OGOLNA PROBLEMATYKA KOLIZYJNA
C. Klauzula porzqdku publicznego
191. Tak jak wiele innych systemow prawa mi^dzynarodowego prywat- nego, rowniez і polski przewiduje istnienie klauzuli porzqdku publiczne go. Art. 6 p.p.m. stwierdza, ze prawa obcego stosowac nie mozna, jezeli jego stosowanie mialoby skutki sprzeczne z podstawowymi zasadami polskiego porzqdku prawnego437.
Klauzula porzqdku publicznego w odniesieniu do stosunkow majqtko- wych m ifdzy maizonkami znajdzie zastosowanie, jezeli skutkiem
zastoso-434 O m a w ia je D r o z , s. 6 0 - 6 2 .
435 A . G ia rd in a , [p rzyp . 4 2 9 ], s. 4 2 1 -4 2 5 . 436 A u d it, s. 73 4 .
437 P o w o la n y p r z e p is s fo r m u lo w a n y je s t n a st? p u jq c o : „ P ra w a o b c e g o sto so w a c n ie m o z n a , je z eli jeg o s to so w a n ie m ia lo b y sk u tk i s p r ze c zn e z p o d sta w o w y m i porzqdku praw n e g o P o lsk ie j R z e c z y p o s p o lile j L u d o viej" . B ra k je st u s ta w y z m ie n ia jq c ej en bloc w ak ta ch p r a w n y c h n a zw ? „ P o lsk a R z e c z p o s p o lita L u d o w a ” na „ R z ec z p o sp o lita P o lsk a ”, w zw iqz- k u z c z y m o p e r a c ji ta k iej d o k o n u je s a m o d z ie ln ie p r a k ty k a , a lb o te z t? p ierw szq nazw ? w y r o z n ia s i? k u rsy w q , p od k resla jq c p r z ez to z m ia n ? n a zw y p an stw a.
wania prawa obcego b?dzie naruszenie rownouprawnienia kobiety і m?z- czyzny. W gr? wchodzq tu zwlaszcza niezalezne od ustroju majatkowego prawa і obowiqzki majqtkowe malzonkow.
192. Zagadnieniem „podatnym ” na stosowanie klauzuli porzqdku pu- blicznego jest kwestia obowiqzku alimentacyjnego mi?dzy m alzonkami. Sqd Najwyzszy nie zaliczyi do podstawowych zasad polskiego porzadku prawnego sposobu okreslania і zas^dzania alim entow438. Oznacza to, ze mozliwe jest wydanie przez sqd polski wyroku, w ktorym wysokosc alimen- tow byiaby okreslona utam kiem dochodow m alzonka zobowiqzanego, je- zeli taki wyrok mialby za podstaw? prawnq obce prawo merytoryczne439.
Warto tez przytoczyc stanowisko doktryny francuskiej odnosnie art. 8 konwencji haskiej z 1973 r. o prawie wiasciwym dla zobowi^zan alimenta- cyjnych. Zgodnie z nim prawo, ktore nie przewiduje alim entow dla osoby rozwiedzionej od jej wspoimalzonka (jaki і analogicznie w przypadku se- paracji, uniewaznienia malzenstwa lub stwierdzenia jego niewaznosci) po- winno bye wykluczone na mocy klauzuli porzadku publicznego440.
193. Mozliwe jest rowniez wylqczenie na podstawie klauzuli porzqdku publicznego zastosowania obydwu omawianych konwencji haskich. Art. 11 konwencji z dnia 2 pazdziernika 1973 r. o prawie wiasciwym dla zobowiq- zan alimentacyjnych, oraz art. 14 konwencji z dnia 14 marca 1978 r. o pra wie wiasciwym dla malzenskich ustrojow majatkowych przewidujq, ze od- mowa prawa wskazanego przez konwencj? moze nastqpic jedynie wowczas, jezeli jest ono oczywiscie sprzeczne z porzadkiem publicznym (manifeste- ment incompatible avec I’ordre public).
§ 12. ZMIANA ST A T U T U
194. Zmiana statutu (Statutenwechsel, conflit mobile) moze bye rozumiany wqsko - jako zmiana i^cznika powodujqea zmian? prawa wiasciwego (sta tutu) lub tez szerzej - a wtedy poj^cie to obejmuje rowniez zmian? norm
4J* O r z e c z e n ie z 2 6 .V I. 19 6 8 r., II C Z 1 1 8 /6 8 , O S N 1 9 6 9 , n r 5 , p o z . 9 5 (g lo s a T. E re- c in s k ie g o , P iP n r 1 2 /1 9 6 9 ) o ra z z 9.V II.197B r., I C Z 5 1 /7 3 ( N P n r 1 /1 9 7 6 z glos^ T. E re- c in s k ie g o ).
