2. PROCES STAWANIA SIĘ BEZDOMNYM
2.5. Scenariusze i cykl popadania w bezdomność
Scenariusze popadania w bezdomność są różne, a zarazem podobne do siebie. To, co je różni, to szczegółowe przyczyny utraty miejsca zamieszkania i ich konfiguracja (najczęściej bowiem przyczyn jest kilka, w tym niektóre bardziej wyraziste niż inne). Z kolei to, co czyni je podobnymi – to ustalony wzorzec
54 Por. historie bezdomnych i fragmenty ich narracji w monografiach: M. Oliwa-Ciesielska (2006), Piętno nieprzypisania. Studium
o wyizolowaniu społecznym bezdomnych, Wyd. Naukowe UAM, Poznań; S. Kurzymski (2001), Skrzywdzeni przez los. Zwierzenia ludzi bezdomnych, Wyd. „Roxan”, Gdańsk; A. Lech (2007), Świat społeczny i jego legitymizacje, Wyd. „Śląsk”, Katowice; L. Stankiewicz
(2002), Zrozumieć bezdomność, Wyd. UWM, Olsztyn; M. Leśniak (b.r.), Mam dość – historia bezdomności [w:] Zbór Przystań – Kościół Adwentystów w Kołobrzegu [portal internetowy] [online] [dostęp: 3.11.2014], ‹http://przystan.maranatha.pl/artykuy/264–mamdosc-historiaobezdomnosci› i inne.
55 W Polsce popadnięcie w długi prowadzące wprost do bezdomności zdarza się może rzadziej, ale w USA, gdzie brak ubezpieczenia zdrowotnego jest prawdziwą pułapką w przypadku choroby, nieoczekiwany wypadek czy operacja mogą oznaczać ruinę. Przykładem jest historia Franka Nolana, u którego pęknięcie wyrostka robaczkowego spowodowało zadłużenie w szpitalu na kwotę 30 tys. dolarów, a na skutek tego – bezdomność. Zob. K. Majdan (b.r.), Nietuzinkowa ustawa. Bezdomni
dostaną swoją Kartę Praw. Pierwszą w historii USA [w:] na.temat.pl [portal internetowy] [online] [dostęp: 6.11.2014], ‹http://natemat.
następowania po sobie etapów tego procesu, przez co problemy zamykają się w pewnym regularnym cyklu, wypełniającym ludzką biografię. Mając to na względzie, jak również kierując się obserwacjami poczynionymi przez
Adama Lecha57, można w owym cyklu dopatrzeć się znamion trajektorii, która
stanowi centralny konstrukt pojęciowy koncepcji teoretycznej Fritza Schützego. Koncepcja Fritza Schützego odnosi się do jednostkowych ludzkich losów w obliczu wydarzeń, jakie spotykają człowieka w jego życiu, i dobrze uzupełnia teorie ukazujące uwarunkowania społeczne bezdomności, opisane w poprzednim rozdziale. Proces popadania w bezdomność, wpisującą się w biografię człowieka i stopniowo opanowującą jego życie opisuje przywołane pojęcie trajektorii cierpienia. Odwołując się do etnograficznej analizy ludzkich biografii jako ilustracji pewnych konkretnych problemów społecznych, Schütze używa pojęcia trajektorii dla odzwierciedlenia stanu utraty kontroli nad własnym życiem w obliczu działania sił i zdarzeń zewnętrznych, którym jednostka nie jest w stanie się oprzeć. Dzieje się tak np. w sytuacji ciężkiej choroby czy utraty sprawności, gdy dotychczasowa linia życia załamuje się, a człowiek zdaje się uwikłany w aktualną rzeczywistość i bezradny wobec przytłaczających go wydarzeń. Przy tym negatywne zdarzenia i ich konsekwencje łączą się ze sobą w związki przyczynowo-skutkowe (np. choroba → utrata pracy → utrata środków do życia → utrata przyjaciół → gorsze radzenie sobie z sytuacjami dnia codziennego, gdy proste sprawy urastają do rangi nierozwiązywalnych problemów itd.), a kumulując swój destrukcyjny potencjał, tworzą wrażenie wiru wciągającego człowieka pod powierzchnię wody, zatapiania i niszczenia struktur budowanego dotychczas porządku biograficznego. Teoretyczne znaczenie koncepcji trajektorii polega na tym, iż w analizach procesów trajektoryjnych ujawnia się występowanie pewnych uniwersalnych etapów, co jest przydatne w rozpoznawaniu zagrożeń i w radzeniu sobie z nimi (zob. rysunek 3). Schütze przedstawia je następująco:
