Kapitał społeczny jako czynnik określający rozwój współczesnego społeczeństwa

Idea kapitału społecznego zapożyczona z teorii socjologii nabiera znaczenia w tworzącej się nowej ekonomii, gdzie podstawowym zasobem strategicznym jest wiedza, a o wartości firmy decyduje jej kapitał intelektualny. Staje się ta idea kluczem do rozwiązywania problemów organizacyjnych dotyczących relacji z klientami, kontaktów pracowniczych, czy więzi organizacji ze światem zewnętrznym [Bratnicki 2000 s.16]. Odczuwana przez nielicznych jeszcze ekonomistów obietnica niesiona w koncepcji kapitału społecznego wynika z dwóch źródeł. Po pierwsze wskazuje na pozytywne aspekty relacji międzyludzkich, a omija aspekty mniej chlubne. Po drugie, idea ta wbudowuje owe pozytywne aspekty w szeroko pojmowany kapitał uwypuklając jednocześnie niematerialny kapitał jako potencjalne źródło władzy i wpływów [Dyduch W. Szczepankiewicz M. i Szczepankiewicz E. 2001 s. 30].

Jak wiadomo, alternatywna forma kapitału w nowej ekonomii przykuwa uwagę decydentów, którzy poszukują niefinansowych sposobów na rozwiązanie finansowych problemów. Kapitał społeczny jest spoiwem zarówno przedsiębiorstwa w nowej ekonomii, jak i społeczeństwa obywatelskiego. Wypełnia on przestrzeń społeczną pomiędzy ludźmi, a swoje źródło ma w interakcjach, dzięki którym powiązania i sieci są oparte na prawidłowych fundamentach współdziałania. Podobnie jak inne formy kapitału, służy podwyższeniu efektywności funkcjonowania i rozwoju organizacji głównie poprzez ułatwianie współdziałania pomiędzy uczestnikami, co określane zostało przez sześć wyznaczników, jako: uczestnictwo w sieciach, wzajemność, zaufanie, normy społeczne, wspólnota i proaktywność [Dyduch 2001].

Kapitał społeczny jest często łączony ze zorientowaniem zbioru zdolności i umiejętności, które umożliwiają współpracę między ludźmi w ramach grup i organizacji na osiągnięcie wspólnego dobra i zrealizowania wspólnych celów. W procesie tym osobista kompetencja do tworzenia grupy i bycia częścią grupy oraz działania wewnątrz niej stanowią znaczną część kapitału społecznego. Wspólne dobro, a nawet silna grupa nie powstają szybko. Tak jak tworzenie każdej innej postaci kapitału, kumulacja i rozwój kapitału społecznego wymaga ciągłości działań w długim okresie. Zygmunt Bauman uznał, że powodzenie państwa stricte oświeconego, państwa, w którym rozwijać się będzie rzeczywiście to, co dobre, to, co powinno łączyć jest przede wszystkim bycie stanowczym, bacznym obserwatorem. Ma on bowiem za zadanie, pilnować ściśle określonych relacji pomiędzy tym co moralne, a tym, co nazwać również można stanami fizycznymi [Marzec – Hodko 2009 s.15].

W klasycznej koncepcji, kapitał społeczny to nic innego jak poczucie moralne oraz sieć społecznego zaangażowania się w różnego rodzaju aktywności wynikającej ze zdolności współodczuwania [Wikipedia 16.05.2014]. W grupie społecznej, gdzie ludzie ufają innym ludziom, gdzie normy i wartości są przestrzegane, można z powodzeniem mówić o wysoko rozwiniętym i wykształconym kapitale społecznym.

B. Sławecki [2011 s. 38] rozpatrując teoretyczne definicje kapitału społecznego reprezentowane przez twórców tego ujęcia rozwoju społecznego stwierdził, że aby ująć definicję kapitału społecznego „należy ją za każdym razem osadzić w konkretnych ramach teoretycznych.”

W kontekście tematu pracy obejmującej relacje pomiędzy formalnymi kwalifikacjami nauczycieli i wydatkami na zajęcia pozalekcyjne a wynikami uzyskiwanymi przez gimnazjalistów, należy rozpatrywać kapitał społeczny jako:

wykorzystanie kapitału ludzkiego nagromadzonego w czasie dzięki inwestycji w proces edukacji – to wiedza nauczyciela - poprzez umiejętne przekazywanie informacji na kształtowanie i tworzenie kapitału ludzkiego oraz sieci powiązań pomiędzy uczestnikami – uczniowie, ich wiedza i kształtowanie relacji pomiędzy nimi - niosącego w przyszłości zmiany i rozwój gospodarczy. Inwestycja w edukację, jako ciągle zmieniający się system, jako proces jej dostosowywania do warunków, ale i jednocześnie je kształtujący.

Wykres nr 1: Własna wizja rozwoju kapitału społecznego

Źródło: Koncepcja własna widzenia rozwoju kapitału społecznego w podziale czasowym (epokowym):

renesans, oświecenie, rewolucję przemysłową i rewolucję informatyczną.

