Kapitał społeczny

Termin kapitał społeczny wywodzi się zarówno z ekonomii, jak i socjologii. Pojęcie kapitału społecznego po raz pierwszy użył Hanifan, według któerego owy kapitał cechuje dobra wola, koleżeństwo i sympatia jednostek, które tworzą określoną grupę społeczną.130 Warto zaznaczyć, że już w początkowym etapie definiowania kapitału społecznego da się zauważyć odniesienie do relacji społecznych.

Takie podejście jest widoczne w teorii kapitału społecznego Pierre’a Bourdieu. Kapitał społeczny rozumie on w skali mikro jako zbiór rzeczywistych i potencjalnych zasobów, jakie związane są z posiadaniem trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych związków opartych na wzajemnej znajomości i uznaniu, która dostarcza każdemu ze swych członków wsparcia w postaci kapitału posiadanego przez kolektyw, wiarygodności, która daje im dostęp do kredytu w najszerszym sensie tego słowa (Bourdieu, 1985)131.

N. Lin, u którego również da się zauważyć sieciowe podejscie do kapitału społecznego, zwraca szczególną uwagę na zasoby, jakie posiada struktura społeczna oraz aktorzy, którzy 127 Por. M. Bratnicki, J. Strużyna, Przedsiębiorczość i kapitał intelektualny, Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Katowice 2001, s. 70.

128 Por. A. Rybałtowska, E. Zyń, Nowe koncepcje…, op.cit., s. 121.

129 J. Dziwulski, Zarządzanie kapitałem ludzkim w organizacji inteligentnej w: Zarządzanie kapitałem

intelektualnym w organizacji inteligentnej, red.: W. Harasim, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2012 s. 68.

130 M. Gajowiak, Kapitał społeczny. Przypadek Polski. Warszawa 2012, s. 13-14.

131 P. Bourdieu, The Forms of Capital, w: Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, J. Richardson (ed.), New York, 1986.

funkconują w ramach danej struktury. Aktorzy nawiązują relacje z innymi, aby dotrzeć do nowych i potrzebnych zasobów. To pozwala im na osiąganie określonych korzyści.132

Wartościowy wkład do teorii kapitału społecznego stworzył Burt, który w wyniku badania struktur sieciowych uznał, że sposób powiązań uczestników w strukturze sieciowej decyduje

o korzyściach, jakie będą z niej czerpać. Burt wskazuje, że określenie wielkości sieci oraz posiadanych przez uczestników sieci zasobów warunkuje korzyści wynikajace z budowania tych struktur.133

Kapitał społeczny jest traktowany bardzo często jako czynnik, który powinien ułatwiać współdziałanie. Powstaje on bowiem jako bezpośredni efekt interakcji społecznych. To dobro pozwalające na tworzenie sieci współpracy i kooperacji ( J. Coleman)134. Owocem owych relacji jest możliwość osiągnięcia większej liczby korzyści i to tych zarówno społecznych, jak i ekonomicznych. Bardzo istotnym wskaźnikiem kapitału społecznego jest poziom zaufania, a także normy i wartości powstające w procesie strukturacji (Putnam, Fukuyama)135. Za pomocą wskaźnika kapitału społecznego możemy mierzyć zdolność ludzi do współpracy między sobą, do podtrzymywania wspólnotowości opartej na określonym systemie więzi i społecznych interakcjach. Wysoki poziom kapitału społecznego powinien świadczyć o potencjalnych możliwościach uzyskania określonych zysków ekonomicznych.

Zaufanie, wskazane m.in. przez Putnama i Fukuyamę wskzauje również P. Kazibudzki. Według Kazibudzkiego to zaufanie stanowi strategiczny zasób organziacji przyszłości, czyli organizacji opartej na wiedzy. Taka organizacja pozwala m.in. szybko reagować na zmieniające się otoczenie, nie wpada w pułapkę naśladowania, pozwala na rozwój dzięki zaangażowaniu wszystkich ztrudnionych w niej pracowników.136

132 N. Lin, Social Capital. A Theory of Social Structure and Action, Cambridge University Press, 2001, s. 3. 133 R. S. Burt, Structural Holes. The Social Structure and Competition, Cambridge, Massachusetts and London, 1992, s. 13.

134 Por. J. S. Coleman, R. B. Smith, The Mathematics of Collective Action, 1973, tekst dostępny na stronie

internetowej: http://books.google.pl/books?

id=KTatmFs_dwAC&dq=coleman+the+mathematics+of+collective+actions&printsec=frontcover&source=bl&ots= &sig=kasGcggp6SCVaqhbzPeyZdVH59U&hl=pl&ei=xMKWSYGnLoSk0QXindG7Ag&sa=X&oi=book_result&re

snum=2&ct=result#PPR34,M1, stan na10.08.2019.

135 Por. F. Fukuyama , Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, Warszawa, Wrocław: Wydawnictwo PWN, 1997; F. Fukuyama F., Koniec człowieka, Wydawnictwo Znak, Kraków 2008; R. D. Putnam, Tuning In,

Tuning Out: The Strange Disappearance of Social Capital in America, “Political Science and Politics”, grudzień

1995; R. D. Putnam, Bowling Alone: America’s Declining Social Capital, “Journal of Democracy”, 1995. 136 P. Kazibudzki, Filozofia zarządzania kapitałem społeczno-gospodarczym społeczeństwa sieci [w:] Kapitał

Tradycyjne koncepcje kapitału społecznego odwołują się do różnych kategorii pojęć, takich jak chociażby Colemanowskie zasoby w organizacji rodzinno-wspólnotowej, opisane przez Bourdieu sieci wzajemnego uznania i wsparcia, czy też Putnamowskie zespoły społecznych sieci, norm i zaufania. Pytanie o zmienne, które mogą konstytuować zaufanie normatywne

i instrumentalne, w procesie społecznej konstrukcji wiedzy nie traci na aktualności.