4W Szerzej z a g a d n ie n ie to o m a w ia K . Z a w a d a , K la u z u la p o r zq d k u p u b liczn e g o w p r a
w ie p ryw a ln y m m ifd zy n a ro d o w y m (na tie o rze c zn ictw a S q d u N a jw y z s z e g o w sp ra w a ch z z a - kresu p r a w a rodzinnego і s p a d k o w eg o ), N P 1 9 7 9 , n r 4 , s. l b - 1 1 .
kolizyjnych oraz zm ian? przepisow m erytorycznych prawa wlasciwego [182].
Przy omawianiu okolicznosci, ktore mogq poshizyc za podstaw? opisu tqcznika podniesiona zostala kwestia podatnosci danej okolicznosci na zmiany. Stwierdza si? zatem, ze domicyl „to w?zel slabszy niz obywatelstwo, iatwiej zmienny (uiatwiajqcy wi?c dzi?ki teinu dzialanie infraudem legis)’44'. Co do stosunkow majqtkowych mi?dzy matzonkami wskazuje si? na nie- przydatnosc kryterium miejsca zamieszkania, jezeli malzenstwo zawarto w okresie niestabilnosci zyciowej442. Rozwazania takie sprowadzajq si? do zasadniczej kwestii - czy korzystniejsza jest zmiennosc czy petryfikacja sta- tutu majatkowych stosunkow mi?dzy matzonkami?
195. Przede wszystkim trudno bronic niezmiennosci statutu za wszel- кц cen?, skoro moze to powodowac spore klopoty dla maizonkow. Na nie- korzysc petryfikacji statutu przemawia rowniez wspolczesna mobilnosc migracji. Zwykle autorzy podaja przyklad potencjalnych emigrantow - young couple who marry, hearts full o f love and pockets empty443.
Chybiony jest tez argument, jakoby malzonkowie byli zawsze przywiq- zani do rzqdzqcego ich stosunkam i majqtkowymi prawa (Pour les partisans de I’immutabilite, les epoux tiennent un regime comme des croyants vivent une re ligion444). Cz?sto malzonkowie nie zdajq sobie w ogole sprawy z istnienia omawianych zagadnien, ktore stajq si? aktualne dopiero w okreslonej chwi- li (smierc, rozwod). Dlatego tez niektorzy przedstawiciele doktryny prawa prywatnego mi?dzynarodowego opowiadajq si? za dopuszczeniem zmien- nosci statutu w stosunku do kwestii majqtkowych niezaleznych od ustroju (ktory silq rzeczy musi wykazywac wi?kszq „stabilnosc”) - L e regime prima- ire est celui sous lequel on vit, le regime matrimonial (ou secondaire) celui lequel on meurlA45.
196. Jezeli prawo wlasciwe dla majqtkowych stosunkow mi?dzy malzon- kami zmieniac si? b?dzie wraz ze zmianq miejsca zamieszkania, osoby trze- cie z latwosciq bedq mogly je znac w momencie kontrahowania z obojgu
441 P r z y b y lo w s k i, s. 119. 442 D r o z , s. 130.
443 E . S c o le s, Choice o f L a w in F am ily P roperty Transactions, w : R C A D I, 1988 - II, tom 2 0 9 , s. 28.
444 A . E . V on O v e r b e ck , [p rzy p . 2 5 2 ], s. 65.
445 Ibidem . P o n a to s tw ie r d z o n o tam : „ L a m u ta b ility e st g e n e r a le m e n t a d m ise pou r la lo i a p p lic a b le a d e s q u e s tio n s q u i s e p o s e n t n e c e s s a ir e m e n t au c o u r s d e m a rria g e, c elles q u i c o n c e r n e n t le s e ffe ts p e r s o n e lle s o u g e n e ra u x d u m a r ia g e , c e q u e le s F r a n ja is ap el- le n t le « r eg im e p rim a ire» ”.
lub z jednym z malzonkow (ale jedynie przy zalozeniu, ze dana czynnosc jest dokonywana w kraju zamieszkania). W ten sposob jednak ochrona, jakg dany system daje wlasnie osobom trzecim b?dzie tak niestabilna, jak moz- liwosc zmiany zamieszkania. Jezeli w tej sytuacji zastrzeze si? ochron? praw nabytych, w zagrozeniu znajdzie si? jednosc ustroju majqtkowego mi?dzy malzonkami. Z kolei przyj?cie wlasciwosci pierwszego zamieszka nia niszczy podstawowq zalet? tego l^czmka, jakim jest jego transparent- nosc wzgl?dem osob trzecich.
