3. Założenia dotyczące podstawy prawnej zakazu korzystania z dowodów uzyskanych sprzecznie z prawem sprzecznie z prawem
3.2.4. Klauzula państwa prawnego i zasada legalizmu
Trzecia grupy przepisów, z których wywodzony jest zakaz korzystania z dowodów sprzecznych z prawem reguluje sposób funkcjonowania organów władzy państwowej.
Kompletność oceny omawianej kwestii wymaga więc przeprowadzenia analizy treści
564 Por. rozważania zawarte w rozdziale V.1.
128
normatywnej art. 2 i 7 Konstytucji RP. Zdeterminowane jest to tym, że zakaz przeprowadzania dowodów sprzecznych z prawem formułowany jest także w oparciu o powołane przepisy Konstytucji RP, które w znacznej mierze dotyczą działań organów władzy państwowej.
Odnosząc się do pierwszej z powołanych podstaw prawnych wskazać należy na argumentację, zgodnie z którą demokratyczne państwo prawne to państwo, w którym prawo stanowi podstawę i granicę wszystkich działań jego organów. Ustawodawca związany jest normami konstytucyjnymi, a władza wykonawcza i sądownicza ustawami565. Z kolei w odniesieniu do art. 7 Konstytucji RP nie jest podawana piśmiennictwie analiza jego znaczenia normatywnego,
lecz jest wskazywany w sposób ogólnikowy. Poprzestaje się na konkluzji, że sąd zgodnie z jego brzmieniem powinien działać na podstawie i w granicach prawa566. Formułowane
podstawy prawne są natomiast niezwykle bogate w treści normatywne i nie można poprzestać na ich enigmatycznym przywołaniu w celu uzyskania potwierdzenia, że można z nich wywodzić zakaz korzystania w procesie cywilnym z dowodów sprzecznych z prawem. Analiza art. 2 i 7 Konstytucji RP zostanie przeprowadzona wyłącznie w zakresie niezbędnym na potrzeby rozważań podejmowanych w pracy.
W art. 2 Konstytucji RP ustrojodawca zamieścił klauzulę państwa prawnego567, na którą składa się zespół wartości568 tworzących pewien otwarty kanon569. Nie jest on
katalogiem zamkniętym, gdyż zmianom mogą też podlegać poszczególne treści normatywne zasad składających się na państwo prawne. W doktrynie podkreśla się, że istnieje tendencja do wyprowadzania z zasady państwa prawnego zasad ogólnych, a następnie wydedukowywania kolejnych, co wiąże się z „wielopiętrowością” analizowanej klauzuli albo określane jest mianem dwustopniowego rozumowania inferencyjnego570.
Klauzula państwa prawnego ma przede wszystkim aspekt pozytywny. Wywodzone są z niej zasady szczegółowe o charakterze konstytucyjnym. Wskazać należy także na aspekt negatywny omawianej klauzuli, gdyż wskazuje ona na takie zasady prawa, które nie są do
565 D. Korszeń, Zakres zakazu…op.cit., s. 15 i n.
566 T. Wiśniewski, Przebieg…op.cit., s. 78-79.
567 W doktrynie wskazuje się, że określenie państwa prawnego mianem zasady nie stanowiłoby dostatecznej
podstawy do jej scharakteryzowania, stąd bardziej adekwatnym jest posługiwanie się mianem klauzuli, por.
L. Morawski, Klauzula państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Toruń 2003, s. 184; P. Tuleja, Komentarz do art. 2 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja RP. Tom I. Komentarz art. 1-86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, s 222.
568 W literaturze przedmiotu wskazuje się na wartości polityczne, wartości samego prawa i wartości dotyczące ustroju gospodarczego, por. M. Kordela, Rola zasad państwa prawnego w budowie aksjologii prawa, [w:] Zmiany
społeczne a zmiany prawne. Aksjologia, konstytucja, integracja europejska. XIII Zjazd Katedr Teorii i Filozofii Prawa, Kazimierz Dolny, 21-23 września 1999, red. L. Leszczyński, Lublin 1999, s. 178 i n.
569 Wyrok TK z 25.11.1997, K 26/97, OTK 1997/6/64.
570 L. Garlicki, Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego w 2007 roku, PS 2008/9, s. 106; E. Morawska, Klauzula
państwa prawnego w Konstytucji RP na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego, Toruń 2003, s. 205.
