Dostępne badania i opracowania wskazują, że klastry stanowią z jednej strony nowy sposób myślenia o kreowaniu konkurencyjności przedsiębiorstw, z drugiej skuteczny instrument podnoszenia konkurencyjności zarówno samych firm, ale również gospodarki lokalnej, regionalnej i narodowej. Istotą klasteringu jest stymulowanie współpracy pomiędzy poszczególnymi aktorami życia gospodarczego, które prowadzi do przyśpieszenia procesów innowacyjnych, za którymi stoi konkurencyjność. To właśnie m.in. dzięki takiemu przekonaniu, polityka klasteringu jest realizowana na coraz niższym szczeblu administracyjnym. Zjawisko klasteringu zatacza więc okrąg, bowiem z jednej strony jako zjawisko oddolne zostało zauważone w wielu regionach świata, by po wielu badaniach móc stwierdzić, że rozwiązanie takie powinno zostać wpisane do kluczowych dokumentów narodowych, regionalnych i lokalnych jako istotny element dynamizujący rozwój społeczny i gospodarczy. Sami przedsiębiorcy wstępując do klastra z pewnością oczekują pewnych bodźców umożliwiających im rozwój i podnoszenie konkurencyjności na rynku, który w obecnych czasach staje się coraz bardziej wymagający.
Zanim Autor przejdzie do rozważań na temat klastra jako czynnika konkurencyjności przedsiębiorstw wchodzących w jego skład, warto na początku dokonać analizy pojęcia konkurencyjności. Jest to bowiem pojęcie trudne do jednoznacznego zdefiniowania. Konkurencyjność oczywiście oznacza umiejętność konkurowania na rynku (w oparciu o jednolite reguły „gry”), rywalizacji i konfrontacji. Konkurencyjność pozwala przedsiębiorstwu przetrwać na rynku. Firmy określane jako konkurencyjne mogą dysponować pewnymi przewagami niebędącymi w posiadaniu innych, rywalizujących z nimi podmiotów. 185 M. Frankowska, Tworzenie wartości w klastrze, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2012, s. 15.
Konkurencyjność posiada jednak kilka wymiarów. Zbigniew Madej uważa, że jest to zdolność do działania w warunkach rywalizacji186. Marek Stankiewicz opowiada się za stwierdzeniem, że jest to zdolność do sprawnego realizowania celów na rynkowej arenie konkurencji187. Według definicji OECD, konkurencyjność oznacza zdolność firm, gałęzi przemysłu, regionów, krajów lub ponadnarodowych ugrupowań do sprostania międzynarodowej konkurencyjności, zarówno trwałego zapewnienia wysokiej stopy zwrotu od zastosowanych czynników produkcji i trwałego wysokiego poziomu zatrudnienia188.
W ogólnym ujęciu można stwierdzić, że konkurencyjność odzwierciedla potencjał firmy -zasoby, umiejętności i zdolności zapewniające przewagę nad innymi podmiotami działającymi w tym samym sektorze. Konkurencyjność można zatem zdefiniować jako wielowymiarową cechę przedsiębiorstwa, zarówno wynikającą z jego wewnętrznej charakterystyki, jak i związaną z umiejętnością adaptacji do zmian zachodzących w otoczeniu. Jest to cecha określająca wyróżniające zdolności przedsiębiorstwa do podejmowania takich działań, które zapewniają stabilny i długotrwały rozwój oraz przyczyniają się do budowania wartości rynkowej. Słowa „konkurencyjność” używamy ponadto do opisania wzajemnych relacji 189 zachodzących pomiędzy przedsiębiorstwami w danym sektorze, a także w przypadku porównywania oceny działalności wybranych firm. Oznacza to, że konkurencyjność ma charakter względny, bowiem dokonując oceny poziomu konkurencyjności przedsiębiorstwa, stajemy przed problemem wyboru właściwych obiektów odniesienia oraz przyjęcia odpowiednich kryteriów i mierników. Konkurencyjność danej firmy jest analizowana na tle innych, porównywalnych podmiotów funkcjonujących w tym samym sektorze. W takim ujęciu jest ona postrzegana jako wynik podejmowanych przez przedsiębiorstwo działań związanych z konkurowaniem o klienta190. Dodatkowo Stankiewicz twierdzi, że konkurencyjność przedsiębiorstwa należy rozpatrywać jako system tworzony przez cztery elementy:
1. Potencjał konkurencyjności, rozumiany jako ogół materialnych i niematerialnych zasobów przedsiębiorstwa, kluczowych kompetencji i zdolności umożliwiających 186 Z. Madej, Międzynarodowa sytuacja polskiej i rosyjskiej gospodarki, w: Uwarunkowania przekształceń
wschodnioeuropejskich, Uniwersytet Łódzki, Łódź–Warszawa 2000, cyt. za: D. Guzal-Dec, M. Zwolińska-Ligaj, Konkurencyjność przedsiębiorstwa a otoczenie lokalne, w: Zarządzanie przedsiębiorstwem w warunkach konkurencji. Determinanty konkurencyjności przedsiębiorstw, red. M. Juchniewicz, Uniwersytet
Warmińsko-Mazurski
w Olsztynie, Olsztyn 2006, s. 55.
