Chrześcijaństwo Europy Zachodniej w okresie przed Reformacją, pozornie rozwija się w dużym stopniu bez zasadniczych turbulencji, pozbawione większych trwałych mutacji i tendencji rozpadu. Prostą drogą dla wiernych jest ewangelizacja Chrystusowa, przybli-żona i rozpowszechniona w Europie przez Św. Pawła, z przewodnim Kościołem kierowa-nym przez kolejnych następców św. Piotra. W architekturze dominuje stylistyka wczesno chrześcijańskich bazylik, oraz stopniowo nabierająca rozmachu romańszczyzna. Nastę-pują w tej mierze ciekawe rozwarstwienia kulturowe. Stratyfikacja zarysowuje się i powiększa zwłaszcza pomiędzy różnymi odgałęzieniami architektury basenu Morza Śródziemnego. Ta tendencja postępowała z pewnym udziałem najpierw pogańskich a potem schrystianizowanych ludów napływowych.
Fascynującym ośrodkiem zmieniających się rządów i postępujących za nimi kultur jest Rawenna. W jej historii czynnie zapisali się sprawując władzę i kreując kulturę: cesarze rzymscy, chrześcijańskie cesarstwo łacińskie, Bizancjum, Ostrogoci, Longobardowie, Frankowie, wreszcie państwo papieskie. Wśród niezliczonej ilości cennych zabytków Rawenny pochodzących od różnorodnych religii, można wspomnieć przynamniej grobo-wiec króla Teodoryka. Ten malowniczy bohater wczesnego średniogrobo-wiecza żyjący w okresie ok. 451/5 – 526 r. n.e., był najeźdźcą z pogańskiej Germanii, kształconym na-stępnie w cywilizacji rzymskiej, a następnie arianiem. Po upadku cywilizacji starożytnego Rzymu, sztuka budowlana upadła tak nisko, że 10-metrowa kopuła królewskiego gro-bowca została wykuta z jednej bryły kamiennej, gdyż nie umiano wybudować kopuły mu-rowanej. Jak na ironię stało się to dokładnie w 400 lat po wzniesieniu mega kopuły rzym-skiego Panteonu.
Drugi kultowy obiekt rawenneński to wschodnio chrześcijański kościół San Vitale (548 r.) ze sławnymi mozaikami, przedstawiającymi głównego sponsora – cesarza bizantyńskiego Justyniana (483 - 565) z kontrowersyjną żoną Teodorą. Ten obiekt posłużył po 250 latach karolińskiemu cesarzowi zachodniemu Karolowi Wielkiemu (768 – 814) jako wzorzec dla budowy słynnej katedry z własną kaplicą tronową w Akwizgranie (łac. Aquisgrana, germ.
Aachen).
Ariańskie wyznanie Teodoryka sygnalizuje, że w chrześcijaństwie pojawiają się jednak ruchy reformatorskie. Niektóre z nich osiągają wielkie powodzenie i wręcz zagrażają ofi-cjalnym instytucjom z papiestwem na czele. Najbardziej popierane przez ludność są te nurty, które reprezentują interesy i prawa prostych ludzi, pogardzanych i uciskanych przez wyższe sfery kościelne i świeckie.
Drugą grupą zagadnień, które stały się podstawą ideową skutecznych i popularnych nur-tów reformatorskich, zwanych oczywiście przez hierarchów heretykami – były krytyki pod adresem interpretacji prawd wiary i powinności religijnych, interpretowanych i nad-używanych przez władze – głównie kościelne, ale także świeckie. Szczególną krytykę reformatorzy adresowali w kierunku nadużyć posługi religijnej z pobudek materialnych, a także potępiali kapłańską pychę, drastycznie kontrastującą z naukami i wzorcem Jezusa.
Wśród przed- protestanckich reformatorów na uwagę zasługują przede wszystkim albi-gensi – katarzy. Pierwsza nazwa pochodzi od miasta Albi, a druga nazwa od łacińskiego
słowa catharus – czysty. Geneza intelektualna ich ujęcia religii (zaratustriański maniche-izm) jest przypisywana wzorcom bogomilskim. Nurt katarski cechował się proweniencją przede wszystkim ludową. Miał swoją genezę w hrabstwie Tuluzy, gdzie zdobył poparcie lokalnych możnowładców. Powstał na pewno przed Schizmą, gdyż już w roku 1022 wła-dze kościelne dokonały pierwszego spalenia ich grupy jako „heretyków”. Największy roz-kwit tych „kacerzy” przypada na wieki XII i XIII.