129
pogodzenia z art. 2 Konstytucji RP571. Rozwój sądownictwa konstytucyjnego spowodował uszczegółowienie klauzuli państwa prawnego, wskazując na szereg cech jakie powinno spełniać prawo w państwie opartym na jego rządach oraz na zasady, na podstawie których powinny działać organy państwa572. Na klauzulę państwa prawnego składają się m.in.
następujące zasady: zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez niego prawa, jednoznaczności prawa, zakaz tworzenia uprawnień pozornych, wymóg określoności prawa573. W doktrynie wskazuje się także na zasady powiązane z klauzulą państwa prawnego, z których istotną rolę spełnia zasada racjonalności legislacji574.
Zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawo ma fundamentalne znaczenie i stanowi zarazem podstawę obowiązywania innych zasad konstytucyjnych. Trudności ze wskazaniem samoistnej treści tej zasady wynikają z jej bardzo ogólnego charakteru. Ocena określonych przepisów prawa ze względu na poszanowanie zasady zaufania połączona jest na ogół z koniecznością stosowania innych bardziej szczegółowych reguł575. Trybunał Konstytucyjny mówi o wynikaniu z zasady ochrony zaufania szeregu zasad szczegółowych576. Zasada ta rodzi obowiązek takiego kształtowania prawa, aby nie ograniczało ono praw i wolności obywateli, jeżeli nie wymaga tego ważny interes społeczny lub indywidualny chroniony przepisami Konstytucji RP. Wymogiem realizacji tej zasady jest przyznawanie obywatelom praw z jednoczesnym ustanowieniem gwarancji ich realizacji, czy stanowieniem spójnego, jasnego i zrozumiałego dla obywateli systemu prawa577. Jest ona ściśle powiązana z zasadą bezpieczeństwa prawnego i pewności, które z kolei wymagają, aby prawo było przewidywalne578. Zasada ta jest oczywistą cechą demokratycznego państwa prawnego i wymaga, aby państwo w stosunku do obywateli zachowywało pewne minimalne reguły uczciwości579. Przewidywalność odnosi się przede wszystkim do postępowania organów państwa i oznacza możliwość określenia przez jednostkę konsekwencji poszczególnych zachowań i zdarzeń na gruncie obowiązującego w danym momencie stanu prawnego580. Aksjologicznym uzasadnieniem dla tak rozumianej zasady bezpieczeństwa prawnego jest konieczność urzeczywistnienia praw i wolności jednostki, która mogąc przewidzieć działania
571 P. Tuleja, Komentarz do art.2 Konstytucji RP…op.cit., s. 222.
572 I. Wróblewska, Zasada państwa prawnego w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego RP, Toruń 2010, s. 28.
573 P. Tuleja, Komentarz do art. 2 Konstytucji RP…op.cit., s. 222-234.
574 I. Wróblewska, Zasada państwa prawnego…op.cit., s. 184-185.
575 Ibidem, s. 82-84.
576 Wyrok TK z 4.01.2000, K 18/99, OTK 2000/1/1; wyrok TK z 30.06.2009, K 14/07, OTK 2009/6A/87.
577 I. Wróblewska, Zasada państwa prawnego…op.cit., s. 82-84.
578 E. Morawska, Klauzula państwa …op.cit, s. 221.
579 L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu. Warszawa 2019, s. 74 i n.
580 Wyrok TK z 6.07.2004, P 14/03, OTK 2004/7A/62; wyrok TK z 13.05.2008, SK 91/06, OTK 2008/4A/59.
130
organów państwa jest w stanie prognozować swoją aktywność. Jednostka powinna mieć szansę ułożenia swoich spraw według jej własnych preferencji i przyjęcia za nie odpowiedzialności.
W ocenie Trybunału Konstytucyjnego prawo pewne, czyli takie w oparciu, o które obywatel może kształtować swoje stosunki życiowe, jest również prawem sprawiedliwym581.
Z zasady zaufania wynika zasada jednoznaczności prawa, rozumiana jako dyrektywa poprawnej legislacji. Zasada ta obejmuje wymaganie określoności przepisów, które muszą być formułowane w sposób poprawny, precyzyjny i jasny, a standard ten jest wymagany zwłaszcza w odniesieniu do przepisów dotyczących ochrony praw i wolności582. Wymóg jasności oznacza nakaz tworzenia przepisów klarownych i zrozumiałych dla ich adresatów, którzy od racjonalnego ustawodawcy mogą oczekiwać stanowienia norm niebudzących wątpliwości co do treści nakładanych obowiązków lub przyznawanych praw. Ich treść powinna być oczywista i pozwalać na wyegzekwowanie583. Trybunał podkreśla, że brak precyzji przepisów powoduje stworzenie nazbyt szerokich ram dla organów stosujących prawo584.
