Kobieta. Una donna Sibilli Aleramo w przekładzie Stanisławy Gallone

Pisane krwi własnego serca. Wokół historii przekładu

Debiutancka powieść Aleramo wzbudziła we Włoszech żywe reakcje w kręgach literackich oraz szereg polemik społecznych i obyczajowych¹. Obiektywną miarą siły oddziaływania tekstu jest niewątpliwie sześć tłuma-czeń książki na języki obce opublikowanych w ciągu trzech lat od ogłoszenia jej drukiem².

Wśród nich jest również polski przekład autorstwa Stanisławy Gallo-ne, zatytułowany Kobieta, drukowany w odcinkach na łamach warszawskiej

„Prawdy” przez kilka miesięcy na przełomie lat 1909–1910³. Pierwszemu od-cinkowi towarzyszyła nota od redakcji, akcentująca walory literackie dzieła włoskiej autorki i charakter biograﬁ cznego świadectwa („Powieści Aleramo szczególną siłę i szczerość nadaje ta okoliczność, że stanowi ona cząstkę jej życia i działalności społecznej”), oraz „garść wspomnień i wrażeń osobistych”

1 A. Chemello, Lo specchio opaco. Sibilla nella critica del suo tempo, [w:] A. Buttafuoco, M. Zancan [red.], Svelamento. Sibilla Aleramo: una biograﬁ a intellettuale, Feltrinelli, Milano 1988, s. 243–259.

2 Una mujer, Valencia 1907; A Woman at Bay, New York–London 1908; En Kvinna, Stockholm 1908; Une femme, Paris 1908; Eine Frau, Berlin [1909]. Por. bibliograﬁ a w: F. Con-torbia, L. Melandri, A. Morino [red.], Sibilla Aleramo. Coscienza e scrittura, Feltrinelli, Milano 1986, s. 169. Polska tłumaczka wspomina o przekładzie japońskim, którego nie udało się po-twierdzić w dostępnej bibliograﬁ i – por. S. Gallone, Sibilla Aleramo. Ze wspomnień osobistych,

„Prawda” 1909, 35, s. 3.

3 Tekst, podzielony na 28 odcinków, ukazywał się ze sporadycznymi przerwami od nr. 35 z 1909 roku (1909, 35, 37–41, 43, 45–46, 48–49; 1910, 1–23).

o Sibilli Aleramo – impresyjny, utrzymany w guście epoki portret pisarki na-kreślony przez Gallone⁴.

Dzięki listom tłumaczki zachowanym w archiwum Aleramo jesteśmy w stanie dokładnie prześledzić okoliczności powstania przekładu oraz wy-dawnicze kulisy jego publikacji. Stanisława, z domu Winawerówna, primo voto Wolfke, secundo Gallone (1887–1957), we Włoszech posługująca się łatwiej-szym dla miejscowych znajomych i publiczności imieniem Soava⁵ (z wł. soave, czyli „delikatny”, „słodki”, „harmonijny”, „przyjemny”), dziennikarka i aktorka, jedna z największych gwiazd europejskiego kina niemego⁶, w świetle korespon-dencji pochodzącej z Fondo Aleramo, jak również innych przekazów archiwal-nych i prasowych, jawi się jako fascynująca osobowość, artystka o rozliczarchiwal-nych zainteresowaniach i talentach. To dziś zapomniana postać, która zdecydo-wanie zasługuje na dłuższą biograﬁ czną dygresję, aczkolwiek informacje na temat jej życia i kariery, często niepełne lub sprzeczne, z pewnością wymagają dalszych badań.

