Kołodziejstwo i stelmastwo

Kołodziejstwo i stelmastwo215 to bliskie sobie specjalności rzemieślnicze, zwykle zrzeszone w jednym cechu. Kołodzieje zajmowali się wyrobem kół i wozów, stelma-chowie – powozów i bryczek oraz ich części, ale podział ten nie był do końca prze-strzegany [HKMP III 178, IV 96]. Działalność kołodziei i stelmachów związana jest ściśle z rozwojem transportu i komunikacji, zwłaszcza z przewożeniem towarów.

Mimo iż rzemiosło kołodziejskie było bardzo rozpowszechnione, szczególnie na wsi [HKMP IV 96], we frazeologii jest bardzo skąpo odzwierciedlone, podobnie jak stelmastwo. Korpus mocny tematycznie obejmuje tylko 4 JF: 3 z komponentem

koło-dziej i 1 z komponentem stelmach. Do korpusu słabszego należą tylko 2 JF. JF

zawie-rają składniki JOS w kategorii WYKONAWCA oraz OBIEKTY PRACY I WYROBY.

Wykonawca

Obie nazwy zawodowe, kołodziej i stelmach, występują jako człony wymienne w wielowariantywnej JF obrazującej niesprawiedliwość wyroków sądowych Osieckie

prawo: kowal zgrzeszył, a kołodzieja obieszono [NKP II 744]; Kowal kradł, stalmach wisi [NKP II 744]. Cytowane JF nie wnoszą żadnych treści, które mogłyby budować

językowy obraz tych dwóch zawodów, wskazują jedynie, że ich przedstawiciele byli identyfikowani jako rzemieślnicy stanowiący, wraz z innymi, grupę zawodową w ma-łomiasteczkowej społeczności.

214 Leksem stół, który wykształcił w polszczyźnie kilka znaczeń metaforycznych, jest kompo-nentem wielu połączeń wyrazowych odzwierciedlających rozbudowany obraz tego prostego mebla niezbędnego w każdym przeciętnym gospodarstwie domowym [Dźwigoł 2012].

215 Zapożyczona z niemieckiego nazwa rzemieślnika zajmującego się wyrobem powozów i ich części jest rejestrowana w  historycznych słownikach języka polskiego w  postaciach – stalmach, stelmach [SL], a także sztelmach [SW]. Od rzeczowników tych została utworzona nazwa rzemiosła występująca w  postaciach stalmastwo [SL], stelmastwo i  sztelmastwo [SW]. W  cytacie z  NKP występuje postać stalmach, w  komentarzu odautorskim używam jednak postaci stelmach jako bardziej utrwalonej w polszczyźnie [SJPD] oraz utworzonej od niej nazwy rzemiosła stelmastwo.

Leksem kołodziej jest komponentem dwóch innych JF. Jedna z nich jest świa-dectwem ironicznego, wręcz pogardliwego stosunku innych ludzi do rzemieślników tej specjalności oraz negatywnej oceny ich obyczajowościOżenił się kołodziej, pojął murwę, sam złodziej [NKP III 945]. Druga JF, cytowana przez O. Kolberga, nawiązuje

do legendarnego władcy polskiego – Piasta, który w świetle podań miał być rzemieśl-nikiem wyrabiającym kołaDla kołodzieja Piasta nie każda niewiasta [NKP II 847].

Obraz pracy kołodzieja i jego rodziny posłużył jako żartobliwa ilustracja sposo-bu roznoszenia plotek Pierdoła robi koła, pierdolina osi, a to małe pierdolątko po wsi

roznosi [NKP II 881].

Obiekty pracy i wyroby

Na obiekt pracy kołodziejów wskazuje struktura nazwy zawodowej: kołodziej (psł. złożenie *kolo ‘koło’ i *dějь ‘ten, kto coś robi, wykonuje’, SBor). Budowę i spo-sób funkcjonowania koła w pojeździe ilustruje częściowo JF Kręci się jak koło na osi [NKP II 202].

6.6. Sitarstwo

Sitarstwo to jedna z wąskich specjalności rzemieślniczych, zajmująca się bem różnego rodzaju sit. Uprawiali ją chłopi-rzemieślnicy, którzy z gotowymi wyro-bami wędrowali od miasta do miasta [Ihnatowicz i in. 2005: 521]. „Rozwój sitarstwa jako rzemiosła nastąpił prawdopodobnie w XVII lub XVIII w. W XIX w. wyrób róż-nego rodzaju sit staje się przemysłem nakładczym; angażując znaczną ilość kobiet z rodzin bezrolnych i małorolnych” [Biernacka i in. 1976: 262].

We frazeologii o rzemiośle sitarskim przypomina jedna JF z korpusu tematycz-nie mocnego oraz 5 jednostek z korpusu tematycztematycz-nie słabszego. Są one nośnikami pojedynczych składników JOS w czterech kategoriach: WYKONAWCA, SUROWCE I MATERIAŁY, OBIEKTY PRACY I WYROBY oraz MIEJSCOWOŚCI.

