Konieczność powrotu do kerygmatu w sensie ścisłym związana jest ze specyfiką współczesnego odbiorcy Ewangelii i świata, w którym żyje. Nie można jednak pozostać na ogólnych stwierdzeniach o współczesnym kontekście jako środowisku przeciwnym Dobrej Nowinie. Trzeba go dogłębnie poznać, zrozumieć, aby móc człowiekowi żyjącemu w XXI w. właściwie zinkulturować treści kerygmatu, jak i dostosować odpowiednią dla niego formę. Analizie współczesnego kontekstu głoszenia kerygmatu, wiele miejsca poświęca o. Raniero Cantalamessa, dlatego kolejny rozdział niniejszej pracy będzie traktował o tym zagadnieniu. Właściwa analiza rzeczywistości i umiejętność zaaplikowania do niej kerygmatu, jawi się jako jedno z ważniejszych wyzwań Kościoła obecnych czasów.
1.6. Kerygmat eschatologiczny
W nauczaniu o. Raniero Cantalamessy pojawia się także zupełnie inny rodzaj kerygmatu. To przepowiadanie można nazwać kerygmatem eschatologicznym lub kerygmatem przyszłości i nie jest to jedynie inny sposób nazwania czy wyrażenia pierwszego orędzia. Różnica dotyczy treści i czasu realizacji obietnic zawartych w przesłaniu. Centralnymi słowami oddającymi treść kerygmatu eschatologicznego są: „powróci”372, „marana tha”373
i „wieczność”374. Kerygmat eschatologiczny jest Dobrą Nowiną dotyczącą przyszłości i zrealizowania się zapowiedzi powrotu Jezusa Chrystusa (por. Mt 23,42) oraz nowej ziemi i nowego nieba (por. Ap 21,1).
370 R. Cantalamessa, Wiara, która zwycięża świat, Kraków 2012, s. 22. 371
R. Cantalamessa, Tajemnica chrztu, Wrocław 2006, s. 64.
372 Por. R. Cantalamessa, Przygotujcie drogi Pańskie, Kraków 1999, s. 22. 373 Por. R. Cantalamessa, Przygotujcie drogi Pańskie, Kraków 1999, s. 27. 374
117 Podobnie jak w przypadku pierwszego kerygmatu, kerygmat eschatologiczny jest głoszeniem orędzia chrystologicznego, jednak obejmuje inne misteria z życia Chrystusa.
Kerygmat eschatologiczny, jak każdy kerygmat, jest rzeczywistością charytologiczną, objawia i udziela łaski. Eschatologiczne głoszenie obietnicy „błogosławionej nadziei i objawienia się chwały wielkiego Boga i Zbawiciela naszego, Jezusa Chrystusa (Tt 2,13). Wyczekiwania Jego objawienia i wejścia w komunię z Tym, który za mnie umarł i zmartwychwstał (por. 2 Kor 5,15) ukierunkowuje na ostateczny cel życia człowieka, nadaje mu właściwy punkt odniesienia, a także dodaje nadziei w codzienności życia. Kerygmat eschatologiczny jest głoszeniem łaski przemieniającej i uzdalniającej do przemiany życia ze względu na spotkanie z Jezusem. To dar Boga, aby z Nim przeżyć swoje życie i jednocześnie przygotowywać się nieustannie do tego najpełniejszego spotkania w wieczności. Błędem niezgodnym z mentalnością kerygmatu, wręcz postawą antykerygmatyczną, byłoby odczytywanie Dobrej Nowiny o powrocie Jezusa jako przestrzeni do straszenia piekłem i karą czy pustego moralizatorstwa wzywającego do nawrócenia bez głoszenia i udzielenia łaski, aby przemiana ta mogła nastąpić. Kerygmat eschatologiczny jest radosnym głoszeniem obiecanego spotkania z Jezusem uwielbionym. To łaska przemieniającego codzienność oczekiwania, a także Dobra Nowina stanowiąca źródło nadziei i siły na czas wzrastania.