Stanisława/Soava urodziła się w Łowiczu 11 czerwca 1887 jako jedno z pięciorga dzieci Reginy z Weksteinów i Rafała Winawera, maszynisty kolei warszawsko-wiedeńskiej⁷. Weksteinowie, zamożni żydowscy przedsiębiorcy, mieli w Łowiczu fabrykę kamionek, którą zarządzał brat Reginy, Michał, a na-stępnie jego syn. Przez ojca Stanisława była spokrewniona z Brunonem Wi-nawerem (1883–1944), który zarzuciwszy świetnie zapowiadającą się karierę naukową, został popularnym w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku pisa-rzem i dramaturgiem⁸. Artystyczne zdolności przejawiał również brat aktorki,

4 Nasz odcinek oraz S. Gallone, op. cit.

5 Pisarz i dziennikarz Tullio Giordana w liście z 1913 roku podkreśla, że imię Soava przypomi-na słowo „sława” w języku polskim. Zob. T. Giordaprzypomi-na, Ti presento un’attrice: Soava Gallone, https://

sempreinpenombra.com/2018/08/16/ti-presento-unattrice-soava-gallone/ [dostęp: 12.10.2018]

6 Podstawowe informacje biograﬁ czne oraz pełna ﬁ lmograﬁ a Gallone w: V. D’Incerti, Due signore del muto (Soava Gallone e Leda Gys), „Bianco e Nero” 1957, XVIII, 12, s. 18 i nn.; Enciclo-pedia dello spettacolo, t. 5, Sansoni – Le Maschere, Firenze–Roma 1958, szp. 868–869, H.M. Wi-nawer, Th e Winawer Saga, nakładem autora, London 1994, s. 66–73.

7 A. Bala, Z Łowicza na wielki plan ﬁ lmowy, „Łowiczanin. Kwartalnik Historyczny” 2014, XII, 4, s. I. Większość biograﬁ i jako rok urodzin aktorki podaje datę 1880.

8 Doktoryzował się w zakresie nauk ﬁ zycznych na uniwersytecie w Heidelbergu w 1909 roku. W latach późniejszych pracował m.in. jako asystent laureata nagrody Nobla, Petera Zeemana; por. Współcześni polscy pisarze i badacze literatury: słownik biobibliograﬁ czny, red.

J. Czachowska, A. Szałagan, t. 9, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA, Warszawa 2004, s. 142–145. Drogę Winawera do literatury w żartobliwym tonie podsumowuje Tadeusz Żeleński (Boy): „Wojna zastała go w którymś z miast niemieckich, gdzie młodo uzyskał stopień doktora uniwersytetu. I oto nasz ﬁ zyk wyrwany z pracowni, szykanowany jako obcokrajowiec, odurzony

Józef (1897–1965), który z powodzeniem występował na polskich scenach, a po ucieczce z okupowanej Polski zaistniał we włoskiej kinematograﬁ i pod pseudonimem Giuseppe Varni⁹. Ogromny wpływ na wychowanie Stanisławy miała matka, absolwentka paryskiej Sorbony i lekarka, która po przeprowadzce rodziny do Warszawy pracowała w redakcji „Kuriera Warszawskiego” (w za-chowanej w Fondo Aleramo korespondencji określana jest jako direttrice)¹⁰, nowoczesna zasymilowana Żydówka. Przyszła diwa miała ukończyć pensję Jadwigi Sikorskiej, należącą do warszawskich placówek oświatowych o naj-wyższym poziomie nauczania¹¹. Naukę kontynuowała, podobnie jak matka, we Francji, studiując na Sorbonie nauki medyczne (w poświęconych aktorce ar-tykułach biograﬁ cznych mowa jest też o ﬁ lologii i studiach aktorskich). W Pa-ryżu po raz pierwszy wyszła za mąż za kolegę Brunona Winawera, Mieczysława Wolfkego (1883–1947) – wówczas studenta, a w przyszłości wybitnego ﬁ zyka, odkrywcę dwóch odmian ciekłego helu oraz metod jego zestalenia, prekursora telewizji i holograﬁ i, profesora Politechniki Warszawskiej, znajomego Alberta Einsteina. Para zawarła ślub cywilny 17 maja 1906, a kilka dni później kościelny – aby było to możliwe, Stanisława została ochrzczona: jej ojcem chrzestnym był Jan Styka, znany malarz, współtwórca Panoramy Racławickiej¹². Małżeństwo szybko okazało się nieszczęśliwe. W 1907 roku Mieczysław oblał wprawdzie egzamin licencjacki na Sorbonie, ale postanowił poświęcić się pracy nauko-wej, którą podjął na Uniwersytecie we Wrocławiu. Autorzy biograﬁ i uczonego przychylają się do tezy, że żywiołowy i zafascynowany wolnomyślicielstwem