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego zasada ochrony zaufania obywatela do państwa i stanowionego przez nie prawa nie odnosi się jedynie do organów tworzenia
prawa. Ochronie konstytucyjnej przewidzianej przez omawianą zasadę musi podlegać także zaufanie do sposobu interpretacji prawa dokonywanej przez organy państwa585. Kształt stosunków i sytuacji, jakie powstają na tle określonych przepisów wynika nie tylko z tekstu ustawy, ale też z interpretacji, jaką tekst normatywny uzyskuje poprzez orzecznictwo sądowe.
Zmiany interpretacji przepisów nie powinny być zaskoczeniem dla zainteresowanych osób, a ich odmienne zastosowanie prowadzić do niekorzystnych skutków. Swoboda sądowego
stosowania prawa może być ograniczana przez odpowiednio precyzyjne sformułowanie
stanowionych przepisów. Jeżeli jednak regulacja ustawowa nie jest do końca jasna i pozostawia różne możliwości interpretacyjne, to wybór możliwości najwłaściwszej należy już
do władzy sądowniczej, która kieruje się przy tym ogólnymi zasadami wykładni prawa, a w szczególności posługując się techniką wykładni ustawy w zgodzie z konstytucją586. Tak
rozumiana zasada zaufania jak również prawo do sądu konstytuują wymóg przewidywalności rozstrzygnięcia sądu na podstawie znajomości prawa. Bezpieczne i pewne prawo stwarza jednostkom możliwość określenia konsekwencji prawnych poszczególnych zachowań na
581 Wyrok TK z 14.06.2000, P 3/00, OTK 2000/5/138.
582 Wyrok TK z 11.01.2000, K 7/99, OTK 2000/1/2.
583 Wyrok TK z 21.03.2001, K 24/00, OTK 2001/3/51.
584 Wyrok TK z 22.05.2002, K 6/02, OTK 2002/3/33; wyrok TK z 14.06.2000 P 3/00, OTK 2000/5/138.
585 Wyrok TK z 27.11.1997, U 11/97, OTK 1997/6/67.
586 Wyrok TK z 13.04.1999, K 36/98, OTK 1999/3/40.
131
gruncie obowiązujących w danym momencie przepisów prawnych587. Immanentnym elementem tej zasady pozostaje zatem określoność prawa, której przejawem jest nakaz formułowania przepisów w sposób logiczny i precyzyjny oraz poprawny pod względem językowym, tak aby intencja ustawodawcy co do kręgu podmiotów i okoliczności zastosowania danej normy prawnej nie budziła u jej adresatów wątpliwości588. Z zasady zaufania Trybunał Konstytucyjny wywodzi także zakaz tworzenia uprawnień pozornych. Stanowienie i stosowanie prawa nie może być pułapką dla obywatela, który powinien mieć możliwość układania swoich spraw w zaufaniu, iż nie naraża się na niekorzystne skutki prawne swoich decyzji i działań niemożliwe do przewidzenia w chwili podejmowania tych decyzji lub zachowań589. Ustawodawca nie może tworzyć konstrukcji normatywnych, które są niewykonalne, stanowią złudzenie prawa i w konsekwencji jedynie pozór ochrony interesów jednostki. Prawodawca nie może co do zasady doprowadzić do istotnego zwężenia możliwości realizacji formalnie przyznanego jednostce prawa podmiotowego, tak aby nie prowadziło to do powstania swoistego nudum ius które, wskutek tego staje się prawem bezprzedmiotowym590.