Wymiar charytologiczny kerygmatu eschatologicznego, to przede wszystkim zapowiedź powrotu Jezusa Chrystusa, a także łaska uzdalniająca do życia w oczekiwaniu na to spotkanie. Ta druga staje się realna, już w chwili głoszenia, gdy przyjmuje się to orędzie z wiarą w przeciwieństwie do doświadczenia pełni zbawienia i zjednoczenia się z Bogiem w wieczności. I tu właśnie dostrzegalna jest druga zasadnicza różnica między kerygmatem i kerygmatem eschatologicznym. O ile, pierwsze orędzie urzeczywistnia w trakcie głoszenia obecność Jezusa Chrystusa w Duchu i jest łaską doprowadzenia do zbawczej relacji z Nim, o tyle orędzie eschatologiczne wyraża pewność Jego przyjścia w ciele uwielbionym, nie sprawiając tej łaski tu i teraz. Ten kerygmat z racji tego, że jego spełnienie jest wyczekiwane nosi również rysy kerygmatu prorockiego, czyli Dobrej Nowiny o tym, że Bóg spełni swoje obietnice w przyszłości.
Z niezrozumieniem istoty kerygmatu eschatologicznego, poza wspomnianym wyżej moralizatorstwem, związane jest także ryzyko oskarżenia o apokaliptyczne przepowiadanie końca świata. Jednak, gdy analizuje się jego istotę oraz treść nie można zgodzić się z takimi tezami. Kerygmat eschatologiczny to przepowiadanie na wskroś chrześcijańskie. „Dla przepowiadania apokaliptycznego liczy się, «kiedy» nastąpi przyjście Chrystusa, ono liczy dni i godziny; powstają przepowiednie fałszywych proroków o nadchodzącym końcu świata (…). Dla
118 przepowiadania eschatologicznego ważne jest to, że «to się stanie»”375. Cechą charakterystyczną kerygmatu eschatologicznego jest wiara, stająca się niemal pewnością. Oparta jest ona na osobistym doświadczeniu wypełniania się Bożych obietnic i wiarygodności Słowa Bożego. Również przyjęcie pierwszego orędzia i wejścia w ten sposób w zbawczą relację z Bogiem, a więc doświadczenie wierności Boga oraz Jego skutecznego działania, jest podstawą w oparciu, o którą można wiarą przyjąć kerygmat eschatologiczny. W ten sposób pierwsze orędzie staje się fundamentem dla przyjęcia kerygmatu eschatologicznego. Oba orędzia, przy zachowaniu różnic je charakteryzujących, łączą się ze sobą i są zwiastowaniem sperancyjnym, proegzystencjalnym i soteriologicznym.
***
Podsumowując powyższe badania, dotyczące rozwoju rozumienia i stosowania kerygmatu, można stwierdzić, że zarówno jego forma376, jak i treść377
ulegały na przestrzeni wieków różnym przemianom. Wpływ na to miało wiele czynników. Przeprowadzona w tym rozdziale analiza wykazała, że biblijne rozumienie terminu kerygmat jako obwieszczenia, proklamacji, przekazania doniosłej wiadomości wpływającej na życie ludzi i radykalnie zmieniającej ich rzeczywistość ma swoje źródło w kulturze greckiej. Termin ten wyrasta z tego środowiska, tam jest stosowany i tam kształtuje się jego znaczenie, które oryginalnie nie przynależy do języka religijnego. Ten wymiar zyskuje dopiero na gruncie religii judaistycznej i chrześcijańskiej.
