Kategorie działań na rzecz osób bezdomnych

Działania na rzecz osób bezdomnych można podzielić ze względu na ich funk-cje odnoszące się do różnych faz bezdomności. Wyróżnia się więc, po pierwsze, działania uprzedzające o charakterze profilaktycznym, po drugie – działania opiekuńczo-osłaniające, rozwiązujące doraźnie problem zaspokojenia pod-stawowych potrzeb życiowych, czyli stosowane w sytuacjach, gdy profilaktyka okazała się nieskuteczna, a po trzecie – działania reintegracyjne i resocjaliza-cyjne, ukierunkowane na zmianę umożliwiającą powrót osoby bezdomnej do społeczeństwa. Każda z tych kategorii opiera się na nieco innych zało-żeniach i strategiach i istotne jest, by mieć świadomość tego, czemu służą. Inaczej działania skuteczne w jednym obszarze mogą stać się nieskuteczne, a nawet przeciwskuteczne w innym. Na przykład usługi socjalne typowe dla działań opiekuńczych mogą czasem osłabiać motywację do przeciwdziałania wykluczeniu na etapie działań profilaktycznych (choć np. mogą także pomóc zadłużonej rodzinie w pokonaniu przejściowych trudności i utrzymaniu domu)

105 M. Nóżka (2011), Praca socjalna a problem bezdomności rozumianej jako stan i jako proces [w:] Ł. Browarczyk, M. Dębski, A. Maj (red.), FORUM. O bezdomności bez lęku, Rok III, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, Gdańsk, s. 209.

albo wygasić motywację do pracy nad zmianą na etapie reintegracji. Czasem jednak może zaistnieć uzasadniona potrzeba sięgnięcia po metody i środki z innej kategorii – ważne, by rozumieć, jakie znaczenie mają dla osoby, której udzielane jest wsparcie, i jaki jest mechanizm działania tej konkretnej formy pomocy, zarówno w izolacji, jak i w powiązaniu z innymi formami.

4.3.1. Założenia działań profilaktycznych

Jak już wspomniano, działania profilaktyczne mają charakter działań uprzedza-jących problem, stąd zapobiegają samej utracie domu, mieszkania, miejsca do życia, jak również są działaniami profilaktycznymi z punktu widzenia psy-chologicznych mechanizmów poddania się marginalizującym siłom i utracie zdolności radzenia sobie w życiu. Ukazanie marginalizacji i wykluczenia spo-łecznego jako kilkuetapowego procesu pozwala również oszacować wartość tych sił: im proces wykluczenia jest bardziej zaawansowany, tym trudniej prze-ciwstawić się wykluczeniu. To podnosi rangę profilaktyki.

Działania profilaktyczne rozpoczynają się na poziomie szacowania potencjalnych skutków ekonomiczno-społecznych różnego rodzaju decyzji prawnych i gospodarczych. Wiążą się zatem z prognozowaniem zmian, jak i uczeniem się na doświadczeniach własnych i innych krajów. W najszerszym ujęciu profilaktyka bezdomności to także profilaktyka bezrobocia, ubóstwa i innych problemów społecznych. W odniesieniu do problemu bezdomności należy jednak zwrócić szczególną uwagę na skutki takich decyzji jak np. uwolnienie czynszów, przepisy związane z nabywaniem, zarządzaniem i dziedziczeniem nieruchomości, zaciąganiem kredytów – zwłaszcza hipotecznych, podatkami od nieruchomości, w tym tzw. podatkiem katastralnym itd. Jeśli przyczyny bezdomności mają swoje społeczno-gospodarcze uwarunkowania, to można i należy temu zjawisku zapobiegać przede wszystkim na poziomie ekonomicznych rozwiązań systemowych. Nie bez powodu wskazuje się na wielką falę bezdomności lat 80. i 90. i tysiące bezdomnych koczujących bezpośrednio na ulicach Londynu jako na skutek neoliberalnego thatcheryzmu

w gospodarce brytyjskiej106. Jeśli skutki działań gospodarczo-politycznych mają

taki zasięg, to profilaktyka na poziomie konkretnych jednostek zagrożonych bezdomnością jedynie łagodzi skutki wielkiej fali zagrożenia, nie likwidując czy nawet nie zmniejszając jej samej.