Zakaz korzystania w postępowaniu cywilnym z dowodów sprzecznych z prawem wywodzony jest także z art. 7 Konstytucji RP, który nakazuje organom władzy publicznej działać na podstawie i w granicach prawa. Z brzmienia tego artykułu wynika konstytucyjna zasada legalizmu nakładająca określone obowiązki na podmioty tworzące i stosujące prawo591. To prawo określa zadania, kompetencje oraz tryb postępowania organów władzy publicznej, które ma prowadzić do wydania rozstrzygnięcia w przepisanej przez prawo formie jak i na należytej podstawie prawnej oraz w zgodności z wiążącymi go przepisami materialnymi592. Zasada legalizmu w sposób bezwzględny zobowiązuje adresatów do określonego postępowania, natomiast sam art. 7 Konstytucji RP nie stwarza podmiotowych praw jednostki, która mogłaby mieć roszczenie względem organów władzy publicznej o działanie na podstawie i w granicach prawa593. Działanie w granicach prawa oznacza konstytucyjny obowiązek
587 I. Wróblewska, Zasada państwa prawnego… op.cit., s. 94.
588 Wyrok TK z 18.03.2010, K 8/08, OTK 2010/3A/23; wyrok TK z 10.01.2012, P 19/10, OTK 2012/1A/2; wyrok TK z 24.11.2016, K 11/15, OTK ZU 2016/A/93.
589 Wyrok TK 25.11.1997, K 26/97, OTK 1997/5-6/64.
590 Wyrok TK z 19.12.2002, K 33/02, OTK 2002/7/97; wyrok TK z 10.01.2012, P 19/10, OTK 2012/1A/2; wyrok z 8.01.2013, K 18/10, OTK 2013/1A/2.
591 W. Sokolewicz, M. Zubik, Komentarz do art. 7 Konstytucji RP, [w:] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.
Komentarz, Tom I, red. L. Garlicki, M. Zubik, Warszawa 2016, s. 244-257.
592 P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997, Warszawa 2008, s. 28-29; E. Morawska, Klauzula państwa prawnego…op.cit., s. 41-42; W. Sokolewicz, M. Zubik,
Komentarz….op.cit., s. 244.
593 Wyrok TK z 16.12.2003, SK 34/03, OTK 2003/9A/102; wyrok TK z 17.12.2003, SK 15/02, OTK 2003/9A/103; wyrok TK z 6.11.2012, SK 29/11, OTK 2012/10A/120; wyrok TK z 30.09.2014, SK 22/13, OTK 2014/8A/96.
132
nałożony na organy władzy publicznej, aby w swojej działalności ściśle przestrzegały nie tylko prawa określającego ich kompetencje i zadania, ale także wszelkie inne przepisy prawne
normujące funkcjonowanie tych organów bądź wszelkich innych podmiotów. Działanie w granicach prawa stanowi konstytutywny obowiązek organów władzy publicznej do respektowania wprowadzonych przez prawo zakazów, ale także stosowanie się do
wynikających z prawa nakazów594.
Podjęta w pracy analiza treści normatywnej art. 2 i 7 Konstytucji RP nie daje podstaw
do formułowania wyłącznie w oparciu o te przepisy zakazu korzystania w procesie cywilnym z dowodów uzyskanych sprzecznie z prawem i to obowiązującym w ujęciu bezwzględnym lub
nawet względnym. Można natomiast dojść do wniosków przeciwnych, gdyż warstwa normatywna powołanych artykułów Konstytucji RP w przypadku braku wyraźnej normy prawnej uzasadnia zakaz formułowania tego typu ograniczenia w możliwości przeprowadzania dowodów. Nakaz określoności prawa i możliwość przewidywania konsekwencji prawnych swojego działania sprzeciwiają się więc tworzeniu zakazów nieskonkretyzowanych przez normodawcę. Obywatelom wolno czynić wszystko to, co nie jest zabronione przez prawo, władzom tylko to, co jest im dozwolone, a przez prawo zaliczone do ich kompetencji i zadań595. Wartości realizowane przez omawiane zasady nie pozostają jednak bez znaczenia na ocenę poszczególnych środków dowodowych, niemniej jednak nie dają podstaw do formułowania normy prawnej o charakterze abstrakcyjno-generalnym. Istotnym jest także fakt, że niemożliwym jest z analizowanych artykułów Konstytucji RP wyinterpretować normy abstrakcyjno-generalnej, która kreowałaby uprawnienia procesowe stron lub konkretne obowiązki organu jurysdykcyjnego (np. pominięcie przeprowadzenia dowodu). Możliwość
stosowania tych przepisów wymaga połączenia z innymi bardziej szczegółowymi regułami, a tych w postaci zakazu korzystania z dowodów sprzecznych z prawem brak jest w prawie
procesowym cywilnym.
