Model holenderski

B ro ke r W ła d ze Firm a Firm a Firm a

Model holenderski zakłada ścisłą współpracę z ośrodkiem badawczo-rozwojowym lub placówką rozwojową. Model zakłada silny nacisk na nowatorstwo, aktywną politykę rządu i konkretną współpracę z ośrodkiem badawczo-rozwojowym. Efektem takiej współpracy ma być oszczędność kosztów opracowania i wdrożenia nowatorskich technologii, urządzeń, a tym samym wzmocnienie konkurencyjności klastra.

Schemat 10. Model holenderski klastra

Źródło: opracowanie własne na podstawie M. Gorynia, B. Jankowska, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i

internacjonalizacja przedsiębiorstwa, MNiSW, rec. Prof. Dr hab. Piotr Dominiak, Warszawa 2008, s. 46.

Ciekawą typologię przedstawił również Meyer-Stamer:

1. Klaster pokrewny włoskim dystryktom przemysłowym, którego najbardziej znanym przykładem jest słynna amerykańska Dolina Krzemowa. Ten typ klastra charakteryzuje się m.in. dominacją małych i średnich przedsiębiorstw, silną specjalizacją jak również silną wzajemną rywalizacją z jednoczesnym funkcjonowaniem systemu powiązań sieciowych opartych przede wszystkim na zaufaniu. Występowanie tych czynników umożliwia m.in. elastyczną specjalizację,

B ro ke r

B + R Firm a

Firm a

wysoką produktywność oraz kreuje potencjał innowacyjny. Przedsiębiorstwa w klastrze wykorzystują zalety nieosiągalne dla przedsiębiorstw gdzie indziej, na przykład dostęp do lokalnej wiedzy i rynku pracy, niskich kosztów transportu i kosztów transakcyjnych, pokłady elastyczności, zaufanie i współpracę oraz lokalną infrastrukturę, która wspomaga specjalizowaną sprzedaż, usługi i sieci dostawców. Model taki często w literaturze zwany jest „amerykańskim”; 2. Klaster typu hub-and-spoke charakteryzujący się koegzystencją dużych lokalnych przedsiębiorstw powiązanych hierarchicznie z rozległa grupą firm sektora MSP (np. Seattle -Boeing czy Toyota City). Klaster tego typu bazuje w dużym stopniu na sile wielkich lokalnych korporacji charakteryzując się jednocześnie elastycznością działania oraz wykorzystaniem przewag kosztowych;

3. Klaster satelitarny z dominującym udziałem przedsiębiorstw sektora MSP uzależnionych od przedsiębiorstw zewnętrznych, którego przewaga lokalizacyjna opiera się z reguły na niższych kosztach (np. Research Triangle Park w Północnej Karolinie, region Manaus w Brazylii)211.

Warto również wskazać typologię brytyjskiego Departamentu Handlu i Przemysłu (DTI 2001), który określa rodzaj klastra w oparciu o kluczowe i wyróżniające go cechy:

- łańcuch wartości dodanej - jądro klastra stanowią przedsiębiorstwa sąsiadujące w łańcuchu wartości dodanej; zasadnicze znaczenie mają w tym przypadku pionowe powiązania w procesach produkcyjnych;

- agregacja powiązanych sektorów - wielkoskalowy typ klastra wyodrębniony przez Portera (1990) składający się z czterech zasadniczych części: segmentu produkcji dóbr finalnych, produkcji maszyn i urządzeń, wyspecjalizowanych nakładów oraz wspierających usług;

- klastry regionalne - agregacja powiązanych sektorów skoncentrowana przestrzennie w ramach regionu co warunkuje jego globalną konkurencyjność,

- dystrykty przemysłowe - lokalne skupiska małych i średnich przedsiębiorstw wyspecjalizowanych w poszczególnych etapach procesu produkcyjnego, silnie powiązane z środowiskiem lokalnym, w oparciu o zaufanie i więzi kooperacyjne,

211 Klaster firm informatycznych Polski Wschodniej, Typologia klastrów, http://www.klasterit.pl/baza-wiedzy/artykuly/typologia-klastrow/ , stan na 1.03.2018 r.