187 M. J. Stankiewicz, Konkurencyjność przedsiębiorstw. Budowanie konkurencyjności przedsiębiorstwa w
warunkach globalizacji, Dom Organizatora, Toruń 2002, s. 3.
188 Z. Wołodkiewicz-Donimirski, O niektórych aspektach konkurencyjności gospodarki polskiej, Informacja nr 628, Biuro Studiów i Ekspertyz 1998, biurose.sejm.gov.pl/teksty/i-628.htm (stan na 1.03.2018 r.)
189 Por. Y. Benkler, The Wealth of Networks: How Social Production Transforms Markets and Freedom, New Haven, Conn: Yale University Press, 2006.
190 W. Walczak, Analiza czynników wpływających na konkurencyjność przedsiębiorstw, E-mentor, nr 5/37, 2010, http://www.e-mentor.edu.pl/artykul/index/numer/37/id/784 , stan na 14.04.2018.
zdobycie trwałej oraz trudnej do podważenia przewagi konkurencyjnej nad rywalami; 2. Przewaga konkurencyjna (mająca zawsze względny charakter), którą należy rozumieć
jako efekt skutecznego wykorzystywania konfiguracji składników potencjału konkurencyjności umożliwiających przedsiębiorstwu generowanie atrakcyjnej oferty rynkowej i skutecznych instrumentów konkurowania;
3. Instrumenty konkurowania, które można określić jako świadomie i celowo wykorzystywane narzędzia i metody budowania kapitału klientów oraz kreowania wartości firmy;
4. Pozycja konkurencyjna, rozumiana jako osiągnięty przez przedsiębiorstwo wynik konkurowania w danym sektorze, rozpatrywany na tle wyników osiąganych przez konkurentów, innymi słowy – miejsce na skali korzyści ekonomicznych i pozaekonomicznych, jakich przedsiębiorstwo dostarcza wszystkim swoim interesariuszom, w porównaniu z miejscami zajmowanymi przez konkurentów191.
Definiując i wyjaśniając istotę konkurencyjności, należy na tym etapie ponownie powiązać ją z klasteringiem. Klastry stanowią bowiem podstawę rozumowania polegającą na ustanowieniu funkcjonowania w sieci podmiotów za bazę i źródło konkurencyjności na współczesnym rynku. Zakłada się, że to właśnie firmy (oraz inne podmioty) tworzące klaster przyczyniają się do podnoszenia konkurencyjności. To klaster stanowi alternatywę wobec nowoczesnych zachodnich korporacji i szansę na rywalizację na trudnym globalnym rynku. Uczestnictwo w klastrze rozbudowuje, przekształca i nadaje nową jakość elementom potencjału konkurencyjnego przedsiębiorstwa, a także oddziałuje na charakter relacyjny strategii konkurowania, co tworzy szerokie pole do kooperacji z „rywalami”, rozumianymi jako pozostali członkowie klastra192 .
