minują pojawienie się nieznanych wcześniej form życia „obok siebie”.
większość ludzi, w tym Luba, myślała w tym okresie, że rewolucja roz-pęta wiatr zmian, który przyniesie szczęście. Rewolucja jest tutaj. Teraz będziemy szczęśliwi79 – mówi Luba do Nikity. Czas zweryfikuje jej słowa.
Jurodiwy powinien być „martwy dla świata” – „nagi dla świata”80. mąż Luby obnaża się, co warto jeszcze raz podkreślić, za typowo ko-biecym atrybutem – parawanem. ułożenie rąk na torsie nie przypomi-na męskiego gestu, lecz wyraża skromność, wstyd i niewinność, którą można przypisać niewiastom. Nagość nie jest obrazoburcza, wręcz przeciwnie – została uświęcona przez palące się w izbie Luby świece.
Scena nocy poślubnej nie ma w sobie nic, co na zachodzie mogłoby być przesycone erotyzmem. Nagie ciało, ciemność pomieszczenia, wąska przestrzeń wyznaczona przez parawan oraz palący się płomień nasuwają raczej skojarzenia z grobowcem, do którego zostało złożo-ne obnażozłożo-ne ciało mężczyzny, by pozwolić mu przybrać doskonalszą, niematerialną formę.
dla Sokurowa bardzo ważny jest stosunek cielesności do duchowości.
we wnętrzu bohatera dochodzi do starcia tych dwóch antagonistycznych komponentów ludzkiej natury – sił ciemności i jasności. Reżyser wydo-bywa piękno ciała, nadaje mu wzniosłość i uświęcony status. Luba sta-je się dla Nikity „prosta-jekcją sta-jego najbardziej własnych i najintymniejszych doświadczeń z własnym ciałem”81. Impotencja jest próbą beznamiętności i bezcielesności człowieka pochłoniętego sprawami bożymi.
Kolejnym etapem wyrzeczenia się własnej cielesności jest scena na targowisku, gdzie Nikita jest oblewany odpadami z rzeźni. można po-równać to zdarzenie do opisu odnoszącego się do życia jurodiwych:
„Ciało wierzga jak zarzynane prosię. I potrafi nie tylko wymknąć się z rąk rzeźnika, ale obrócić ostrze przeciwko niemu. umartwiając ciało, jurodiwy znajduje się w sytuacji rzeźnika, który przekonuje się – nie bez zdumienia i irytacji – że zarzynany prosiak jest jego własnym członkiem, że jest z nim »złączony« (…). utrupia ciało z premedytacją, bez namysłu – czekając na cud pod postacią »pięknego młodzieńca«”82.
w tym kontekście przewijające się przez cały film sceny przedsta-wiające dogorywające w rzeźni zwierzęta mogą stanowić egzempli-fikację konfliktu, który rozgrywa się we wnętrzu Nikity. bohater jest świadomy, że musi uśmiercić swoje ciało, by udoskonalić ducha. Po-dobne sytuacje można odnaleźć w żywotach jurodiwych. Prokop z ustiuga spędzał dni, „walając się w rynsztokach i kupach śmieci”83, zaś święty Andrzej tarzający się „jak łazarz w gnojowisku i błocie”84, był pogardzany przez ludzi i zwierzęta. Odchodzące od życia ciało jest ikoną „umierania dla świata”85.
w filmie Sokurowa występuje nie bohater, a typ, opowieść jest waż-na nie w sensie fabularnym, a psychologiczno-metafizycznym, dlate-go wszelkie interpretacje zatrzymujące się na poziomie samej opowie-ści, realiów czy kontekstu historycznego nie mogą być uznane za peł-ne. Nie tylko sam obraz filmowy ma cechy odnoszące go do ikony, ale również bohater jest obrazem-ikoną, który prowadzi do istoty ukrytej za ramami kadru, do innej przestrzeni.
Targowisko, na które dotarł Nikita, znajduje się w miasteczku o na-zwie Kantemirowka. ucieczka bohatera ze znanej i oswojonej prze-strzeni przywołuje skojarzenie z wasylem moskiewskim, który uciekł z domu rodzinnego i udał się nie na pustynię, lecz właśnie do miasta, by wystawić się na bezprawie, pokusy oraz pochlebstwa. Jurodiwy jest bytem miejskim, bo przebywanie w urbanistycznie zorganizowa-nym miejscu utrudnia mu przestrzenne wyobcowanie. Nikita dowodzi
swoim przykładem, że to nie miejsce zbawia człowieka, ale bogobojny człowiek uświęca każdą przestrzeń, bo żyje w mieście jakby na pusty-ni i przebywa wśród ludzi jakby w głuchym klasztorze86.
wraz z wkroczeniem do przestrzeni miasta zmienia się sytuacja pre-tendenta do świętości: „Skok z pustyni, jak w wypadku Symeona, z zaci-sza domu rodzinnego, czy wprost z odludzia w niedostępnych borach, jak w wypadku późniejszych jurodiwych – w matnię świata”87, ma prowadzić do pokonania własnych słabości i w rezultacie jest koniecznym etapem na drodze do osiągnięcia duchowej doskonałości88. Nikita Firsow, podob-nie jak jurodiwi na targowiskach i bazarach, zostaje poddany próbie „»od-światowienia się« – od-„»od-światowienia się od świata – w świecie. dochodzi się do tego mozolną i bolesną drogą samowyrzeczenia”89.