1. gromadzenie się potencjału trajektoryjnego – splot wydarzeń powodują-cych gromadzenie się i nawarstwianie problemów, przytłaczająpowodują-cych czło-wieka i powodujących uczucie egzystencjalnej pułapki;
2. przekroczenie granicy potencjału trajektoryjnego – moment krytyczny powodujący utratę kontroli nad celowością i intencjonalnością działań; załamanie się skuteczności dotychczasowych wzorców adaptacyjnych;
dezorientacja, poczucie fatum i poddanie się stanowi psychicznemu wy-wołanemu przez zdarzenia i sytuacje zewnętrzne;
3. próby utrzymania chwiejnej równowagi i radzenia sobie z codziennością, niepoddawanie się wirowi poprzez balansowanie „na powierzchni” przy dużym wysiłku i dużych kosztach biograficznych: utracie szacunku do sie-bie samego, wiary we własne możliwości;
4. destabilizacja i poczucie „wpadnięcia w wir” niezależnych od siebie zdarzeń; utrata zdolności radzenia sobie w życiu, szamotania się i nieskuteczności; 5. załamanie się organizacji i orientacji życiowej, także tej wobec samego
siebie; kryzys wartości, celów, tożsamości; poczucie pustki i odrzucenia, brak wiary w możliwość uzyskania pomocy i wyjścia z sytuacji;
6. biograficzna praca nad trajektorią, obejmująca zarówno próby jej racjona-lizacji, pogodzenia się, jak i teoretyczne przepracowanie trajektorii w celu uzyskania wglądu, kontroli własnego życia i czynników trajektoryjnych, oraz próby uwolnienia się spod ich wpływów; czasami bardzo
dramatycz-ne i głębokie cierpienie spowodowadramatycz-ne poczuciem wyobcowania58.
Rysunek 3. Cykl popadania w bezdomność napędzany trajektorią cierpienia
TR AJEKT OR IE L UB IC H KOM BI NA CJ A PR OW AD ZĄ CE DO BE ZD OM NOŚCI GROMADZENIE SIĘ
POTENCJAŁU TRAJEKTORYJNEGO TRAJEKTORIANOWA
TRAJEKTORIA ALKOHOLICZA TRAJEKTORIA RODZINNA TRAJEKTORIA PRZESTĘPCZOŚCI
NIESAMODZIELNOŚĆ ŻYCIOWA Z INNYCH PRZYCZYN, WYUCZONA BEZRADNOŚĆ
TRAJEKTORIA WYCHOWAWCZA TR AJEKT ORIA BEZD OMN OŚCI
UTRATA KAPITAŁU SPOŁECZNEGO
BRAK LUB UTRATA OPIEKUNA BIOGRAFICZNEGO PRZESILENIE TRAJEKTORII ZD AR ZENIE KR TY CZNE – PUNK T ZWR OTNY W BIO GRAF II (u tra ta mi es zk ani a, kon fli kt, opu sz cz eni e pl ac ówki opi ek uń cz ej, wi ęzi eni a itd.) TRAJEKTORIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI, CHOROBY UZALEŻNIAJĄCEJ OD INNYCH
BRAK LUB ZERWANIE WIĘZI RODZINNYCH
Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: F. Schütze (1997)59 i A. Lech (2007)60.
Na rysunku ukazano dwustopniowość trajektorii: pierwsza z nich, prowadząca do bezdomności, odzwierciedla długotrwałe i nakładające się na siebie proble-my w okresie poprzedzającym bezdomność. A. Lech dokonuje tu kategoryzacji ze względu na najczęściej pojawiające się scenariusze, wyróżniając trajektorie: wychowawcze, rodzinne, alkoholicze, trajektorie przestępczości, niepełnospraw-ności lub choroby poważnie uzależniającej od innych, jak również trajektorię za-leżności od innych osób, spowodowanej innymi przyczynami, ale w rezultacie prowadzącej do wyuczenia się bezradnej postawy wobec życiowych trudności (wyuczona bezradność). Zdarzenie krytyczne, które powoduje bezdomność, jednocześnie wprawia w ruch kolejną trajektorię – trajektorię bezdomności, posiadającą swój własny scenariusz i charakterystyczne etapy przystosowania do drastycznie zmienionych warunków życia. Zapewne dlatego ta podwójna trajektoria jest powodem, dla którego tak trudno wyjść z bezdomności.