W regionach południowych hrabstwa, w Pirenejach aż po rejon nadmorski Langwedocja – Roussilon (dziś słynny na cały świat resort wypoczynkowy), przyczynili się do wzniesie-nia zamków, fenomenalnych pod względem krajobrazowym.36 Mieli też znaczące wpływy w Italii zachodniej, która wraz z Francją południową tworzyła tzw. Okcytanię. Ich ekscytu-jące i wzruszaekscytu-jące religijne oraz społeczno-obyczajowe idee wykraczały poza ramy chrześcijaństwa i sięgały synkretycznych powiązań z wspomnianą wyżej tradycją mani-chejską i naukami Zaratustry,37 w europejskiej mutacji.
Drugim ruchem byli waldensi – ubodzy mieszczanie, którzy skupili się wokół Pierre Waldo z Lyonu, od 1173 r. Rozpoczęli swój ruch od Lyonu i Lombardii. Rozwinęli działalność od Hiszpanii poprzez Szwajcarię, Piemont, aż po Śląsk (Świdnica). Ważna była współpraca waldensów z husytami, zwłaszcza z ich radykalnym skrzydłem taborytów. Po wprowa-dzeniu protestantyzmu współdziałali z genewskimi kalwinistami. Ich trwałą zasługą jest szczególnie stworzenie ideowego i społecznego podłoża dla późniejszej dojrzałej refor-macji Jana Kalwina, promieniującą z Genewy. Cały okres ich głównej działalności jest usiany egzekucjami na stosie i pod toporem. Te brutalne sposoby zadawania śmierci powodował fakt, że byli przeważnie mieszczanami, a nie rycerzami. Ich działalność spo-tkała się z wieloma oficjalnymi decyzjami potępiającymi i karzącymi, wydanymi przez organa świeckie i kościelne. Endemicznie przetrwali do czasów obecnych, m.in. w USA.
Trzecim znamienitym nurtem meta- protestanckim byli husyci. Wywodzili się z Czech, powstali z inspiracji i działali pod przywództwem profesora Uniwersytetu Karola w Pradze – Jana Husa. Także ten ruch, pomimo szerokiego (i wysokiego) poparcia, był w zasadzie druzgotany przez władców Europy, w porozumieniu z papiestwem. Hus, podstępnie zwa-biony przez władze kościelne do Konstancji n/Jez. Bodeńskim, po wysłuchaniu został mimo „żelaznej gwarancji” pojmany i skazany na spalenie żywcem. Płonący na stosie Hus w jasnowidzeniu zawołał: „za sto lat przybędzie łabędź i podejmie tę misję z sukcesem” (1415). Sensu hasła nie zrozumiano, ale dokładnie je zaprotokołowano.
Spełnienie tego profetycznego zawołania spowodowało w chrześcijaństwie rewolucję o bezprecedensowej nośności, popularności, sile, trwałości oraz perspektywach.
W 102 lata po egzekucji prof. Husa, w roku 1517 bowiem, profesor Uniwersytetu w Wit-tenberdze – Marcin Luter herbu Łabędź – umieścił na wrotach kościoła w swym mieście 95 tez, które trwale wstrząsnęły Kościołem i chrześcijaństwem. Geniusz Lutra odzwier-ciedlił się nie tylko w reformacji wiary i religii, ale też w szeroko pojętej aktywności huma-nistycznej. Wielką rolę odegrało dokonane przez niego pierwsze nowożytne tłumaczenie Biblii, na język niemiecki, co dodatkowo przyczyniło się do jej popularności i wpływów na Zachodzie. Ciemnymi stronami jego poglądów i nauk była nienawiść do czarownic, Sło-wian i żydów, złagodzone jednak i w zasadzie wyeliminowane przez jego następców konstruujących naukę reformatorską.
W roku 1521, chwiejny początkowo Kongres w Wormacji, wskutek intryg ostatecznie potępia Lutra i jego nauki, tym samym przypieczętowując rozpad chrześcijaństwa na:
scentralizowane rzymsko-papieskie i protestanckie, o różnych szczegółowych i lokalnych odmianach. Pojecie protestantyzmu i protestantów, niejako przypadkowo, rodzi się
36 Knyszewski Zygmunt. 2010. Circuit en pays Cathares. Programme de travail U.I.A. Lieux Spirituels. Reunion 3 – 6 Juin 2010.