Wykonawca

Na podstawie jedynej JF z nazwą zawodu można sądzić, iż wytwórcy sit nie cie-szyli się szacunkiem społecznym, cytowane bowiem w NKP (za S. Adalbergiem) po-wiedzenie jest raczej ilustracją pogardliwego stosunku do tego zawodu Ty siciarzu

z Biłgoraja! [NKP I 107]216. J.S. Bystroń widzi w tym połączeniu wyrazowym wyraz ironicznego stosunku przede wszystkim do mieszkańców miejscowości Biłgoraj, i  stawia je obok innych, o  podobnym nacechowaniu ekspresywnym, m.in. fujara

z Modliborzyc/ z Bełżyc; Izbica, żydowska stolica; leci jak szewc do Izbicy na jarmark

[Bystroń 1933: 194].

Surowce i materiały

Jedno z przysłów zawiera informację o tym, że sita (przetaki) robiono z łyka (zob. Koszykarstwo): Gdy nam zabraknie łyka na chodaki, będziem robić przetaki [NKP II 355]217. Pasma łyczane potrzebne do wyrobu sit były krótsze niż te używane do wyplatania obuwia.

Obiekty pracy i wyroby

Wyrobami siciarzy były sprzęty potrzebne w  każdym przeciętnym gospodar-stwie domowym – różne rodzaje sit, czyli naczyń w kształcie płytkiego bębna z dnem z siatki włosianej lub drucianej przeznaczone do przesiewania lub cedzenia czegoś [SJPD]. W świetle frazeologii wyroby te były postrzegane głównie poprzez charakte-rystyczny wygląd, co obrazuje używane do dziś wyrażenie porównawcze dziurawy/

podziurawiony jak rzeszoto/ jak sito [SFzP 461]218 ‘bardzo podziurawiony, zniszczo-ny’. Komponent rzeszoto oznacza ‘rodzaj sita z dużymi otworami; krata do sorto-wania, przesiewania czego (zwykle ziarna)’ [SJPD]. W licznych wariantach zgroma-dzonych w dokumentacji tego hasła w NKP występuje również komponent przetak oznaczający ‘rodzaj sita z  większymi otworami, służącego do  oczyszczania ziarna’ [SJPD]. Wszystkie trzy nazwy podobnych wyrobów sitarskich stały się komponen-tami żartobliwego, rymowanego powiedzenia stosowanego w sytuacji, gdy ktoś stara się coś odgadywać Sito – nie to; przetak – nie tak; rzeszoto – to, to, to [NKP III 197]. O tym, że wyroby sitarskie były używane w większości gospodarstw domowych i mu-siały być często wymieniane na nowe, świadczą JF Trzeba dać na korytko i na sitko,

i na wszy(s)tko [NKP II 145] oraz Nowe sitko na kołek/ na kołku [SFzP 477] notowane

dawniej również w postaci Nowe sito na kołek, a stare pod ławę/ w gnój [NKP III 197], ‘ktoś znalazł sobie jakiś nowy obiekt zainteresowania i przestał się interesować dotychczasowym’ [SFzP 477].

Miejscowości

Cytowane wyżej powiedzenie Ty siciarzu z Biłgoraja! [NKP I 107] zawiera cenną informację historyczną – mieszkańcy Biłgoraja znani byli z wyrobu sit [Biernacka i in. 1976: 262; Ihnatowicz i in. 2005: 521]. Jak pisze J.S. Bystroń: „miasteczko to istot-nie było głównem centrum wyrobu sit, które jeszcze istot-niedawno wędrowni kupcy roznosili po całem Królestwie, sięgając czasem wcale daleko w głąb Rosji, i dorabiali się pieniędzy” [Bystroń 1933: 194].

217 Z łyka produkowano także rzeszoto, por. wyjaśnienia O. Kolberga: „rzeszoto, sito okrągłe z łyczka (czasami z włosia) do skuliwania grochu, do gotowania, do odsiewania siemienia lnianego itp.” [Kolb IX: 96].

218 Cecha ta była również podstawą porównania w licznych frazeologizmach: ma gębę jak rze-szoto [NKP I 618]; głowa jak rzerze-szoto [NKP I 640]; płótno jak rzeszótko [NKP II 967]; Kawalerów jak w przetaku dziurek [NKP II 47]; Tyle przewrotów, co w przetaku dziur [NKP II 1110]; W prawie tyle wybiegów, ile dziur w przetaku [NKP II 1078].

6.7. Miotlarstwo

Wąska specjalność rzemieślnicza, jaką było miotlarstwo, czyli wyrób mioteł – sprzętu potrzebnego w  przeciętnym gospodarstwie domowym, znalazła swoje od-zwierciedlenie w  2 JF, z  których jedna zawiera nazwę zawodową. Obie JF zostały zarejestrowane w  zbiorach paremiograficznych ze Śląska Cieszyńskiego. Utrwaliły one pojedyncze składniki JOS w dwóch kategoriach: WYKONAWCA i MIEJSCO-WOŚCI.

Wykonawca

Nazwa zawodowa w postaci zdrobniałej mietlarzyczek stała się komponentem żartobliwego powiedzenia o kandydacie na męża Jaki taki rzemieśniczek, chociaż jeny

mietlárzyczek [NKP III 128]. Intencjonalnie wyrażone lekceważenie świadczy o tym,

że zawodu miotlarza nie ceniono wysoko.

Miejscowości

Powiedzenie zarejestrowane przez J. Ondrusza – Po mietłe – do Gródka [NKP I  749] przypomina nazwę miejscowości na Śląsku Cieszyńskim – Gródek, znanej z wyrobu mioteł.