Ujęty został rozwój nauk (linie zielone). Początkowo rozwój następował powoli jako główne nurty. W miarę rozwoju nauk zaczęły się one dzielić, aż dochodzi do wielu specjalizacji, które obecnie przecinają się z innymi dziedzinami przyczyniając się do powstania nowych badań. Coraz większy rozwój powodował, że naukowcy zaczęli interesować się przeszłością (linie czerwone) i koniecznością zbadania naukowego naszych „korzeni”.

Takie przedstawienie kapitału społecznego pozwala na jego określenie jako dobra osobistego, które można wykorzystać jako środek do osiągnięcia określonego celu. Odnosi się to do nauczyciela, który swój potencjał zdobyty poprzez dokonywane wcześniej inwestycje może przekazać uczniom. Czyli w pierwszej fazie pozyskiwania kapitału ludzkiego przez uczniów ważna jest struktura domknięta społeczeństwa [Sławecki 2011 s. 30 – 36], która wpływa na dostęp do informacji oraz ułatwia sankcjonowanie zachowań oportunistycznych w celu zwiększenia stopnia zaufania sobie. Oznacza to, że nauczyciel musi być wiarygodną osobą, tzn. posiadającą odpowiednie kwalifikacje i umiejętności do tego, aby tworzyć, budować nowy kapitał w uczniach. Dla skuteczności osiągnięcia przez nauczyciela pełnego celu, jakim jest przekazanie wiedzy i umiejętności posługiwania się nią przez uczniów, w konsekwencji tworzenia, ważne jest społeczeństwo w jakim przebywają uczniowie, w tym rodziny.

Najbliższe otoczenie uczniów musi być skłonne do współpracy z nauczycielem i w razie potrzeby wspomagać jego pracę. Ich zaangażowanie w inwestycje w dzieci, zaufanie do nauczyciela, do jego kompetencji powinno wytworzyć sieć wzajemnych relacji pozwalających na uzyskiwanie poprzez pracę nauczyciela jak najwyższych efektów. Tym samym uczniowie zwiększając swoją aktywność (szczególnie w okresie późniejszym, w wieku produkcyjnym) wykorzystują zdobyte umiejętności i posiadane zdolności. W szkole wytwarza się swoista kultura społeczna pomiędzy uczestnikami tzn.: nauczycielami, uczniami i rodzinami tych uczniów.

Z drugiej strony nauczyciel, będący jednostką w pewnym społeczeństwie, niesie tym lepsze przesłanie, im otoczenie, w którym przebywa jest bardziej zainteresowane rozwojem społecznym i gospodarczym, a także jest wiarygodnym kapitałem.

Działania szkoły natomiast, poza przekazywaniem wiedzy i kształtowaniem umiejętności społecznych, należałoby skierować na „przekazywanie pożądanych wzorców kulturowych obejmujących m.in. poszanowanie odmienności etnicznych, różnic w stylu życia, hierarchii w systemach wartości, a także zróżnicowania podyktowanego płcią, pochodzeniem społecznym, poziomem zamożności, wyznaniem itp.” [Pisz 2010 s. 306]. Ponieważ rodzina jest pierwszym ogniwem w łańcuchu wychowawczym z czasem działa równolegle z poszczególnymi etapami edukacji, a mentalność oraz zasobność rodziny mają wpływ na rozwój dziecka i jego karierę w przyszłości. Dlatego ważne jest, aby działania szkoły skierowane były również na socjalizację i wychowanie poprzez przezwyciężanie naleciałości mentalnych wynikających z zachowania rodziny.

Jednak wszelkie działania podejmowane przez nauczycieli jako twórców kapitału społecznego, wymagają nakładów finansowych.

Kierunki działań wyznaczają szkoły, ale pomoc może dać samorząd, poprzez sfinansowanie podstawowych potrzeb, a także dodatkowych zajęć, dzięki którym nauczyciele będą mogli wykazać się swoim zaangażowaniem w kształcenie człowieka o umiejętnościach pozwalających na czynny udział w rozwoju społecznym i gospodarczym. „Szkoła ma wypracować gotowość do podejmowania działań ich dyspozycje do dalszego rozwijania wiedzy i umiejętności” [Golinowska i Boni 2006 s. 218]. Podstawy które ma wpoić nauczyciel, to: konstruktywne rozwiązywanie problemów, radzenie sobie z rzeczywistością, podejmowanie decyzji, innowacyjność i umiejętność oceny ryzyka.

Szybki rozwój nauk, w tym technologii, informatyzacji i genetyki, wymusza zmiany w systemie kształcenia i wychowania oraz konieczność zazębiania się w ramach polityki społecznej, polityki rodzinnej, oświatowej i edukacyjnej celem poszerzania działań wspólnych. Służyć temu ma powszechność edukacji ponadpodstawowej, aby skupić się na zainspirowaniu młodzieży i dorosłych do realizowania się poprzez edukację przez całe życie.

Dobrobyt współczesnego społeczeństwa jak i sama możliwość konkurowania z innymi, wzmacnia główną cechę kulturową, jaką jest poziom zaufania. Wysoki poziom powiązań zapewnić może tylko społeczeństwo dbające o rozwój i podnoszenie kapitału ludzkiego.