37 Inspiracja jego naukami, w formie eseistyczno – poetyckiej: Nietzsche Friedrich. 2010. Tako rzecze Zaratu-stra. Książka dla wszystkich i dla nikogo. Wydawnictwo Vis –a– vis Etiuda. Kraków. W ślad za tym w muzyce:
Strauss Richard. 1896. Tako rzece Zaratustra. Poemat symfoniczny.
doksalnie, w dokumencie potępiającym luteran – podsumowującym kongres w Spirze, w roku 1529. Natomiast na kongresach w Augsburgu w roku 1530 i w Schmalkalden w 1531, dochodzi do: stopniowego uznania religii ewangelickiej – w pełnej segregacji od katolicyzmu, a następnie do jej szerokiego rozpowszechnienia od Królewca po Pireneje, a potem dalej do skali światowej.
Ryc. 35. Polska. Pokój na Opolszczyźnie, d. Bad Karlsruhe. „KOŚCIÓŁ KT.” (katolicki) oraz „KOŚCIÓŁ PR.” (protestancki) stanowią symetryczną kompozy-cję urbanistyczno – architektoniczną po dwóch stro-nach centralnego Pałacyku Myśliwskiego. Plan. Źró-dło: Opr. według archiwaliów, Studio AS Wojciech Kosiński, rys. Dariusz Kronowski, Miłosz Zieliński, 2011
Fig. 35. Poland. The townlet of Pokój (the Opolskie Region), formerly Bad Karlsruhe. The Catholic ("KOŚCIÓŁ KT") and the Protestant ("KOŚCIÓŁ PR") churches constitute a symmetrical urbanistic and architectural composition at both sides of the cen-trally-located hunting lodge. Plan. Source: Studio AS Wojciech Kosiński, drawings by Dariusz Kronowski, Miłosz Zieliński, 2011
Ryc. 36. Polska. Pokój na Opolszczyźnie, d. Bad Karlsruhe. Miejsca lokalizacji: „KOŚCIÓŁ KT.” (kato-licki) oraz „KOŚCIÓŁ PR.” (protestancki) stanowią symetryczną kompozycję urbanistyczno – architekto-niczną po dwóch stronach centralnego Pałacyku My-śliwskiego. Perspektywa. Źródło: Opr. według archi-waliów, Studio AS Wojciech Kosiński, rys. Dariusz Kronowski, Miłosz Zieliński, 2011
Fig. 36. Poland. The townlet of Pokój (the Opolskie Region), formerly Bad Karlsruhe. Places of location of the Catholic ("KOŚCIÓŁ KT") and the Protestant ("KOŚCIÓŁ PR") churches constitute a symmetrical urbanistic and architectural composition at both sides of the centrally-located hunting lodge. Perspective.
Source: Studio AS Wojciech Kosiński, drawings by Dariusz Kronowski, Miłosz Zieliński, 2011
Niebawem, w 1534 roku protestantyzm zdobywa kolejny potężny bastion światowego formatu – Anglię. Osobisty spór króla Henryka VIII z papieżem – o rozwód, skutkuje od-szczepieństwem władcy i stworzeniem trwałej formacji anglikańskiej. Wielkie powodzenie protestantyzmu, spowodowało zaistnienie szeregu następnych odmian. Oprócz formacji bazowych, których przywódcami byli najwybitniejsi przedstawiciele reformacji: Marcin Luter, Jan Kalwin i Ulrich Zwingli, znaczną pozycję i potęgę uzyskały inne, zazwyczaj wywodzące się z tych podstawowych.
Hugonoci, których wpływy rozciągały się od Kalwińskiej Genewy po Hiszpanię i Francję, odegrali potężną rolę w historii powszechnej. Sprowokowana i zorganizowana w Luwrze ich rzeź w Noc Świętego Bartłomieja, zaważyła na historii Europy, a formacja hugonotów podbiła potem inne kraje, zyskując a nie tracąc na popularności po tej nowożytnej heka-tombie.