biurokratycznymi szaleństwami wojny, którą ogląda oczami uczonego i humorysty! Wreszcie wraca z tułaczki do rodzinnej Warszawy, aby nareszcie pracować spokojnie; i tutaj przekonywa się, że... trzeba się rozstać z marzeniami, bo nasza stolica w laboratoriach swoich nie posiada owych niezmiernie czułych i kosztownych instrumentów, jakie są nieodzowne dla jego badań.

Szczęściem dla siebie Winawer posiadał niejeden talent: co z musu odkradł ﬁ zyce, to oddał lite-raturze”, T. Żeleński (Boy), Pisma, t. 23: Flirt z Melpomeną. Wieczór dziewiąty i dziesiąty, oprac.

J. Kott, PIW, Warszawa 1965, s. 280.

9 Grał głównie w ﬁ lmach szwagra Carmine Gallonego (m.in. w jednym z ﬁ lmów z popu-larnej serii na podstawie prozy Giovannina Guareschiego Don Camillo i poseł Peppone z 1955 roku), por. H.M. Winawer, op. cit., s. 156–157.

10 FA/C/SC, b. 39/310. „1908 dall’inizio a marzo”, l. 310.44. Zdzisław Jerzy Adamczyk wspo-mina o Reginie Winawerowej, w początkach XX wieku tłumaczącej i przerabiającej dla Biblioteki Popularnej dzieła literatury światowej. Patrz: S. Żeromski, Pisma zebrane, t. 39: Listy 1919–1925, oprac. Z.J. Adamczyk, Czytelnik, Warszawa 2010, s. 129.

11 A. Bala, op. cit., s. II. Na temat Sikorskiej i jej szkoły zob. S. Konarski, Sikorska Jadwiga, [w:]

PSB, t. 37, s. 417–419.

12 K. Petelczyc, E. Kędzierska, Ach, gdyby mi dali choć pół miliona... Mieczysław Wolfke 1883–1947, Oﬁ cyna Wyd. PW, Warszawa 2018, s. 41–42.

Wolfke, który, aby zaimponować narzeczonej, w Paryżu skakał do Sekwany i wykonywał motocyklowe akrobacje, we Wrocławiu skupił się na ﬁ zyce, nie dbając o utalentowaną i wyemancypowaną żonę, lekceważąc jej ambicje i aspi-racje¹³. Alina Bala, która pracuje nad biograﬁ ą Soavy, twierdzi jednak (choć bez wskazania źródeł), że pierwszy mąż był chorobliwie zazdrosny i zaborczy,

„miał brutalny i poniżający stosunek do kobiet oraz parszywy charakter”¹⁴. Jeszcze w 1907 roku Stanisława przyjechała do Włoch na zaproszenie krewnych¹⁵. Początek 1908 roku spędziła w Sorrento, przechodząc rekonwa-lescencję po ciężkim zapaleniu płuc¹⁶. Tam poznała Carmine (właśc. Carmela) Gallonego (1885–1973), który w owym czasie miał już za sobą młodzień-cze próby teatralne, zarówno jako aktor, jak i dramaturg¹⁷. Historia miłosna pary potoczyła się błyskawicznie: w grudniu 1908 Stanisława sformalizowała w Paryżu rozwód¹⁸, a już na początku lipca 1909 roku wraz z Carminem przebywała w podróży poślubnej w Szwajcarii¹⁹. Po ślubie nabrały też tem-pa kariery sceniczne obojga małżonków. W 1911 roku Carmine otrzymał w Rzymie wyróżnienie w narodowym konkursie dramaturgicznym z okazji pięćdziesiątej rocznicy zjednoczenia Włoch²⁰. Stanisława/Soava zaczęła grać w teatrze, współpracując z renomowanymi zespołami (m.in. z kompanią Irmy Gramatiki²¹) i występując na najważniejszych scenach Italii (np. w Teatro Man-zoni w Mediolanie i w rzymskim Teatro Argentina, w którym Gallonowie byli członkami stałego zespołu do 1912 roku²²), głównie w lekkim repertuarze