3.2.5. Prawo międzynarodowe
Wzgląd na kompletność rozważań wymaga także omówienia wskazywanych w piśmiennictwie podstaw prawnych z obszaru prawa międzynarodowego, to jest art. 3,
art. 5 oraz art. 8 Konwencji596. Analizowany traktat z dziedziny praw człowieka ma charakter
594 Ibidem, s. 251-254.
595 W. Sokolewicz, M. Zubik, Komentarz… op.cit., s. 246.
596 D. Korszeń, Zakres zakazu…op.cit., s. 19 i n.
133
wertykalny, a jego istotą jest wyznaczenie obowiązków państwa wobec jednostki, czyniąc z tej ostatniej podmiot uprawniony do żądania wobec organów państwa realizacji praw
zapewnianych w Konwencji597. Głównym celem Konwencji jest zapewnienie jednostce ochrony, ale także podejmowanie w interesie ogólnym problemów porządku publicznego, podnoszenie standardów ochrony praw człowieka oraz stosowanie orzecznictwa w tej dziedzinie na systemy prawa krajowego państw związanych tą umową międzynarodową598.
Dokonując wykładni przepisów Konwencji istotne znaczenie ma wykładnia językowa, która jednak wykazuje szereg odmienności wobec klasycznych dyrektyw językowych. Reguły te są nie tylko ściśle powiązane z regułami systemowymi i celowościowo-funkcjonalnymi, natomiast bardzo mocno łączą się z tzw. wykładnią orzeczniczą ETPCz, wzbogacone są także o reguły wykładni ewolucyjnej i autonomicznej599. Z tych też względów kluczowe znaczenie będą miały kierunki interpretacyjne przyjęte przez ETPCz. Konwencja wraz z protokołami
tworzy niewielki materiał normatywny, dlatego też aspekt odrębności wykładni operatywnej ze względu na gałąź prawa został ograniczony do kwalifikowania poszczególnych regulacji ze
względu na ich karnoprawny czy cywilnoprawny charakter. Najbardziej precyzyjne regulacje tworzą przepisy o charakterze karnoprawnym. Zalicza się do nich zwłaszcza art. 5 oraz 6 Konwencji600.
Z koniecznością zapewnienia przez państwo każdej osobie pozostającej w granicach jej jurysdykcji praw i wolności połączony jest obowiązek podejmowania kroków chroniących
je przed torturami, nieludzkim lub poniżającym traktowaniem albo karaniem, co wynika z treści art. 3 Konwencji. Środki takie powinny zapewnić ochronę skuteczną oraz obejmować
rozsądne kroki zapobiegające traktowaniu sprzecznemu ze wskazanym artykułem601. Państwo ma obowiązek stworzyć odpowiedni system instrumentów prawnych umożliwiających dochodzenie przez jednostkę ochrony prawnej602. Omawiana podstawa prawna kreuje przede wszystkim prawo podmiotowe jednostki, natomiast w jej warstwie proceduralnej odnosi się wyłącznie do formułowania standardów postępowań inicjowanych przez organy ścigania lub władzy sądowniczej, które zapewnią skuteczne zrealizowanie ochrony prawnej zagwarantowanej przez art. 3 Konwencji. W tym właśnie znaczeniu kreuje obowiązki
597 B. Liżewski, Wykładnia Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, [w:] Wykładnia prawa. Model ogólny a perspektywa europejskiej konwencji praw człowieka i prawa Unii Europejskiej, red. A. Kalisz, L. Leszczyński,
B. Liżewski, Lublin 2011, s. 91.
598 Wyrok ETPCz z 26.07.2003, Karner v. Austria, skarga nr 40016/98.
599 C. Mik, Koncepcja normatywna europejskiego prawa praw człowieka, Toruń 1994, s. 227.
600 B. Liżewski, Wykładnia Europejskiej…op.cit., s. 156 i n.
601 Wyrok ETPCz z 12.10.2006, Mubilanzila Mayeka i Kaniki Mitunga v. Belgia, skarga nr 13178/03; wyrok ETPCz z 29.10.2013, D.F. v. Łotwa, skarga nr 11160/07.