Ryc. 37. Polska. Pokój na Opolszczyźnie, d. Bad Karl-sruhe. Kościół katolicki pod wezwaniem Św. Trójcy, 1765 - 1775 (nieistniejący). Źródło: http://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/park_w_pokoju Fig. 37. Poland. The townlet of Pokój (the Opolskie Region), formerly Bad Karlsruhe. Catholic Holy Trinity Church, 1765-1775 (it no longer exists). Source:
http://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/
park_w_pokoju
Anabaptyści – czyli ponownie ochrzczeni – wywodzili się z doktryn Ulricha Zwingli’ego, który jednak odrzucił radykalizm ich przywódcy Tomasza Jana Münzera, uderzająco po-dobny do komunizmu. Matecznikiem stała się dla nich wspaniała stolica Północnej Nad-renii – Westfalii, miasto arcybiskupie Münster, gdzie założyli fanatycznie zorientowane
„państwo” pod nazwą Nowe Królestwo Syjonu. Tamże, podjęli sprawowanie władzy, oparte na opresyjnych, tyrańskich rządach, z totalną wspólnotą – komuną niewyłączającą dzielenia się żonami. Następnie prowadzili – ostatecznie przegrane – batalie z wojskami królewskimi i biskupimi. Przywódcy, z wodzem Janem z Lejdy i jego żonami na czele, po strasznych torturach, zawiśli żywcem w żelaznych klatkach wydźwigniętych na kilkudzie-sięciometrową iglicę wieży kościoła Św. Lamberta. Klatki wiszą tam do dziś, stanowiąc w słynnym mieście główną atrakcję turystyczną, równą powodzeniu słynnej Katedrze i Sali Pokoju Westfalskiego w zabytkowym ratuszu.
Liczne odmiany protestantyzmu i religii pokrewnych, których idee są na granicy - lub poza granicą chrześcijaństwa, zasłużyły się także dla architektury. Tak zwane kościoły refor-mowane mogą budzić w katolikach i prawosławnych zdziwienie skromnością, ubóstwem lub wręcz brakiem detali, dekoracji oraz ikonografii. Zwłaszcza gdy są to dawne kościoły katolickie, które „ogołocono” z décor. Podobnie jak skromność strojów liturgicznych i po-wściągliwość w ceremonialności. Należy jednak zauważyć
,
że są to cechy które po 450 latach zjawiły się w Kościele katolickim na skutek przemian po Soborze Watykańskim II (1962). Wiele cech protestantyzmu – intelektualnych i architektonicznych, poprzez bli-skość racjonalistycznej myśli Oświeceniowej XVIII-XIX wieku, jest pokrewne ideom no-woczesności i jej sposobom rozumienia religii.W tym charakterze, na Dolnym Śląsku (Opolskim), w ramach obecnych granic polskich, zaistniał wybitny przykład postawy wyrażonej w języku urbanistyczno - architektonicznym, którą dziś nazwano by ekumenizmem. W 1760 roku, w okresie przejściowym pomiędzy późnym barokiem, a wczesnym Oświeceniem, książę Carl Christian Erdman von Würt-tenberg–Oels (pol. Oleśnica) założył miejscowość dla celów myśliwskich i wypoczynko-wych pod nazwą Bad Karlsruhe (pol. Uzdrowisko Spokój Karola), obecnie Pokój. Miej-scowość pomimo zniszczeń i zaniedbań charakterystycznych dla „poniemieckiego” Dol-nego Śląska, nadal prezentuje znaczną wartość krajobrazową, wraz z malowniczym par-kiem rezydencjonalnym wyposażonym w rzeźby.
Ryc. 38. Pokój na Opolszczyźnie, d. Bad Karlsruhe.
Kościół ewangelicki im. Księżnej Zofii, 1765 – 1775.
Siedziba Festiwalu Muzyki im. Karola Marii Webera w Zabytkowych Parkach i Ogrodach. Źródło:
http://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/
park_w_pokoju
Fig. 38. Poland. The townlet of Pokój (the Opolskie Region), formerly Bad Karlsruhe. Princess Sophia evangelical church, 1765-1775. The seat of C.M. Weber Music Festival of Historical Parks and Gardens. Source:
http://www.ciekawe-miejsca.net/przewodnik/polska/
park_w_pokoju
Planując swoją siedzibę, książę wzorował ją na słynnym królewskim mieście Karlsruhe w Badenii-Wirtembergii, kreując jej kształt jako okrąg w formie ronda, do którego dopro-wadzają prostopadłe arterie o układzie regularnego krzyża. Pośrodku zrealizował syme-tryczny na 4 strony pałac myśliwski, zaś na ważniejszej z dwóch prostopadłych osi – zbudowano symetrycznie, w podobnej odległości od centralnego pałacu, dwa podobne kościoły: protestancki i katolicki (ryc. 35 - 38). Pokój stanowił widomy symbol harmonijnie współistniejącej dwu- religijnej społeczności śląskiej. Trzecią zintegrowaną grupą religijno – społeczną byli w tym środowisku żydzi, dla których zbudowano synagogę i założono piękny kirkut, dobrze zachowany do chwili obecnej.