13 Ibidem, s. 45.

14 A. Bala, op. cit., s. II.

15 Eadem, Przemilczenie – Soava Gallone, „Polacy we Włoszech. Wiadomości online”, 25 sierpnia 2015, https://www.polacywewloszech.com/2015/08/25/przemilczenie-soava-gallone/

[dostęp: 12.10.2018]

16 FA/C/SC, b. 40/316. „1909 gennaio”, l. 316.38.

17 Gallone był autorem sztuk Britannico, Fuoco sacro i Il guastafeste; patrz P. Iaccio [red.], Non solo Scipione. Il cinema di Carmine Gallone, Liguori Editore, Napoli 2003, s. 3; S. Carpiceci, Il „commendatore” Carmine Gallone, [w:] Storia del cinema italiano, t. 5: 1934/1939, red. O. Cal-diron, Marsilio – Edizioni di Bianco & Nero, Venezia–Roma 2006, s. 263, przyp. 3.

18 Tam w każdym razie ﬁ nalizowała formalności związane z rozwodem: FA/C/SC, b. 40/314.

„1908 dicembre”, cp. 314.230.

19 FA/C/SC, b. 40/319. „1909 maggio – luglio”, cp. 319.141. Wszystkie znane opracowania jako datę osiedlenia się aktorki we Włoszech i ślubu z Gallonem podają rok 1911.

20 E. Del Monaco, Gallone, Carmelo, [w:] Dizionario Biograﬁ co degli Italiani, t. 51, Treccani, Roma 1998, http://www.treccani.it/enciclopedia/carmelo-gallone_(Dizionario-Biograﬁ co)/.

21 Wystąpiła m.in. w prapremierze La porta chiusa Marca Pragi w reżyserii autora; P. Iaccio [red.], op. cit., s. 24, H.M. Winawer, op. cit., s. 67.

22 FA/C/SC, b. 43/352. „1912 settembre”, cp. 352.226.

komediowym. Rzekome problemy z opanowaniem akcentu²³ skłoniły artyst-kę do przejścia do początkującego w Italii, lecz rozwijającego się obiecująco przemysłu ﬁ lmowego, który okazał się przepustką do prawdziwej sławy dla obojga małżonków. W 1913 roku Gallonowie nawiązali współpracę z wytwór-nią kinematograﬁ czną „Cines”²⁴. Soava występowała przed kamerą, Carmine zaczynał od opracowania scenariuszy, by następnie zająć się reżyserią. W ciągu następnych lat, eksperymentując z najróżniejszymi gatunkami ﬁ lmowymi²⁵, zyskał pozycję jednego z najważniejszych włoskich reżyserów pierwszej po-łowy XX wieku. Odniósł też sukces poza granicami Italii – przez blisko de-kadę, między rokiem 1926 a połową lat trzydziestych, reżyserował ﬁ lmy we współpracy ze studiami w całej Europie (również w Polsce, gdzie w 1931 roku nakręcił Ma Cousine de Varsovie), specjalizując się w produkcjach przygo-towywanych jednocześnie w kilku wersjach językowych, co było typowe dla okresu przejściowego między ostatecznym upadkiem kina niemego a utrwale-niem się dźwiękowych kinematograﬁ i narodowych²⁶. Mimo iż Gallone kręcił ﬁ lmy nieprzerwanie do 1962 roku, w historii kina pamiętany jest głównie jako twórca Scypiona Afrykańskiego z 1937 roku, monumentalnej propagandowej produkcji z największym na owe czasy budżetem, zrealizowanej już w epoce dźwięku. W okresie niemym gros jego bogatego dorobku stanowiły popularne romanse, z żoną obsadzoną z reguły w roli głównej amantki.

