KOŚCIOŁY – IKONY OŚWIECENIA

Racjonalizm Oświeceniowy i jego interferencje oraz tarcia z Kościołem, a także pojawia-jące się w skutek wydarzeń politycznych decyzje zeświecczenia (sekularyzacji) budowli

46 Pouget, François (Franciszek), ksiądz. 1790. Wyd. pol. 1830. Religia Kanta. Reprint 2004. Wyd. Ultra Montes.

Kraków.

47 Por. Bobko, Aleksander. 2007. Kant i jego Religia Rozumu. W: Kant, Immanuel. 2007. Religia w obrębie samego rozumu. Wyd. Homini S.C. i Polskie Towarzystwo im. Thomasa Mertona. Kraków.

48 Resp.: 1. Prace i działalność historyka i filologa Mieczysława Piszczkowskiego (1901- 1981), do 1939 r. do-centa Uniwersytetu im. króla Jana Kazimierza we Lwowie, a w okresie powojennym profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego i aktywnego organizatora oraz Członka Polskiej Akademii Nauk. 2. . Lorentz, Stanisław i Rot-termund, Andrzej. Klasycyzm w Polsce. Seria Dzieje sztuki w Polsce. 1990. Red. Czeszunist-Cicha, Aleksan-dra. Wyd. 2. Arkady. Warszawa, 312 s.

świątynnych i nadania im funkcji publicznych (oraz wydarzenia przeciwne), przejawiły się arcy- ciekawymi wydarzeniami w dziedzinie architektury miejsc kultu.⁴⁹

W rok po zakończeniu edycji Wielkiej Encyklopedii Francuskiej (por. wyżej), a więc w latach 1781- 1782, genialny francuski wizjoner architektury lumière, Ètienne- Louis Boullée (1728-1799), projektuje i prezentuje jeden ze swych niesamowitych projektów programowych, egzemplifikujących myśl Oświeceniową. Jest to mianowicie Bazylika Metropolitalna dla Paryża (ryc. 41). Intencjonalnie została zlokalizowana nad Sekwaną.

W tej sytuacji stanowiła by nowoczesny kontrapunkt dla barokowego Tumu Inwalidów, którego kopuła pozłocona w 1715 roku czyniła zeń śródmiejską dominantę. Oświecenio-wa Bazylika projektu Boullée miała pełnić wg zamiarów autora – zarazem rolę wiodącej świątyni w stolicy („nowy odpowiednik Notre Dame”), jak również rolę mauzoleum zwią-zanego z dynastią Burbonów, których w osobie Ludwika XVI., kilka lat później zniosła Wielka Rewolucja.⁵⁰

Ryc. 41. Ètienne- Louis Boullée.

1781- 1782. Projekt Bazyliki Metropolitalnej dla Paryża.

Źródło: Martínez

Fig. 41. Ètienne-Louis Boullée.

1781-1782. Design for the Met-ropolitan Basilica for Paris. Sour-ce: Martínez

W tym świetle Boullée przedstawia się jako postać o ambiwalentnych poglądach – jest absolutnie innowacyjnym porywającym projektantem, ale jednocześnie zachowawczym rojalistą i w zasadzie katolikiem. Również jego chwiejność wyznaniowa odzwierciedla przedrewolucyjne wrzenie, także w ludzkich umysłach. W swoich wypowiedziach oscyluje pomiędzy postawą religijną a racjonalistyczną. Swój projekt wielkiej świątyni w jednym z esejów (nr 64) określa następująco: „…bazylika albo kościół metropolitalny pod wezwa-niem Ciała Chrystusa, który byłby depozytariuszem świętości i byłby miejscem zgroma-dzeń najbardziej wartościowych przedstawicieli religii”. I dalej: “To miejsce może przydać naszym duszom doświadczeń odczuwania szczęścia i może być doprawdy ziemskim rajem. Tutaj owe wydarzenia mogą dostarczać przeżyć nie tylko emocjonalnych, ale

49 Czapska Anna. 1970. Neoklasycyzm w architekturze europejskiej. Wyd. Państwowe Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa.

50 Martínez Mindeguía Francisco. 2011. Étienne-Louis Boullé, Newton’s Cenotaph, Basilique Metropolitaine, 1780-93. W: Vista desde mi alojamiento. XIII Congreso Internacional De Expresión Gráfica Arquitectónica 27 Al 29 De Mayo. Valencia 2010. Revista EGA Expresión Gráfica Arquitectónica 17. Wyd. General Ediciones Arquitectura. Colegio Territorial de Arquitectos de Valencia. Walencja.

prawdziwie niebiańskich”.⁵¹ Jednak w innym miejscu oświadcza w stylu scjentystycznym lub masońskim, że zaprojektował: „…kościół lub raczej bazylikę kultu Istoty Najwyższej, nazwaną Métropole”(eglise ou bien basilique du cult a l'Etre Supreme baptisee Métropo-le).⁵²