197. Zaletq przyj?cia calkowitej zmiennosci statutu jest duza szansa, ze b?dzie on zgodny ze statutem spadkowym. Do przeciwnego rezultatu - przynajmniej cz?sciowo - zdaje si? prowadzic cz?sciowa petryfikacja sta tutu. Im wi?cej praw rzadzi poszczegolnymi skladnikami majqtku malzon kow, tym trudniej b?dzie je pogodzic ze statutem spadkowym.
198. Problem zwiqzany ze zmianq l^cznika polega na tym, ze zmienia si? nie tylko prawo wlasciwe dla relacji dotyczqcych przedmiotow, ktore wejdq w sklad majqtku malzonkow po tej zmianie, ale ze wywiera on wpfyw na do- tychczas istniejqce juz stosunki majqtkowe. Stqd wlasnie najwi?cej kontro- wersji і zarzutow wobec dopuszczalnosci zmiany statutu budzi los praw naby tych przez malzonkow pod rzqdami starego statutu. Stqd w prawie prywatnym mi?dzynarodowym - zwlaszcza wsrod prawnikow common law - poswi?ca si? wiele uwagi kwestii ochrony praw nabytych ( przy czym dokonuje si? dys- tynkcji mi?dzy (inchoate rights і vested rights)**6. Nalezy przy tym dodac, ze na- wet jezeli przepisy, czy tez postanowienia konwencji, nie zastrzegajq expressis verbis ochrony praw nabytych, to nie oznacza to, ze prawa te nie b?dq re- spektowane. Stqd tez za nietrafnq nalezy uznac krytyk? umowy polsko-fran- cuskiej z 1967 r., ktora nie wspomina o poszanowaniu praw nabytych447.
199. Warto zwrocic uwag?, ze w koncepcji D um oulina jak і w prawie francuskim (sprzed wejscia w zycie konwencji haskiej [103]) nie bylo miej- sca na zmian? prawa wlasciwego dla majqtkowych ustrojow malzenskich. Skoro bowiem malzonkowie zawarli umowe dorozumianq, to przeciez poz- niejsza zmiana zamieszkania nie wplywala na jej postanowienia. Co wi?- cej nie mialo znaczenia rzeczywiste miejsce zamieszkania, lecz te zamie- rzone448 (czyli to, o ktorym mozna mniemac, ze strony mialy je na mysli w chwili zawarcia umowy). Istotq takiego podejscia jest jednak aposterio- ryczna ocena planowanego (a przeciez par excellance ustanowionego)
domi-446 C h e sh ir e, N o r th , [p rzyp. 177], s. 5 7 9 -5 8 0 . 447 D r o z , s. 57 , przyp. 130.
cylu [55,102]. Znacznie bardziej przekonujqcym uzasadnieniem takiej kon- cepcji sq jej konsekwencje: raz ustalone prawo wlasciwe rzqdzi majqtko- wym ustrojem m alzenskim do konca jego trwania. Odpadajq wowczas wszelkie problem y zwiqzane ze zmianq statutu. Pojawiajq si? inne - wiele lat po zawarciu malzenstwa malzonkowie mogq znajdowac si? w zupetnie innym „srodowisku prawnym”449 і zerwac wszelkie wi?zi Iqczqce ich z sys- temem prawnym wlasciwym pierw otnie dla ich stosunkow majqtkowych. Moze to bye niewygodne dla samych malzonkow, nie mowiqc juz o osobach trzecich, ktore mogq nie zdawac sobie sprawy z tego, jakie prawo rzqdzi mal- zenskimi stosunkam i majqtkowymi ich kontrahentow.