W tym miejscu warto ponownie wspomnieć arian, stanowiących wybitnie wartościową grupę wyznaniową, zasłużoną zarówno w dziedzinie ideowej i artystycznej w kształtowa-niu miejsc kultu. Można przy tej okazji zwrócić baczniejszą uwagę na kierunki wyznanio-we, które polemizują z niektórymi dogmatami katolickimi, a także protestanckimi. Pod pojęciem: arianizm, unitarianizm (unit-arianizm), a także bliskoznacznym: anty- trynitaria-nizm (antytrynitariatrynitaria-nizm), można rozumieć poglądy wyznaniowe (religijne) koncentrujące się na jedności osoby boskiej. Kwestionują więc ortodoksyjne poglądy na Osobę Ducha Świętego oraz odrzucają ideę Wcielenia, czyli Osobę Jezusa jako Boga i Marii jako Matki Boga.
Niektóre z tych grup wyznaniowych są zbliżone do judeo- chrześcijan, starających się zawrzeć kompromis pomiędzy Starym i Nowym Testamentem (Przymierzem). Arianie, pochodzący od Ariusza, wyklętego biskupa Aleksandryjskiego, istnieli od wczesnego chrześcijaństwa (III – IV w. n. e.). Pokrewne wyznania przyjmowali uczestnicy Wędrówki Ludów, np. Wandalowie oraz Germanie, w przeciwieństwie do ochrzczonych w rzymskim rytuale Franków. Arianizm odżył w reformacji, na fali krytyki doktryn papieskich. Dążył do
„oczyszczenia” wiary, aby występowała w postaci wiedzy czerpanej wprost z Pisma Świę-tego, bez nawarstwień pochodzących od późniejszych, kontrowersyjnych Ojców Kościoła lub innych autorów.
W Polsce arianizm ujawnił się w okresie reformacji, a potem w latach międzywojennych, także w postaci lokalnej, wyznania tzw. braci polskich. Oprócz wspomnianej puryfikacji
poglądów nt. Trójcy Św., bracia zapisali się w imponujący sposób w dziedzinie uznania kobiet jako znacznie ważniejszych niż dotąd współ-partnerek mężczyzn w życiu religij-nym, duchowym, intelektualreligij-nym, politycznym i państwowym. Stworzyli, głównie w XVI i XVII wieku, znakomite dzieła książkowe, traktaty na temat ważnej roli kobiet w życiu publicznym – oraz historyczne, na temat wybitnych kobiet w dziejach minionych. Arianie polscy pozostawili ciekawe domy zgromadzeń, pokrewne w swym minimalizmie do zbo-rów ewangelickich. Wspaniałym i oryginalnym dziełem jest wieża ariańska w Wojciecho-wie k/Lublina, odrestaurowana przez Jana Koszczyca– Witkiewicza, a także – niezbada-ny piramidalniezbada-ny cenotaf we wsi Krynica k/Krasnegostawu.
Rekapitulując powyższe przykłady można stwierdzić, że schizmy oraz przeróżne formy protestantyzmu a także sekt często potężnych, zasobnych i trwałych, spowodowały znaczne rozwarstwienie chrześcijaństwa, któremu nie podołały ani działania kontrrefor-macyjne ani późniejsze, także współczesne ambicje przywrócenia jedności chrześcijan.
Przywodzi to na myśl jedyną racjonalną refleksję, że ów fascynujący pluralizm zarówno poglądów jak przejawów kulturowych, w tym architektury, zasługuje na uznanie i wspar-cie. Raz jeszcze idea Zygmunta Baumana: od tolerancji dla innych przez zrozumienie ich, aż po solidarność z nimi przy zachowaniu tej inności, okazuje się wybitnie nośna, oferu-jąca najlepsze możliwe rozwiązania38.
10. WSCHÓD – KONSEKWENCJE UPADKU KONSTANTYNOPOLA.