Bourdieu zauważa, że kapitał społeczny nie jest wartością samą w sobie, ponieważ jego ostateczną wartość możemy mierzyć jedynie sumą innych kapitałów i władzy, jaką możemy za jego pośrednictwem zmobilizować. Kapitał społeczny definiuje z punktu widzenia jednostki, nie zaś całej społeczności. Bourdieu wskazuje, że kapitał społeczny nie może być w tym ujęciu jedynie pozytywnym zasobem, ponieważ każda jednostka może go wykorzystywać w swój specyficzny sposób. Ponadto kapitał społeczny pozwala opisywać społeczne nierówności, w tym również nieformalne zależności/układy. Kapitał społeczny oznacza liczbę znajomych, jaką posiada dana jednostka. Ważne jest również jacy są to znajomi, wedle zasady „nieważne co wiesz, ważne kogo znasz”137. To właśnie stanowi zagrożenie związane z występowaniem nierówności społecznych.

Kapitał społeczny, w odróżnieniu od ludzkiego, nie stanowi zasobu jednostki, ale występuje w powiązaniach pomiędzy jednostkami. Oznacza to, że pełni funkcję pośredniczącą (Portes 1998) – umożliwia dostęp do innych zasobów, które posiadają pozostali uczestnicy sieci. Bourdieu uznał kapitał społeczny za instrument, dzięki któremu wyższe klasy zawłaszczają zasoby finansowe i blokują dostęp do wiedzy. Inwestują one świadomie w kapitał społeczny, np. poprzez organizację zamkniętych przyjęć, członkostwo w klubach, czy strategie matrymonialne,

by skuteczniej używać zgromadzonych pieniędzy, wiedzy i władzy (Requier-Desjardins 2003). Bourdieu zwrócił ponadto uwagę na wymienialność kapitałów różnego typu. Kapitał społeczny można przekształcić np. w kapitał ekonomiczny dzięki łatwiejszemu dostępowi do kredytów, czy chronionych rynków lub w kapitał ludzki dzięki pełniejszemu dostępowi do źródeł informacji

i wiedzy ekspertów138.

137 K. Sierocińska, Kapitał społeczny. Definiowanie, pomiar i typy, Studia ekonomiczne, nr 1 (I,XVIII) 2011, s. 72.

138 J. Działek, Kapitał społeczny – ujęcia teoretyczne i praktyka badawcza, Kwartalnik naukowy, Studia regionalne

Putnam wydzielił i nazwał dwie przeciwstawne formy kapitału społecznego. Pierwszym jest kapitał społeczny spajający, czyli ekskluzywny, który ma zdolność do wzmacniania małych grup, przeciwstawiający się innym grupom. Ten typ kapitału Putnam określił jako „superklej” łączący trwale małe grupy i jednocześnie niedopuszczający innych do tej zwartej struktury. Przeciwstawnym, według Putnama kapitałem społecznym jest kapitał społeczny pomostowy, istne „supersmarowidło”, które pozwala tworzyć więzi pomiędzy różnymi grupami i ich członkami.139

Jak napisano wyżej, kapitał społeczny można rozpatrywać na różne sposoby. Z jednej strony może się jawić jako strategiczny czynnik warunkujący rozwój rozmaitych pozytywnych procesów społecznych, z drugiej może przybierać formę antyspołeczną, tworząc niewielkie grupy o charakterze mafijnym, działające wyłącznie na potrzeby uzyskania własnych korzyści kosztem pozostałych. Ten typ kapitału społecznego E. Banfield140 określił jako „amoralny familizm”.

Jednakże Putnam zauważa, że nie istnieje jedna właściwa forma kapitału społecznego, ponieważ obie mogą nieść ze sobą określone korzyści. Zaufanie do wąskiego grona nie musi być postrzegane wyłącznie negatywnie, niemniej to właśnie kapitał pomostowy traktowany jest ze szczególną troską jako ten, który przynosi więcej dobrego. Liczne grono badaczy kieruje swoją uwagę na wyjaśnianiu zachowań, działań zbiorowych, które wywołują współpracę podejmowaną w celu osiągnięcia wzajemnych korzyści.141

Fukuyama definiuje kapitał społeczny jako „zestaw nieformalnych wartości i norm etycznych wspólnych dla członków określonej grupy i umożliwiających im skuteczne współdziałanie”.142

Chcąc zestawić definicje i sposób ujmowania kapitału społecznego przez Putnama, Colemana i Fukuyamy, to właśnie ten ostatni owy kapitał ujmuje w sposób najszerszy. Powodem takiego stanu rzeczy jest uwzględnienie przy wykorzystywaniu kapitału społecznego, kontekstu kulturowego, czyli norm dziedziczonych przez społeczności na przestrzeni wielu lat. To wskazuje na bardzo ważną cechę kapitału społecznego, jaką jest powolność jego zmian.143

139 R. D. Putnam, Samotna gra w kręgle, WAiP, 2008.

140 E. Banfield, The Moral Basis of a Backward Society, Glencoe IL 1958

141 G. Krzyminiewska, Znaczenie zaufania w tworzeniu kapitału społecznego. Ekonomiczny i społeczny wymiar

zjawiska, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2003, nr 2, s. 221.

142 F. Fukuyama, Kapitał społeczny, [w:] „Kultura ma znaczenie“, Kraków 2003, s. 169.