200. W Stanach Zjednoczonych Ameryki przyj?to zasad? cz?sciowej petryflkacji statutu (w terminologii uzywanej przez prawnikow common law і francuskich podkresla si? dla odm iany inny aspekt, mowiqc o „partial mutability”450 „mutabilite partielle”). Polega ona na tym, ze zmiana miejsca zamieszkania pociqga za sobq zmian? statutu jedynie co do ruchomosci, ktore od tego m omentu zostanq nabyte. Jest to formula451 przyj?ta w powo- lanym juz orzeczeniu Saul versus His Creditors [26]. Wzmacniajq jq dwie kolejne przyj?te w orzecznictwie zasady452. Zgodnie z pierwszq przemiesz- czenie ruchomosci nie zmienia jej sytuacji prawnej. Drugq zas, mozna na- zwac zasada surogacji. Wedhig niej ruchomosc nabyta w zamian za rucho- mosc juz nalezqcq do majqtku malzonkow (wspolnego lub jednego z nich), albo za srodki z niej uzyskane, podlega prawu wlasciwemu dla tej ostatniej ruchomosci. Trudno ustalic, jak do problemu zmiennosci statutu ustosun- kowuje si? prawo angielskie453. Zagadnienie to zostalo juz poruszone [85 - 91] przy omawianiu rozdzielenia statutu.
201. Cz?sciowa petryfikacja statutu powodowac moze ogromne wr?cz klopoty. Wyobrazic mozna sobie chocby potrzeb? podziaiu majqtku na sku- tek ustania malzenstwa. Okaze si? wtedy, ze aby uniknqc razqeo krzywdzq- cego rezultatu, trzeba dostosowac rozniqee si? prawa. Sytuacja taka poka- zuje w pehn wady zerwania z jednosciq statutu dla majqtkowych ustrojow malzenskich.
449 „ (...) i t a llo w e s th e im p le m e n t a tio n o f th e p o li c ie s o f th e S ta te th a t h as b e c o m e th e s p o u s e s ’ n e w e n v ir o n m e n t” - M . D a v ie , [p rzyp . 6 7 ], s. 859.
450 E . S c o le s, [p rzyp . 4 4 3 ], s. 29.
451 „ (...) m a tr im o n ia l p ro p e r ty r ig h ts in m o v a b le p r o p e r ty are c o n tr o lle d b y th e law o f th e n e w h o m e S t a te w h ils t e n s u r in g th e p r o te c t io n o f v e st e d p r o p e r ty r ig h ts ” - M . D a v ie , [p rzy p . 6 7 ], s. 86 0 .
452 M . D a v ie , [p rzyp. 2 5 2 ], s. 860. 455 D r o z , s. 5 5 , 7 3 , p rzy p . 124.
202. W p.p.m. brak jest norm y ogolnej regulujgcej kwesti? zm iany sta- tutu454. Niewqtpliwie statut majatkowych stosunkow malzenskich jest sta- tutem zmiennym455, lecz m om ent rozwi^zania maizenstwa petryfikuje ten stan, tak jak na to wskazuje wykladnia j?zykowa і funkcjonalna. Zatem „nie ma podstaw, aby uwzgl?dniac zmiany okolicznosci wyznaczaj^cych wlasci- wosc prawa /obywatelstwa, zamieszkania malzonkow/ zaistniale po rozwia- zaniu maizenstwa”456.
203. Osobna regulacj? zm iany prawa wlasciwego przewiduje konwen- cja haska o prawie wlasciwym dla m alzenskich ustrojow majqtkowych. Zgodnie z art. 7 prawo wskazane na podstawie postanowien konwencji po- zostaje wlasciwe dopoki malzonkowie nie wybrali innego prawa і to nawet wtedy, jezeli uleglo zmianie obywatelstwo lub miejsce staiego pobytu b?dqce podstawq wskazania. Niemniej jednak, w braku wyboru prawa lub majqtko- wej umowy malzenskiej, w miejsce prawa dotychczas obowiqzujqcego sta- je si? wlasciwe prawo panstwa, w ktorym oboje malzonkowie maja miejsce zwyklego pobytu:
1) z chwilq, w ktorej malzonkowie ustanowiq w tym panstwie swoje miej sce zwyklego pobytu, jezeli obywatelstwo tego panstwa jest ich wspolnym prawem ojczystym, lub
2) z chwila, kiedy po zawarciu maizenstwa okres zwyklego pobytu trwa w tym panstwie dhizej, niz dziesi?c lat, lub
3) z chwilq, w ktorej malzonkowie ustanowiq w tym panstwie swoje miej sce zwyklego pobytu, jezeli majqtkowy ustroj malzenski byl poddany pra- wu panstwa, ktorego obywatelstwo maja oboje malzonkowie na podstawie art. 4 ust. 2 pkt. 3 konwencji [107].