Niezależnie jednak od tych szczegółowych rozwarstwień ambiwalencji ideowo – wyzna-niowych, wielkością Boullée jako giganta architektury parlant (przemawiającej) jest siła przekazująca wielkie wartości humanistyczne. Jego wizja przestrzeni zewnętrznej, a zwłaszcza wewnętrznej Bazyliki i atmosfery odczuć wywoływanych dzięki tej przestrzeni, zasługuje na głębszą uwagę. Proponuje on budowlę skrajnie monumentalną w sensie wielkości i siły formy estetycznej, przywodzącą na myśl w dalszych skojarzeniach lub podświadomie, wręcz legendarną, totalitarną Mezopotamię. Nie bez powodu Boullée bywał idolem totalitarystów XX wieku, natomiast obecnie zachwyca minimalistów – świadczy to o rozpiętości jego geniuszu. Budowla w kształcie krzyża jest zwieńczona kopułą – najprostszą półkulą otoczoną gęstą kolumnadą.

Jest w tym powinowactwo z paryskim Panteonem, autorstwa Jacques’a– Germain So-ufflot (1713- 1780), który na rok przed projektem Boullée zmarł w trakcie wznoszenia Panteonu (por. datowania). Architektura Boullée jest jednak odmienna, bardziej minimali-styczna – lapidarna dzięki prostym podstawowym bryłom, modularności i rytmice wystroju ścian i kolumnad. Mega wnętrze (podobny gigantyzm cechował jego inne wizjonerskie dzieła – np. Bibliotekę Królewską) jest pozbawione ozdób, jak w kościele reformowanym.

Cała emocja człowieka we wnętrzu jest ukierunkowana w stronę ołtarza, gdzie dzięki specjalnie ukierunkowanemu światłu, „będzie on przeżywał podczas medytacji lub cere-monii – iluminację duszy”.⁵³

W następujących latach Wielka Rewolucja – wyrosła na fundamencie myśli racjonali-stycznego Oświecenia, w tym także na klimacie intelektualnym wytworzonym przez Wiel-ką Encyklopedię – dokonała fundamentalnych zmian politycznych, społecznych i religij-nych. Pomimo, iż obiegowo przypisuje się francuskim rewolucjonistom wojujący ateizm, w istocie jej przywódcy byli w przewadze osobami wierzącymi (jak wyżej), ale zaiste o nastawieniu silnie antyklerykalnym. Ich główne ostrze skierowane było raczej przeciw instytucjom i osobom Kościoła z powodu nadużyć religii w celach jak najbardziej świec-kich – „dla władzy i mamony, a przeciw ludowi”.⁵⁴

Przykładowo, uznawany za najpotężniejszego z rewolucyjnych przywódców, Maximilien Robespierre (1758-1794) był zdeklarowanym deistą. Osoba numer dwa w hierarchii przywódczej, Georges Danton (1759-1794), jawnie określał się jako katolik. Potwierdził to wchodząc po owdowieniu w ponowny związek małżeński (1793, w rok przed śmiercią na gilotynie z wyroku Robespierre’a) w kościele katolickim, podczas okazałej sakramentalnej ceremonii ślubnej, pomimo iż instytucja Kościoła Katolickiego Francji była przez rewolu-cjonistów formalnie rozwiązana.

Reformy anty- kościelne ulegały przemianom w ciągu dramatycznych i krwawych 15 lat Wielkiej Rewolucji. Jej czasokres datuje się pomiędzy zburzeniem Bastylii w 1789 roku, a koronacją Napoleona na cesarza w Katedrze Notre Dame w Paryżu w 1804 roku ( „zdra-dził rewolucyjne ideały” - Ludwig van Beethoven, 1805). Napoleon więc jako ex rewolu-cjonista, którego rewolucja wyniosła do władzy, spektakularnie pojednał się z Kościołem.

Zdawał sobie bowiem sprawę, że jako wielki cesarz – pomimo iż pokonał odwieczne chrześcijańskie królestwa i królów Europy kreując w ich miejsce nowe uzależnione od

51 J.,w.

52 Kaufmann, Emil. 1939. Etienne-Louis Boullée – Essays. W : The Art Bulletin. 3(21). Wyd. College Art Asso-ciation CAA. Nowy Jork. [PDF] http://d.hatena.ne.jp/ken106/20080501

53 J.,w.

54 Burleigh, Michael. 2005. The French Revolution and The Catholic Church. W: Earthly Powers. The Clash of Religion and Politics in Europe. From The French revolution to The Great War. Wyd. Harper Collins. Nowy Jork.

siebie monarchie – skuteczniej zrealizuje swoje dalekosiężne cele, gdy papież i Kościół będą po jego stronie, a przynajmniej nie przeciw niemu.

Powyżej naszkicowana gmatwanina w dziedzinie światopoglądowej, zachodząca wśród elit i instytucji Europy w dobie Oświecenia, arcy- ciekawie rzutowała na kształtowanie i przeznaczenie miejsc kultu. Niektóre, należące do najważniejszych świątyń tej epoki, mają bogate, zmienne i zróżnicowane dzieje – stanowiące często wykres napięć poli-tycznych i religijnych – oraz przemian i nowości w kulturze.