- sieć - specyficzna forma powiązań pomiędzy aktorami gospodarczymi oparta na współzależnościach, kooperacji i zaufaniu (może lecz nie musi być skoncentrowana przestrzennie),

- środowisko innowacyjne - synergia czynników ekonomicznych i instytucjonalnych na obszarach koncentracji przemysłów wysokotechnologicznych prowadząca do efektywnej kreacji i dyfuzji wiedzy oraz wydajnego procesu uczenia się.212

Należy wziąć pod uwagę, że dostępne typologie odnoszą się do konkretnych, zdiagnozowanych obszarów, na których zauważono występowanie sieciowych struktur organizacyjnych określanych mianem klastra. O ich specyfice świadczą uwarunkowania kulturowe, społeczne, instytucjonalne, historyczne. Mając na uwadze fakt, że idea klasteringu staje się w obecnych czasach mocno popularna, a przez to „kopiowana” do różnych krajów i regionów jako forma i źródło podnoszenia konkurencyjności gospodarki, intrygująca staje się możliwość analizy i porównania modelu, struktury, organizacji nowych klastrów w oparciu o teoretycznie przyjęte „schematy”, czyli „odkrycie” właściwego modelu klastra Stowarzyszenie Lubelskie Drewno właśnie w oparciu o przytoczoną literaturę i kategoryzację.

2.5. Etapy życia klastra

Mnogość struktur klastrowych funkcjonujących w przeszłych i obecnych czasach pozwala naukowcom przyjrzeć się niemal każdemu ich aspektowi, a co za tym idzie, dokonać dogłębnej analizy tego zjawiska, a także skategoryzować pewne, powtarzające się elementy. Do takich zalicza się również podział na etapy życia klastra. Jak każda inicjatywa powstająca w jakimś konkretnym celu, ma swój początek, okres dynamicznego funkcjonowania i swój kres.

Początki powstawania klastrów są różnie określane w literaturze, choć ich charakterystyka jest podobna. Pierwszy etap, zwany jest pierwszym cyklem, pierwszą fazą, fazą embrionalną.

Z początku ma charakter niezamierzony, niezaplanowany i spontaniczny. Najczęstszymi powodami rozpoczęcia współpracy są albo działania oddolne kilku potencjalnych członków, albo liderzy branżowi, ale także instytucje wspierające klastry zarówno publiczne jak i pozarządowe213. Nie zauważa się w tej fazie silnych więzi członków, a bardziej wzrost 212 Ibidem.

213 K. Kładź-Postolska, Współpraca w klastrach w różnych fazach ich cyklu życia, Gospodarka Narodowa, nr 11-12/2013, Warszawa, s. 94.

świadomości

z ewentualnych korzyści wstąpienia do klastra. Faza ta nasycona jest promocją kooperacji, prezentacją korzyści wynikających z funkcjonowania w klastrze. Ostatnimi laty znaczącą rolę w tworzeniu klastrów można przypisać dostępnym funduszom europejskim, które politykę rozwoju opierają również na zacieśnianiu więzi i nawiązywaniu współpracy i integracji społecznej i gospodarczej.

Faza druga zwana fazą wzrostu214 to okres, w którym liczba członków zaczyna się powiększać, a co najważniejsze, powiązania z otoczeniem społecznym i gospodarczym stają się coraz silniejsze, co przekuwa się na sukcesy klastra. W tej fazie zauważalne jest nie tylko dołączanie do klastra nowych członków, ale tworzenie się wysoce wyspecjalizowanych dostawców i firm. Zwiększa się również dostęp do wysoko wykwalifikowanej siły roboczej. W tej fazie widoczny jest więc wzrost kapitału strukturalnego, ludzkiego, ale to co najważniejsze, rośnie jakość kapitału społecznego, za pomocą którego możliwe jest zwiększanie liczby członków i realizacja wspólnych inicjatyw. To właśnie wysoki kapitał społeczny, w tym wysokie zaufanie członków klastra, umożliwia skuteczny przepływ wiedzy, co w efekcie prowadzi do powstania wielu rozwiązań proinnowacyjnych i ostatecznie wzrostu konkurencyjności klastra.

W fazie trzeciej zwanej dojrzałą, utrzymuje się wzrost liczby członków klastra, jednak klaster zaczyna mierzyć się z charakterystycznymi dla tej fazy wyzwaniami, a są nimi pojawiające się konkurencyjne podmioty, które naśladują działalność klastra w postaci produktów i usług. Kluczową rolę zaczyna odgrywać polityka cenowa, z którą członkowie klastra muszą się mierzyć. W wyniku przesycenia rynku produktami i usługami, członkowie klastra poszukują nisz rynkowych i innych sposobów na poprawę produktywności i konkurencyjności.