Zgodnie z art. 8 konwencji zmiana prawa wlasciwego na mocy art. 7 ust. 2 odnosi skutek tylko na przyszlosc, a dobra nalezqce uprzednio do maizon kow nie podlegaja wlasciwosci prawa od tej chwili stosowanego. Jednakze malzonkowie moga w kazdej chwili, w formie przewidzianej w art. 13 kon wencji, poddac calosc swojego majqtku nowemu prawu bez naruszania wa- runkowej wlasciwosci legis rei sitae. Jednoczesnie zmiana ta nie narusza praw osob trzecich.
204. N iektore systemy praw ne pozostawiaja m alzonkom wplyw na zmian? prawa wlasciwego dla ich stosunkow majatkowych. Szwajcarska
454 Por. P r z y b y io w sk i, [przyp. 9 6 ], s. 18.
455 Por. p o s ta n o w ie n ie S N z 16 k w ie tn ia 19 9 9 r., II C K U 7 4 /9 8 , P rok. і Pr. n r 9 /1 9 9 9 , p o z . 31.
ustawa z 1988 r. o prawie prywatnym mi?dzynarodowym przewiduje, ze w razie zmiany miejsca zamieszkania - lex domicilii stosuje si? retroaktyw- nie dla calego dotychczasowego okresu malzenstwa (art. 55 ust. 1). Jednak- ze malzonkowie w razie zmiany domicylu mogq umowic si?, ze wylqczajq retroakcj? - powstaje wtedy ,^ysteme des wagons”. Malzonkowie mogq tez umowic si?, ze dotychczasowe prawo nadal b?dzie wlasciwe (55 ust. 2)457.
205. Zgodnie z art. 6 konwencji haskiej o prawie wlasciwym dla mal zenskich ustrojow majqtkowych malzonkowie mogq w trakcie malzenstwa poddac ich ustroj malzenski prawu wewn?trznemu innemu, niz dotychczas stosowane. Wybor ten jest ograniczony do nast?pujqcych praw:
- prawa panstwa, ktorego obywatelstwo w chwili wyboru ma jeden z malzonkow,
- prawa panstwa, na ktorego terytorium jeden z malzonkow ma miej- sce stalego pobytu w chwili dokonania wyboru.
Prawo w ten sposob wyznaczone stosuje si? do calego majqtku malzon- kow, co oznacza, ze dokonany przez malzonkow wybor b?dzie mial charak- ter retroaktywny. Takie rozwiqzanie przedstawia znacznq zalet?, jezeli cho- dzi o likwidacj? ustroju majqtkowego. Jednak w trakcie malzenstwa stwa- rza ono mozliwosc niekontrolowanego przejscia z ustroju wspolnosci do odr?bnosci majqtkowej lub odwrotnie458. Stqd unormowanie to zyskalo so bie miano „godnego pozalowania”459 - zwlaszcza, ze „automatyczna” zmia- na prawa wlasciwego (174) odnosi jedynie skutkipro future.
4,7 A . E . V on O v e r b e ck , [p rzy p . 2 5 2 ], s. 6 4 і 66 .
45! E w e n tu a ln e g o r e m e d iu m u p a tru je si? w u m o w n y m p o d z ia le m ajqtku m a lz o n k o w - M . R e v illa r d , [p rzyp . 3 6 ], s. 13.
WNIOSKI
206. W niniejszej pracy omowione zostaly problem y zwi^zane z ko- іігщ praw w zakresie majqtkowych stosunkow m i?dzy m alzonkami. Na podkreslenie zasluguje rozmaitosc rozwiqzan prezentowanych przez roz- ne systemy norm kolizyjnych. Dotyczq one kwestii zasadniczych: podsta- wy Цсгпіка і subokreslnika norm y kolizyjnej, petryfikacji і zmiennosci statutu, jego jednosci lub rozdzielnosci, wreszcie wptywU maizonkow na wybor prawa wlasciwego. W zwiqzku z powyzszym poczynic mozna nast?- puj^ce spostrzezenia:
207. W wi?kszosci systemow norm kolizyjnych statut malzenskich sto sunkow majqtkowych jest rozdzielony pomi?dzy zakresy roznych norm kolizyjnych. Jest to uzaleznione od charakteru stosunkow obj?tych danq normq (np. obowiqzek alimentacyjny). Takie „rozparcelowanie” statutu nie powinno jednak dotyczyc malzenskich ustrojow majatkowych, dla ktorych nalezy zachowac jednolity statut. Nie jest konieczne obj?cie zakresem jed- nej norm y stosunkow osobistych і majqtkowych m i?dzy m alzonkam i, ja- ko ze stosunki te majq odm ienny charakter.