602 Wyrok ETPCz z 26.05.2011, R.R. v. Polsce, skarga nr 27617/04.
134
względem organów państwa, aby postępowały w sposób nie naruszający omawianego prawa (zakaz np. agresywnie prowadzonych czynności urzędowych, znęcania się przez funkcjonariuszy, czy zbyt długiego tymczasowego aresztowania)603. Regulacja ta ma ewidentnie prawo-karny charakter, natomiast odnośnie procedury, także cywilnej, kieruje
określonego rodzaju ograniczenia w sposobie traktowania jednostki, który byłby sprzeczny z art. 3 Konwencji. Jeżeli więc organ procesowy uzyskałby zeznania świadka za pomocą tortur
bądź nieludzkiemu traktowaniu, wówczas taki dowód byłby niedopuszczalny. Niemniej jednak, kiedy jeden podmiot stosuje tortury względem innego, wówczas obowiązki państwa
nakierowane są na prewencyjne działanie oraz sprawne przeprowadzenie śledztwa łącznie z ustaleniem prawdy o tym, co się zdarzyło. Podobny charakter ma art. 5 Konwencji, który
gwarantuje jednostce prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego604. Regulacja tego artykułu dotyczy sfery karnoprawnej, a w szczególności granic dozwolonego pozbawienia wolności przez organy państwa605.
Istotnym zabiegiem argumentacyjnym dotyczącym rekonstrukcji omawianego zakazu przez piśmiennictwo jest wywodzenie jego obowiązywania z art. 8 Konwencji, który dotyczy ochrony prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Prawo to ma przede wszystkim chronić jednostkę przed arbitralną ingerencją władz publicznych, ale nie jest bezwzględnie chronione606. Nakłada ono także powinności na państwa związane Konwencją przyjęcia środków zabezpieczających ich ochronę także w stosunkach między osobami prywatnymi. Chodzi o takie zapewnienie poszanowania chronionych praw, aby było efektywne607. W judykaturze ETPCz na tle rozważanego artykułu pojawiła się kwestia inwigilacji za pomocą systemu GPS, np. umieszczonego w samochodzie osoby obserwowanej oraz przechowywania danych dotyczących miejsca pobytu i poruszania się. Obserwacja taka oznacza ingerencję w życie prywatne jednostki i jej zasadność powinna być następczo kontrolowana przez sąd608. Tak samo traktowana jest ingerencja mająca za cel uzyskanie informacji w drodze podsłuchu telefonicznego, czy kontroli łączności pocztowej609. Wskazane sytuacje dotyczą jednak naruszenia omawianego prawa przez organy władzy publicznej.
603 Wyrok ETPCz z 26.10.2000, Kudła v. Polska, skarga nr 30210/96; wyrok ETPCz z 5.04.2001, Priebke v. Włochy, skarga nr 48799/99; wyrok ETPCz z 20.12.2007, Nikolova i Velitchkova v. Bułgaria, skarga nr
7888/03; wyrok ETPCz z 26.07.2016, Adam v. Słowacja, skarga nr 68066/12.
604 Wyrok ETPCz z 15.03.2012, Austin i inni v. Wielka Brytania, skarga nr 39692/09.
605 M. Nowicki, Wokół Konwencji...op.cit., s. 436 i n.
606 Wyrok ETPCz z 27.10.1994, Kroon i inni v. Holandia, A.297-C.
607 Wyrok ETPCz z 26.03.2013, Zorica Jovanpvić v. Serbia, skarga nr 21794/08.
608 Wyrok ETPCz z 2.09.2010, Uzun v. Niemcy, skarga nr 35623/05; wyrok ETPCz z 21.06.2011, Shimovolos v.
Rosja, skarga nr 30194/09.
609 Wyrok ETPCz z 2.08.1984, Malone v. Wielka Brytania, A.82.
135
Wywodzone przez ETPCz zakazy naruszenia wskazanych praw i wolności adresowane są przede wszystkim do organów władzy państwowej i wskazują dozwolone ramy jej naruszenia. Na ustawodawcy krajowym spoczywa także obowiązek przyjęcia takich rozwiązań, które zapewnią poszanowanie i realizację tych praw także na płaszczyźnie
horyzontalnej. W tym zakresie państwa strony Konwencji mają spory zakres swobody.
Z omawianych artykułów ETPCz nie wywodzi jednak normy prawnej, która miałaby zastosowanie w cywilnym postępowaniu dowodowym. Standardy kreowane przez ETPCz dotyczą przede wszystkim ochrony karnoprawnej oraz płaszczyzny prawa cywilnego materialnego postrzeganej jako źródła mechanizmów skutecznej, efektywnej oraz praktycznej ochrony prawnej omawianych praw i wolności610.