Punktem wyjścia konstrukcji modelu jest sformułowanie definicji kapitału intelektual-nego regionu. Przesądza ona bowiem o przyjętej strukturze kapitału intelektualintelektual-nego regionu, która z kolei stanowi podstawę do jego pomiaru i dalszej analizy. W rozprawie kapitał intelektualny regionu rozumiany jest zgodnie z definicją 3.1.
Definicja 3.1.
Kapitał intelektualny regionu to wszystkie nieobserwowalne bezpośrednio aktywa
re-gionu, które mogą wpływać na pozycję konkurencyjną tego regionu. Są to między in-nymi umiejętności, kwalifikacje, stan zdrowia, osobowość mieszkańców regionu, wize-runek tego regionu, oraz możliwości jakie stwarza jego środowisko dla zamieszkania, rozwoju przedsiębiorczości, pracy oraz wypoczynku.
Kapitał intelektualny regionu oceniany jest w rozprawie z punktu widzenia jego pozycji konkurencyjnej. Konkurencyjność regionu rozumie się za Komisją Europejską [1999] jako zdolność regionu do generowania relatywnie wysokiego poziomu dochodu
53
i zatrudnienia. Pozycja konkurencyjna w sensie tej definicji oceniana jest głównie przez pryzmat bogactwa regionu oraz sytuacji na rynku pracy.
Sformułowanie definicji kapitału intelektualnego regionu pozwoliło na ustalenie trójstopniowej jego struktury (rysunek 3.1). Wyróżnia się nieobserwowalne bezpośred-nio komponenty pierwszego, drugiego oraz trzeciego rzędu.
Komponenty pierwszego rzędu to kapitał ludzki i kapitał środowiskowy. Wśród pięciu komponentów drugiego rzędu trzy z nich (kapitał zdrowia, kapitał osobowościo-wy i kapitał wiedzy) odnoszą się do kapitału ludzkiego, dwa pozostałe (kapitał struktu-ralny i kapitał wizerunku) – do kapitału środowiskowego. Definicje wymienionych wy-żej komponentów pierwszego i drugiego rzędu sformułowano poniwy-żej.
Definicja 3.2.
Kapitał ludzki to predyspozycje mieszkańców do wykonywania powierzonych im za-dań, czyli przykładowo ich zdolności, umiejętności, kwalifikacje, stan zdrowia czy oso-bowość.
Definicja 3.3.
Kapitał środowiskowy to wiedza i możliwości osadzone w środowisku regionu, czyli
wszystkie nieobserwowalne bezpośrednio aktywa regionu z wykluczeniem predyspozy-cji jego mieszkańców. Kapitał środowiskowy regionu odzwierciedlany jest zatem przez jego wizerunek, infrastrukturę, środowisko naturalne, system oświaty, system służby zdrowia itd.
Definicja 3.4.
Kapitał zdrowia to stan zdrowia fizycznego i psychicznego mieszkańców regionu, od
którego zależy ich samopoczucie, dyspozycyjność oraz sposób zachowania.
Definicja 3.5.
Kapitał osobowościowy to wrodzone cechy mieszkańców regionu oraz ich zdolności
54
Definicja 3.6.
Kapitał wiedzy to ogół wiedzy, umiejętności i kwalifikacji mieszkańców regionu
naby-wanych na drodze edukacji zawodowej.
Definicja 3.7.
Kapitał wizerunku to nieobserwowalne bezpośrednio aktywa osadzone w marce
regio-nu, czyli postrzeganiu go przez inne regiony jako atrakcyjnego „partnera”.
Definicja 3.8.
Kapitał strukturalny to nieobserwowalne bezpośrednio aktywa osadzone przykładowo
w infrastrukturze regionu, środowisku naturalnym, systemie oświaty czy systemie służ-by zdrowia.