Z racji sposobu realizacji polityki społecznej działania profilaktyczne podej-mowane przez pracowników socjalnych będą jednak dotyczyć już nie fali, ale właśnie jej skutków. Z punktu widzenia założeń tej polityki profilaktyka ma za-pobiegać utrwalaniu się i poszerzaniu zjawiska bezdomności poprzez wczes-ną identyfikację problemu i potencjalnych zagrożeń w środowisku lokalnym. Zadania profilaktyczne będą więc dotyczyły:

Î zdefiniowania obszarów ryzyka (będących pochodną najczęstszych

przy-czyn bezdomności);

Î wyodrębnienia jednostek i grup społecznych w sytuacji

społeczno-eko-nomicznej wymagającej działań profilaktycznych;

Î dokonania bardziej szczegółowej diagnozy indywidualnych przypadków

osób zagrożonych bezdomnością, w tym poznania uwarunkowań ze-wnętrznych i weze-wnętrznych ich krytycznych sytuacji życiowych, określenia stopnia zagrożenia bezdomnością;

Î wyodrębnienia grup rokujących na przyszłość jeśli chodzi o wyjście

z zagrożenia;

Î opracowanie indywidualnych programów zapobiegania bezdomności

wyodrębnionych osób i grup społecznych.

W działaniach profilaktycznych należy szczególną uwagę zwrócić na tzw. grupy wrażliwe, tj. usamodzielniających się wychowanków domów dziecka, osoby niepełnosprawne i chore psychicznie, szczególnie po utracie opiekuna, od któ-rego były zależne, osoby przewlekle chore opuszczające szpitale oraz więźniów wychodzących z zakładów karnych, zwłaszcza po dłuższym leczeniu lub dłuż-szych wyrokach, środowiska patologiczne, osoby i rodziny ubogie, zadłużone, zagrożone eksmisją i in.

Rolę dobrej profilaktyki trudno przecenić, gdyż skuteczna – ogranicza skalę problemu na bardziej zaawansowanych etapach. Dlatego, jak podkreślają do-świadczeni specjaliści z Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta, skuteczne zapobieganie „wchodzeniu w bezdomność” wymaga wspólnego i spójnego działania podmiotów samorządowych i pozarządowych zaangażowanych w politykę społeczną. Ci sami specjaliści podkreślają też rolę sprawdzonych w praktyce metod profilaktyki bezdomności, wyróżniając wśród nich koncepcję „pomocy dla samopomocy” (określanej jako zasada subsydiarności), ale także nowatorskie rozwiązania, które zawierają w sobie duży potencjał motywujący, szczególnie dla młodych ludzi.

4.3.2. Założenia działań opiekuńczo-osłaniających, reintegracyjnych i resocjalizacyjnych

Działania opiekuńczo-osłonowe bliskie są innemu rodzajowi usług socjalnych, dedykowanych osobom dotkniętym ubóstwem (świadczenia materialne i niematerialne wynikające z ustawy o pomocy społecznej, wsparcie informacyjne, psychologiczne, prawne itd.), ale dodatkowo uwzględniają takie m.in. rodzaje wsparcia:

Î zabezpieczenie tymczasowego schronienia: domów pomocy, schronisk,

przytulisk, noclegowni, ogrzewalni;

Î wydawanie pożywienia;

Î wydawanie odzieży i pomocy rzeczowej;

Î organizowanie łaźni, punktów sanitarnych i opieki medycznej.

Dodatkowo ważną rzeczą jest organizowanie i świadczenie dostępnych, tanich lub darmowych usług, np. pralniczych czy fryzjerskich. Zakres tych świadczeń może być różny w różnych miejscowościach (należy pamiętać, że jest to czyn-nik powodujący migrację osób bezdomnych w obrębie województwa lub kraju, zatem rozmieszczenie i dostępność usług socjalnych jest też elementem zarządzania problemem bezdomności).

Działania reintegracyjne i resocjalizacyjne muszą uwzględniać indywidualną diagnozę, indywidualny program wychodzenia z bezdomności, czasem do-datkową ofertę terapeutyczną oraz indywidualny system wsparcia.

4.4. Pomoc bezdomnym w programach samorządów lokalnych