W czasach Starego Testamentu kerygmat był po pierwsze zwiastowaniem ukierunkowanym na nawrócenie, pokutę, a więc na powrót swym życiem i postępowaniem do Boga. Po drugie na ogłaszanie obietnicy nadejścia upragnionego Mesjasza. W obu przypadkach prorocy prowadzili ku Bogu i bliskiej z Nim relacji. Miała się ona realizować poprzez wierność oraz oczekiwanie na Jego nadejście. Wyjątkowym orędziem był kerygmat Jana Chrzciciela, w którym, poza kontynuacją nawoływania prorockiego, pojawia się element wskazania obiecanego Mesjasza. Novum staje się obwieszczanie obecności Bożej, a nie tylko jej zapowiadanie. Realizuje się ono również w przesłaniu głoszonym przez Jezusa Chrystusa, które jest uobecnianiem Boga i rzeczywistości zbawienia. Główną treścią Jego kerygmatu jest orędzie o królestwie Bożym, ale należy również zauważyć, że sam Jezus jest królestwem. Ponadto, to w Nim się ono realizuje oraz osiąga swoją pełnię. Dobrą Nowiną jest wydarzenie i Osoba Jezusa
375
R. Cantalamessa, Eucharystia nasze uświęcenie, Warszawa 1994, s. 145.
376 Pojmowana jako uroczysta proklamacja, słowo spisane, każde głoszenie Ewangelii i przekazywanie jej zagadnień, świadectwo życia, czy nawet niemi bądź nieożywieni keryksi i ich przesłanie.
377
119 Chrystusa, dlatego kerygmat apostołów to nic innego, jak zwiastowanie tej boskiej oraz osobowej rzeczywistości zbawienia światu. Jezus umarł i zmartwychwstał. Jest Panem, Zbawicielem i Mesjaszem.
Okres patrystyczny przyniósł znaczące zmiany dotyczące treści jak również formy kerygmatu. Jego rozumienie, poza pierwszym zwiastowaniem Dobrej Nowiny o Jezusie, zyskało także wymiar całościowego wykładu prawd wiary. W ten sposób orędzie kerygmatu stało się pogłębionym przekazywaniem Ewangelii zawartej w nauczaniu Chrystusa i Kościoła. Takie ujęcie treściowe wpłynęło także na pojawienie się nowych form jego głoszenia, dowartościowano rolę przekazu pisemnego, czy wymiar świadectwa życia. Rozumienie kerygmatu w szerokim ujęciu materialno-formalnym, a więc jako tradycji wiary lub doktryny chrześcijańskiej przekazywanej na różne sposoby, przyjęło się i było praktykowane, a w związku z tym stale się pogłębiało w Kościele doby średniowiecza (z teologią uniwersytecką i nowymi formami kazań), czasów nowożytnych (z traktatami apologetycznymi, rozwojem doktryny, czy dekretami soborów i nauczeniem Kościoła). Tylko w sytuacjach misyjnych kerygmat oznaczał głoszenie „jądra”, czyli samej istoty Ewangelii, natomiast normalnie był po prostu przekazywaniem Ewangelii i nauczeniem wiary na każdym poziomie, od katechezy po uniwersyteckie rozważania. Kerygmat nie tyle stał się częścią katechezy lub teologii, co raczej był nauczaniem Kościoła, dogmatem oraz teologią.
Rozwój i poszerzanie treściowo-formalne kerygmatu na przestrzeni wieków doprowadziło do zaistnienia dwóch poziomów pojmowania tego orędzia – w sensie ścisłym oraz szerokim (formalnie, jak i materialnie). Kerygmat w sensie ścisłym to zawsze głoszenie zbawienia w Jezusie Chrystusie, prowadzące do żywej relacji z Bogiem, a także owocujące łaską zbawienia. Nazywane też jest pierwszym orędziem ukierunkowanym na ludzi niewierzących. Natomiast kerygmatem w sensie szerokim formalnie jest kaznodziejstwo, katecheza oraz cała działalność duszpastersko-pastoralna. W tym ujęciu podkreśla się bowiem, że kerygmat to każda czynność przepowiadania Ewangelii w Kościele. Jeśli Kościół coś głosi (przepowiada w formie ustnej), to jest to kerygmat. Jednakże najszerszym podejściem jest ujęcie kerygmatu w sensie szerokim materialnie. W nim kryterium stanowi treść, a więc jeśli dotyczy ona tematyki wiary i Ewangelii, bez względu na formę jej komunikowania, to jest to Dobra Nowina, czyli kerygmat. Taka tendencja prowadzi w konsekwencji do nazwania każdej działalności Kościoła kerygmatem, gdyż każda jego aktywność w jakiejś mierze związana jest z treściami wiary.