208. Niekorzystna jest calkowita petryfikacja statutu majatkowych stosun kow malzenskich і to zarowno dla maizonkow (trudnosc w dostosowaniu si? do nowego srodowiska), jak і dla osob trzecich (brak wiedzy o pochodze- niu kontrahenta і prawie wlasciwym dla jego sytuacji prawnomajqtkowej). Nie ma powodow, dla ktorych warto zapewniac szczegolne ograniczenie zmian prawa wlasciwego dla majatkowych stosunkow mi?dzy malzonkami niezaleznych od ustroju majqtkowego. Jednakze w przypadku tego ostatnie- go, mozliwosc zmiany statutu powinna bye silnie ograniczona.
209. Wydaje si? zasadne dopuszczenie wyboru prawa przez maizonkow przynajmniej w dwoch kwestiach: prawa wlasciwego dla maj^tkowej
umo-wy malzenskiej oraz mozliwosci kontynuacji wlasciwosci dotychczasowe- go prawa w sytuacji, gdy nastqpila zmiana Iqcznika. Jednoczesnie ochron? osob trzecich m ozna zapewnic przez nalozenie na malzonkow obowiqzku inform owania kontrahentow o swoich stosunkach majqtkowych miedzy nim i, Iqcznie z ci?zarem dowodzenia tego faktu. Такі przepis merytorycz- ny moglby miec charakter przepisu koniecznego zastosowania.
210. Ponadto, kazde kolizyjnoprawne unormowanie stosunkow majqt kowych miedzy malzonkami powinno bye mozliwie proste і przewidywal- ne, ze wzgl^du na niski stan wiedzy malzonkow o kwestiach prawnych cz$- sto bardzo skomplikowanych, ale wyst^pujqcych powszechnie w obrocie prawnym. W zwiqzku z tym jako niekorzystnq nalezy ocenic kolizyjno- prawnq regulacj? przewidzianq przez konwencj? haskq z dnia 14 marca 1978 r. o prawie wlasciwym dla malzenskich ustrojow majqtkowych. Wpraw- dzie zawiera ona rozwiazania wyczerpujqce і szczegolowe, ale wlasnie jej drobiazgowosc і wysoki stopien skomplikowania sposobu wskazania pra wa wlasciwego moze przysparzac wielu problemow w praktyce.
Bibliografia
Publikacje zwarte:
Allerhand M.: Uwagi do projektu mifdzynarodowego prawa prywatnego, Krakow 1920.
Ancel B., Lequette Y.: Grands arrets de la jurisprudence franqaise de droit inter
national prive, 3 wyd., Paris 1998.
Audit B.: Droit international prive, Paris 2000.
Babinski L.: Zarys wykladu prawa mifdzynarodowego prywatnego. Nauki ogol-
ne. Prawo Osobowe, Warszawa 1935.
Battifol H., Lagarde E: Droit international prive, Paris 1983. Balicki J.: Problemy kolizyjne prawa maizeriskiego, Warszawa 1959.
Burzynski P.: O stosunkach majqtkowych mifdzy Osobami Rozno-Krajowemi za-
wterajqcemi zwiqzek malzeriski bez intercyzy z szczegolnq w tym wzglfdzie uwagq na Ктаіщ W. M. Krakowa z trzema osciennymi paristwami, Krakow 1844.
Cabrillac R.: Les regimes matrimoniaux, Paris 2000.
Cheshire, North: Private International Law, 13 ed., London, Edinburgh, D u blin 1999.
Cheshire, North: Private International Law, 10 ed., London, Edinburgh, D u blin 1979.
Cornu G.: Les regimes matrimoniaux, Paris 1989.
Couchez G.: Essai de delimitation du dotnaine de la loi applicable au regime ma
trimonial, Paris 1972.
Dicey, M orris: The Conflict of Laws, 12 ed., London 1993.