Na zdefiniowane wyżej komponenty drugiego rzędu składają się nieobserwowalne bezpośrednio komponenty trzeciego rzędu nazywane tutaj krótko elementami kapitału intelektualnego regionu. Są one najmniej złożonymi komponentami kapitału intelektu-alnego regionu. Każdy z wyróżnionych elementów opisywany jest za pomocą zestawu obserwowalnych wskaźników. Na liczbę wskaźników wpływa przede wszystkim przy-jęty w badaniu stopień złożoności wyróżnionych elementów. Nie bez znaczenia jest w tym przypadku również dostępność danych statystycznych. Opisana struktura kapita-łu intelektualnego regionu przedstawiona została na rysunku 3.1, a wymienione tam elementy kapitału intelektualnego regionu są elementami przykładowymi.
55
Rysunek 3.1. Przyjęta struktura kapitału intelektualnego regionu Źródło: opracowanie własne.
56
Kapitał intelektualny regionu w rozumieniu definicji 3.1 posiada cechy, które są mu przypisywane w większości podejść, a mianowicie:
zarówno kapitał intelektualny regionu, jak i składające się na niego komponenty są zjawiskami złożonymi i wielowymiarowymi,
kapitał intelektualny nie wpływa na pozycję konkurencyjną regionu bezwarunkowo. Istnienie takiej relacji powinno zostać poddane weryfikacji, ponieważ zależy od wielu czynników.
Do podstawowych cech wyróżniających przyjętą definicję i strukturę zaliczyć należy:
przypisanie aktywom kapitału intelektualnego charakteru bezpośredniej nieobser-wowalności w miejsce charakteru niematerialnego. W literaturze zwykle uważa się, że aktywa kapitału intelektualnego regionu mają charakter niematerialny, choć spo-tkać można też stanowiska przypisujące im charakter materialny [Schiuma, Lerro i Carlucci 2008]. W rozprawie przyjęto, że komponenty kapitału intelektualnego są nieobserwowalne bezpośrednio i mogą być konstruktami materialnych i mierzalnych aktywów (np. dostęp do infrastruktury regionu), Uważa się bowiem, że bezpośrednia nieobserwowalność jest terminem szerszym niż sama niematerial-ność. Oznacza to, że każdy niematerialny komponent jest zarazem nieobserwowalny bezpośrednio, ale nie na odwrót,
ocena kapitału intelektualnego regionu z punktu widzenia jego pozycji konkuren-cyjnej. Jak zauważono w podrozdziale 2.1, ocena konkurencyjności dokonana przez pryzmat „rezultatu” konkurowania jest równoznaczna z oceną jego pozycji konku-rencyjnej. Wśród „rezultatów” konkurowania wymienia się zjawiska (np. wzrost go-spodarczy, rozwój gogo-spodarczy, jakość życia jego mieszkańców, korzyści material-ne, czy kapitał finansowy), które nierzadko stanowią w literaturze punkt odniesienia przy ocenie kapitału intelektualnego regionu. Ponadto, jak podkreślają Andriessen i Stam [2008], „wejście do środka pozycji konkurencyjnej” jest główną motywacją do pomiaru kapitału intelektualnego. Pomaga ono bowiem rozwijać politykę przez wskazanie kierunku przyszłego rozwoju gospodarczego,
ujęcie w strukturze kapitału intelektualnego regionu niekompletnego stopnia podzia-łu – elementów kapitapodzia-łu intelektualnego. Dostępne w literaturze podejścia do struk-tury kapitału intelektualnego regionu zwykle obejmują podziały kompletne. Ozna-cza to, że wszystkie aktywa wchodzące w skład kapitału intelektualnego regionu da się zaklasyfikować do któregoś z wyodrębnionych komponentów. Struktura taka
57
jednak zwykle zawiera komponenty o relatywnie wysokiej złożoności. Powoduje to, że wnioski wyciągnięte z przeprowadzonych badań na takim stopniu struktury są bardzo ogólne i charakteryzują się niskim stopniem zastosowania praktycznego. W rozprawie proponuje się prowadzenie badań z wykorzystaniem elementów kapi-tału intelektualnego regionu. Ich złożoność można samodzielnie regulować w zależności od celu prowadzonego badania. Dzięki temu możliwe jest uzyskanie wyników mających bezpośrednie zastosowanie praktyczne. Poza tym proponowane podejście nie przekreśla pomiaru kapitału intelektualnego również na pozostałych, kompletnych stopniach struktury (rysunek 3.1), gdzie komponenty zakresem zbliżo-ne są do tych analizowanych w literaturze.