Taki stan rozwoju rozumienia rzeczywistości kerygmatu doprowadził na początku XX wieku do pojawienia się tendencji powrotu do pierwotnego i biblijnego, to jest ścisłego, rozumienia kerygmatu. Ruch odnowy kerygmatycznej podkreślał nieprzystawalność tematów poruszanych w Kościele do ludzkiego życia, silne przeintelektualizowanie nauczania (czyli
120 kerygmatu w sensie szerokim), a w związku z tym spadek zrozumienia i zainteresowania kwestiami wiary. Ponowne zastosowanie prostego pod względem treści i formy przepowiadania Ewangelii związane było także ze zwiększającą się liczbą osób niewierzących. Nie chodziło już o każdą mowę o Bogu (dogmat, teologia), ale mowę samego Boga (kerygmat). Dokonana analiza rozwoju rozumienia kerygmatu wykazała, że powrót do pierwszego orędzia dokonywał się oddolnie – poprzez wspólnoty i ruchy religijne, głoszące kerygmat w sensie ścisłym i żyjące jego treściami. Jak również odgórnie – czyli drogą refleksji teologicznej dokonanej w ramach teologii kerygmatycznej, jak i nauczania Magisterium Kościoła. Bowiem każdy z trzech ostatnich papieży wskazywał na niezbędność pierwszego głoszenia Ewangelii dla wiary i zbawienia człowieka.
W istniejącą tendencję powrotu do ścisłego rozumienia kerygmatu wpisuje się również o. Raniero Cantalamessa. Z jednej strony sam głosi kerygmat, a z drugiej dokonuje on refleksji dogmatyczno-pastoralnej nad tą rzeczywistością. Dla niego kerygmat to głoszenie przede wszystkim dwóch faktów chrystologicznych – śmierci oraz zmartwychwstania Jezusa, podkreślając jednocześnie, że zostały dokonane „za” i „dla” człowieka. Te wydarzenia są źródłem zbawienia oraz jako takie należy je głosić zawsze i w pierwszej kolejności. Włoski teolog porównuje kerygmat do ziarna, punktu rozpoczynającego, podziemnej skały, chrystologicznego credo, ikony, jądra, serca, krzyku, lemiesza i przebudzenia. Wszystkie te obrazy podkreślają, że kerygmat w sensie ścisłym jest orędziem, w którym jest życie, które tego życia udziela, wprowadzając w zbawczą relację z Jezusem w Kościele. Jest to łaska, która urzeczywistnia królestwo Boże. Ponadto, dla osób trwających w zbawczej relacji z Jezusem, o. Cantalamessa wskazuje na rzeczywistość kerygmatu eschatologicznego. Ten, który umarł i zmartwychwstał powróci. To źródło nadziei ma uzdalniać do przeżywania swojej codzienności w świetle tego ostatecznego spotkania z Jezusem Chrystusem. Kerygmat w sensie ścisłym jest zwiastowaniem Jezusa, Jego uobecnieniem w mocy Ducha. Natomiast kerygmat eschatologiczny jest proklamowaniem obietnicy Jego powrotu. Jej pewność opiera się na osobowej relacji oraz doświadczeniu Zbawiciela już w czasie pierwszego głoszenia Ewangelii. Wiarygodność pierwszego zwiastowania prowadzi do ufności spełnienia się nadziei kerygmatu eschatologicznego (por. Rz 8, 24-25).
Na koniec należy podkreślić, że główne przesłanie Ewangelii, jakim jest zbawienie w Jezusie Chrystusie, niezmiennie od czasów apostolskich, aż do czasów współczesnych zajmuje centralne miejsce w życiu i nauczeniu Kościoła. Z niego czerpie moc oraz trwałość. Przeprowadzona analiza wykazała, że na przestrzeni wieków treść jak również forma kerygmatu oraz jego rozumienie ulegało zmianie, ale nie rzeczywistość zbawienia, czy łaska prowadząca ludzi ku Bogu.
121