Dumoulin Ch.: Consilium L III, wydane w: Caroli Molinae, Franciae et Germa-
niae celebrimi jurisconsulti, et in supremo parisiorum senatu antiqui advocati omnia quae extant opera ex variis librorum apothecis... tomus secundus, Paris 1681.
Dyoniak A.: Majqtkowe prawo maizeriskie wybranych paristw europejskick na tie
Dzierzon G.: Niezdolnosc do zawarcia malzenstwa jako kategoria kanoniczm, Warszawa 2002.
Ehrenzweig A., Jaym e E.: Private International Law, Vol. 2, Special Part, Le iden 1973.
Halsbury’s Laws o f England, 4 ed., London 1996.
Gilas J.: Prawo mifdzynarodowe prywatne, Warszawa 2002.
G om icki L.: Prawo cywilne w pracach Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczypospolitej
Polskiej w latach 1919-1939, Wroclaw 2000.
Gwiazdomorski J.: „Alimentacyjny” obowiqzek mifdzy malzonkami, Warszawa 1970.
Herzfelder E: Problemes relatifs au regime matrimonial en droit international prive
franqais et allemand, Paris 1976.
Herzfelder E: Les obligations alimentaires en droit international prive convention-
nel, Paris 1985.
Jakubow ski J.: Prawo mifdzynarodowe prywatne. Zarys wykladu, Warszawa 1984.
Jaworski W. L.: Prawo cywilne na ziemiach polskick, 1.1, Krakow 1919. Koschembahr-Lyskowski I.: Uwagi do projektu mifdzynarodowego prawa
prywatnego, Krakow 1920.
Kruczalak F., Zarys mifdzynarodowego prawa prywatnego. Czesc ogdlna, Gdansk
2001
.
L aurent F.: Droit civil international, t. V, Bruxelles, Paris 1880. Leuck A.: Le statut matrimonial et la vie international, Paris 1978. Ludwiczak W.: Mifdzynarodowe prawo prywatne, Poznan 1996.
M^czynski A.: Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym mifdzynarodo-
wym. Ustawowe і konwencyjne unormowanie problematyki formy, Krakow 1976.
Maczynski A.: Rozwiqzanie malzenstwa wprawie prywatnym mifdzynarodowym, Krakow 1979.
Mqczynski A.: Rozwod w prawie prywatnym mifdzynarodowym, Warszawa 1983. M eyer P., Heuze V.: Droit international prive, Paris 2001.
N euhaus P.: Die Grundbegriffe des intemationalen Privatrechts, Berlin-Ttibin- gen 1976.
Patkaniowski P.: Dzieje Wydzialu Prawa Uniwersytetu Jagiellonskiego od refor-
my kollqtajowskiej do kotica X I X stulecia, ZNUJ PP, z. 13, Krakow 1964.
Pazdan M.: Prawo prywatne mifdzynarodowe, wyd. 1, Warszawa 1987; wyd. 2, Warszawa 1993; wyd. 3,Warszawa 1995; wyd. 4,Warszawa 1996; wyd. 5, Warsza wa 1999; wyd. 8, Warszawa 2003.
Pietrzykowski K.: Zawarcie. malzenstwa iprzeslanki jego waznosci w prawie mif-
dzynarodowym prywatnym, Warszawa 1985.
Planiol M.: Traite elementaire de droit civil, t. 3, Paris 1905.
Planiol M., R ipert G.: Traite pratique de droit civil franqais, t. VIII, wyd. 2, red. J. Boulanger, Paris 1957.
Plaza St.: Historia prawa w Polsce na tie porownawczym, Krakow 1997.
Poczobut J.: Kodyfikacje prawa prywatnego mifdzynarodowego, Warszawa 1991.
Protokofy obrad Sekcji Prawa Cywilnego Komisji Kodyfikacyjnej Rzeczy- pospolitej Polskiej. Prawo miqdzynarodowe і miqdzydzielnicowe prywatne, Kra
kow 1920.
Protokofy obrad Sekcji Prawa Cywilnego Kom isji Kodyfikacyjnej Rzeczy- pospolitej Polskiej. Prawo prywatne miqdzynarodowe і mifdzydzielnicowe - I I
і I I I czytanie, Krakow 1921.
Przybylowski K.: Prawo prywatne mi$dzynarodowe, Lwow 1935.
Przybytowski K.: Z problematyki stosowania obcych norm kolizyjnych, Krakow 1959.