Tabela 4. Wyznaczniki konkurencyjności klastra
191 M. J. Stankiewicz, Istota i sposoby oceny konkurencyjności przedsiębiorstwa, „Gospodarka Narodowa” 2000, nr 7–8, s. 79.
192 M. Gorynia, B. Jankowska, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja
Źródło: M. Gorynia, B. Jankowska, Klastry a międzynarodowa konkurencyjność i internacjonalizacja
przedsiębiorstwa, rec. Prof. Dr hab. Piotr Dominiak, MNiSW, Difin, Warszawa 2008, s. 105.
Jak łatwo zauważyć, uczestnictwo w klastrze wpływa zarówno na kształtowanie się i modernizację strategii konkurowania, wpływa również na wzrost potencjału firm wchodzących w skład klastra. To wszystko rzutuje natomiast na pozycję konkurencyjną tych firm. M. Gorynia i B. Jankowska, upatrują dwa najważniejsze mechanizmy oddziaływania klastra na konkurencyjność. Po pierwsze są to zaobserwowane w klastrze efekty przenikania, a po drugie relacje występujące pomiędzy podmiotami tworzącymi klaster. Ewentualne inne mechanizmy stanowią pochodne relacji i tych efektów przenikania. Powołując się na Portera, autorki utrzymują, ze trwała przewaga konkurencyjna wiąże się z umiejętnościami do ciągłego ulepszania sposobu funkcjonowania firmy. Nie chodzi tutaj tylko o to, żeby zwiększać poziom wydajności przedsiębiorstwa. Kluczowe jest tutaj nie zjawisko przepływu dóbr i usług, a właśnie wiedzy (Patchell, 1993)193.
Mimo, iż większość badaczy znajduje w zjawisku klasteringu wyłącznie pozytywne aspekty w postaci prokonkurencyjnych, prorozwojowych i proinnowacyjnych źródeł rozwoju, część zauważa, że ów zjawisko przyczynia się również do powstania nowych, negatywnych procesów. Pouder i St. John (1996)194 sugerują, że po zakończeniu początkowej fazy istnienia klastra firmy mogą odczuć nadwyżki zasobów, a co najgorsze obserwuje się rozwój nieuczciwych zachowań konkurencyjnych.
Wśród czynników stanowiących bariery do rozwoju klastra można wymienić kilka przykładów. Brak adekwatnej wiedzy na temat benchmarkingu związanego z doświadczeniem klastrów w pokonywaniu „trudów rynku” powoduje, że uczestnicy lub potencjalni uczestnicy nie są świadomi konkretnych korzyści z obecności w klastrze. Dodatkową barierą mogą być wysokie koszty uczestnictwa w organizacjach samorządu gospodarczego (formalne struktury klastra takie jak izby, stowarzyszenia, zrzeszenia itp.). Niekiedy przeszkodą może być fizyczna odległość pomiędzy partnerami, która uniemożliwia efektywną wymianę wiedzy, czy benchmarkingu. Czasami istnieją braki w „wyposażeniu” klastra w organizacje tzw. średniego szczebla, które dysponują dobrym rozeznaniem w specyfice branż tworzących dany klaster oraz pośredniczą w relacjach pomiędzy firmami. Barierą może być także kontrola i uzależnienie członków klastra od dużego klienta, które uniemożliwia wypracowanie względnej niezależności
i elastyczności klastra. Istotną barierą może być także brak kapitału na finansowanie inwestycji i innowacji.195 Barier jest jednak znacznie więcej, a ich katalog rozwija się indywidualnie do danego obszaru, sytuacji społecznej, kulturowej i gospodarczej.
Tabela 5. Bariery związane z funkcjonowaniem w klastrze
194 Ibidem, s. 111. 195 Ibidem s. 111.
Źródło: PARP, http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=07983AF8204B4040A487DCF7A1C67774, stan na 10.03.2018 r.