Kiedy produkty i usługi klastra są na rynku w pełni zastępowalne, następuje stopniowe osłabienie relacji. Malejąca ilość relacji może powodować (choć nie musi), przejście w ostatnią fazę, tzw. „schyłkową”. Jest to kluczowy etap. Niektórzy uważają, że jest to etap starzenia się danej branży215, etap spadku powiązań między członkami klastra. Komisja Europejska zauważa, że w tym etapie klaster rozpada się z jednej głównej przyczyny, niezdolności do zmian216. To właśnie ta niezdolność uniemożliwia organizacjom szybkie i efektywne przystosowanie się do zmieniających się realiów społecznych i gospodarczych. Jest to niewątpliwie kryzys, ale kryzys wielu składowych klastra, które w pierwszym rozdziale opisano jako kapitał 214 J. Hołub-Iwan, Benchmarking klastrów w Polsce – edycja 2012, Raport ogólny, PARP, Warszawa 2012, s. 30. 215 Ibidem, s. 31.

intelektualny. Kryzys, który uniemożliwia klastrowi przetrwanie może dotyczyć wiedzy (kapitał ludzki), struktury (kapitał strukturalny), czy ogólnie rzecz ujmując, zaufania (kapitał społeczny). Warto więc w tym miejscu przytoczyć dodatkowy i bardzo wartościowy model powstawania, rozwoju i upadku klastra opierający się na przezwyciężaniu kryzysów217. To właśnie ich niwelowanie pozwala klastrowi przebrnąć przez poszczególne etapy i umożliwia ukształtowanie

organizacji sieciowej

o wysokim kapitale intelektualnym, a co za tym idzie, zdolnym do adaptacji, a przez to konkurencyjnym i innowacyjnym.

W pierwszej fazie cyklu życia klastra następuje identyfikacja obszarów i potrzeb potencjalnych członków klastra. Działania klastra koordynuje podmiot inicjujący jego powstanie. Z uwagi na niski poziom zaufania członków dopiero powstałego klastra, a co za tym idzie potencjalna niechęć do realizacji wspólnych działań może doprowadzić do wystąpienia pierwszego kryzysu, tzw. kryzysu inicjatywy.

Wykres 1. Sytuacje kryzysowe w cyklu życia klastra

Źródło: L. Knop, S. Olko, Crises in the Cluster Life-cycle, Management, Knowledge and Learning, International

Conference, http://upload.tovarnaidej.com/data/MFDPS/MakeLearn2011/Zbornik%202011/papers/ML11–39.pdf,

stan na 30.04.2017 r.

217 L. Knop, S. Olko, [2011], Crises in the Cluster Life-cycle, Management, Knowledge and Learning, International Conference, http://upload.tovarnaidej.com/data/MFDPS/MakeLearn2011/Zbornik

W drugim etapie określanym przez Knop, Olko inicjatywą klastrową, następuje specjalizacja wiedzy w klastrze. Członkowie klastra zaczynają wymieniać wiedzę, doświadczenia, realizują nowe projekty innowacyjne. Zakończenie drugiej fazy może wiązać się z tzw. kryzysem zaufania. Aby go przezwyciężyć należy skonkretyzować odpowiedzialność partnerów za wspólnie realizowane zadania, a także umacniać więzi kooperacyjne oraz wspierać rozwój kapitału społecznego. Trzecia faza opiera się na innowacyjnym rozwoju klastra. Przezwyciężenie kryzysu zaufania powoduje wzrost zaufania członków klastra, a co za tym idzie efektywny transfer wiedzy, czego efektem jest powstawanie i wdrażanie innowacji. Ta faza z uwagi na rozpoczętą formalizację klastra, określenie sposobów finansowania, kreowanie nowych kompetencji członków, może doprowadzić do kryzysu struktury. W tym przypadku niezbędne jest efektywne zarządzanie klastrem i znalezienie przewagi konkurencyjnej stanowiącej dla członków klastra kluczowy motyw utrzymania struktury. Wypracowane standardy współdziałania pozwalają (faza dojrzałości) utrzymać przewagę konkurencyjną. Stabilna struktura i wysoki kapitał społeczny, pozwalają tworzyć nową wiedzę i dzielić się nią. W tej fazie następuje zazwyczaj kryzys tożsamości, który wynika głównie ze sposobu finansowania

„struktury klastra”. Autor zaznacza,

że w przezwyciężeniu tego kryzysu pomaga wypracowanie modelu finansowania innowacji. Ostatnia faza cyklu życia klastra określana jest mianem transformacji. Wysoki kapitał ludzki i społeczny, który umożliwia transfer i wymianę wiedzy, powstawanie innowacji, umożliwia również efektywną i szybką adaptację do zmieniających się realiów rynkowych. Dzięki temu w przypadku chęci utrzymania się na rynku klaster może w szybki sposób zmodyfikować swoją strukturę i zaktualizować cele218.