Radwanski Z. : Prawo cywilne - czfsc ogdlna, Warszawa 2003. Revillard M.: Droit international prive et pratique notariale, Paris 2001. Rigaux F., La theorie des qualifications en droit international prive, Bruxelles 1956. Rostworowski M.: Projekty ustaw o zbiegu ustawodawstw cytvilnych wprawnym
obrocie mifdzynarodoviym і w obrocie wetmftrznym, Krakow 1920.
Sarkowicz R., Stelmach J.: Teoria prawa, Krakow 1998.
Savigny F. K. von.: System des heutigen romischen Rechts, t. VIII, 1849. Sosniak M.: Precis de droit international prive polonais, Wroclaw, Warszawa 1976. Sosniak M.: Prawo prywatne mifdzynarodowe, Katowice 1978.
Sosniak M., Walaszek B., Wierzbowski E.: Migdzynarodowe prawo rodzinne, Wroclaw, Warszawa, Krakow 1969.
Sojka-Zielinska K.: Historia prawa, Warszawa 1997.
Sumampouw M.: Les nouelles conventions de la Haye, Dodrecht 1984.
System polskiegoprawa cywilnego, Czqic ogdlna, pod red. S. Grzybowskiego
Wroclaw, Warszawa 1974.
System prawa rodzinnego і opiekunczego, pod red. J. S. Piqtowskiego, Wro
claw, Warszawa 1985.
Terre F., Fenouillet D.: Les personnes. La famille. Les incapacites, Paris 1996. Terre F., Simler P.: Les regimes matrimoniaux, Paris 2001.
Watte N.: Les droits et devoirs respectifs des epoux en droit international prive, Bru xelles 1987.
W iederkehr G.: Les conflits de bis en matiere de regime matrimonial, Paris 1967. J. Winiarz, J. Gajda: Prawo rodzinne, Warszawa 1999.
Wolter A., Ignatowicz J., Stefaniuk K.: Prawo cywilne - zarys czgsci ogolnej, Warszawa 1998.
Wronkowska S., Ziembinski Z.: Zarys teorii prawa, Poznan 1997. Wroblewski J.: Sqdowe stosowanie prawa, Warszawa 1988.
Wroblewski St.: Uwagi do projektu mipdzynarodowego prawa prywatnego, Kra kow 1920.
Ziembinski Z.: Teoria prawa, Warszawa-Poznan 1977.
Ziembinski Z.: Problemy podstawowe prawoznawsta, Warszawa 1980. Zoll F.: Prawo cywilne. Tom I. Czfsc ogdlna, Poznan 1931.
Zoll F.: Mifdzynarodowe і mifdzydzielmcowe prawo prywatne w zarysie, Krakow 1937.
Zoll F.: Wspomnienia Fryderyka Zolla (1965-1948), (oprac. I. Homola Skapska), Krakow 2000.
Artykuty:
Bischoff J.-M.: Manage, Repertoire Dalloz de droit international, t. II. Bottini R. de: La convention franco - polonaise relative a la loi applicable, la
competence et Texequatur dans le droit des personnes et de lafamille, RCDIP 1970.
Cahis A.: Mifdzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa Prywatnego, KPP nr 1/ 1999.
Davie M.: Matrimonial Property in English and American Conflict of Laws, ICLQ n r 4/1993.
Droz G.A.L.: L ’action declaratoire en determination de la h i applicable au regi
me matrimonial legal, Journal des notaires et des avocats nr 14/1972.
D roz G.A.L.: Les regimes matrimoniaux en droit international prive compare, RCADI, 1974 - III, t. 143.
Droz G.A.L.: Les nouvelles regies de conflit franqaises en matiere de regimes ma
trimoniaux, RCDIP 1992.
Droz G.A.L.: Regards sur le droit international prive compare, RCADI, 1991 — IV, t. 229.
Droz G.A.L.: Regimes matrimoniaux, Repertoire Dalloz de droit international, t. III.
Gannage E: Glosa, RCDIP, 1997.
G iardina A.: Les lois etrangeres retroactives en matiere de manage et de regimes
matrimoniaux, RCDIP 1972.
Goldberg G.: The Assignement of Propeny on Marriage, ICLQ nr 4/1970. Jodlowski J.: Kilka kwestii z teorii mifdzynarodowego postfpowania cywilnego, PiP nr 2/1974.