Według badań Joanny Hołub-Iwan i Magdaleny Małachowskiej, zrealizowanych na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, kluczową barierą rozwoju klastrów jest bariera finansowa, wskazuje ją 89,7% badanych przedsiębiorców. Ta subiektywna opinia przedsiębiorców powoduje, że już na samym początku przedsiębiorstwa rezygnują z podjęcia inicjatywy stworzenia lub wstąpienia do klastra196.
Zdaniem wielu ekspertów zajmujących się klasteringiem, o wiele ważniejsze niż bariery finansowe są bariery mentalne, z którymi należy się mierzyć. Najpoważniejszym problemem jest nieufność polskich obywateli do współobywateli. Zjawisko to będące niechlubna spuścizną po PRL-u odciska swoje piętno na współczesnych czasach uniemożliwiając bardziej dynamiczny rozwój gospodarczy oparty na funkconowaniu organizacji sieciowych. Uważa się, że sukces klastrów jest wprost proporcjonalny do zaufania, jakim są w stanie obdarzyć się podmioty tworzące klaster. Bez zaufania nie ma możliwości na efektywną wymianę informacji, doświadczeń, transfer wiedzy, dyfuzję innowacji, czyli te zjawiska, które stanowią o sile klastra. Rzekło się nawet, że w Polsce występuje „kultura nieufności”, której źródła należy szukać na przestrzeni minionych lat, a to za sprawą niskiej jakości polityki, czy korupcji. O ile mentalność Polaków pozytywnie się zmienia, ich fundamentalne schematy i strategie działania wciąż posiadają zakorzenioną blokadę na tych „innych”, którymi mogą być partnerzy biznesowi, administracja, kooperanci, konkurenci. W Polsce słowo konkurencja również jest źle odbierane i definiowane. Konkurencja i rywalizacja nie stanowią dla polskiego przedsiębiorcy impulsu do rozwoju, a raczej są odbierane jako zjawiska negatywne, wręcz patologiczne197.
Kolejnym, niemniej ważnym czynnikiem uniemożliwiającym efektywny rozwój klastrów są nieadekwatne oczekiwania członków lub potencjalnych członków klastra. Wiąże się to z niezrozumieniem całej ideologii klasteringu. Współpraca z administracją może stanowić podwaliny do założenia i funkcjonowania klastra, jednak motywacja do założenia klastra opierająca się wyłącznie na dostępności środków publicznych przeznaczonych na jego finansowanie stanowi przejaw patologii i wypaczenia całej ideologii198.
Badania przeprowadzone na potrzeby projektu systemowego „Kapitał intelektualny Lubelszczyzny 2010-2013” wykazały, że przedsiębiorcy nie ufają sobie, administracji i swoim kontrahentom. A to właśnie zaufanie stanowi podstawę do budowania i utrzymania relacji, do rozwoju i wzrostu innowacji. Otoczenie zewnętrzne determinuje stopień innowacyjnych postaw i stwarza tło dla realizacji strategicznych zamierzeń przedsiębiorstw. Interakcje przedsiębiorstw z partnerami i kooperantami oparte na zaufaniu dają szansę na dywersyfikację ryzyka w kooperującym układzie. W dynamicznym środowisku alianse strategiczne stają się podstawą elastyczności przedsiębiorstw, która w przypadku braku zaufania byłaby ograniczona dostępnymi w firmie zasobami. Także heterogeniczność środowiska premiuje współpracę. Daje to szansę na wykorzystanie perspektyw, nisz rynkowych, czy korzyści skali, które nie byłyby dostępne dla podmiotów. niewchodzących w struktury oparte na zaufaniu. Rola zaufania jest 197 PARP, http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197.asp?soid=07983AF8204B4040A487DCF7A1C67774, stan na 10.03.2018.
szczególnie ważna w środowisku charakteryzującym się silną presją konkurencji, szczególnie w perspektywie tworzenia innowacyjnych rozwiązań. Zawieranie korzystnych porozumień dla wszystkich współpracujących podmiotów i przy wykorzystaniu połączonego potencjału parterów biznesowych daje szansę na skuteczną walkę o rynek.199