Soava szybko stała się jedną z najpopularniejszych aktorek w Ita-lii i największych indywidualności niemego ﬁ lmu²⁷. Zakończyła karierę po

23 Giordana, który recenzuje występy Gallone w Anima allegra braci Quintero w rzymskiej Sala Umberto i Amico Pragi, nie wspomina o akcencie: zwraca natomiast uwagę na wyczuwalny u aktorki „lęk przed publicznością”. T. Giordana, loc. cit.

24 Przez pewien okres Gallone występowała równolegle w kinie i teatrze – w liście z 28 kwietnia 1915 Angelo Flavio Guidi donosi Aleramo o występach Soavy z zespołem Pragi: „Soava è a Milano, in compagnia di Praga, ma pare che, anche per ragioni di salute, non ci si trovi bene e voglia ritornare a Roma, in Cines” („Soava jest w Mediolanie, w kompanii Pragi, ale zdaje się, że nie czuje się tam dobrze, również ze względów zdrowotnych, i chciałaby wrócić do Rzymu, do Cines”). FA/C/SC, b. 45/ 380. „1915 aprile”, l. 380.119.

25 W jego ﬁ lmowym dorobku są zarówno komedie, jak i werystyczne tragedie, propagando-we superprodukcje, ﬁ lmy historyczne, kostiumopropagando-we, musicale. Por. S. Carpiceci, op. cit., s. 263, przyp. 2. Pełna ﬁ lmograﬁ a w: P. Iaccio [red.], op. cit., s. 205–217.

26 Wyreżyserowany przez Gallone w Niemczech obraz Das Land ohne Frauen z 1929 roku uważany jest za pierwszy niemiecki ﬁ lm dźwiękowy; S. Capriceci, op. cit., s. 253–254.

27 Zob. M. Simeone, La diva gentile. Soava Gallone nelle riviste cinematograﬁ che italiane dal 1915 al 1925, „Italica Wratislaviensia” 2015, 6, s. 239–252, oraz recenzje ﬁ lmów Gallone opublikowane przez Vittoria Martinellego w serii Il cinema muto italiano (I ﬁ lm degli anni venti.

1922–1923, Nuova Edizione RAI, Centro Sperimentale di Cinematograﬁ a, Roma 1996; I ﬁ lm

upowszechnieniu się kina dźwiękowego w latach trzydziestych XX wieku.

Po raz ostatni pojawiła się na ekranie w udźwiękowionej produkcji Il segreto del dottore z roku 1930, będącej włoską adaptacją hollywoodzkiego przeboju studia Paramount (Th e Doctor’s Secret, 1929), nagranego w Europie w kilku niezależnych wersjach językowych. Po zakończeniu kariery aktorskiej pozosta-ła w branży ﬁ lmowej: zajmowapozosta-ła się produkcją, doborem scenariuszy i wyko-nawców. Według Bali była współzałożycielką studia Alleanza Cinematograﬁ ca Italiana²⁸, w którym wspólnikami Gallonów zostali doświadczeni producenci pochodzenia żydowskiego Gregor Rabinowitsch i Arnold Pressburger, zmu-szeni przez faszystowskie władze do zamknięcia interesów w Niemczech.

Carmine współpracował z nimi w Berlinie przy swoich pierwszych ﬁ lmach dźwiękowych. W latach trzydziestych XX wieku ACI produkowało na przykład ﬁ lmy muzyczne z Janem Kiepurą i Martą Eggerth w obsadzie²⁹. W ostatnich latach przed wybuchem wojny Soava z mężem pomagali licznym żydowskim ﬁ lmowcom z Niemiec i Austrii, a po 1939 roku również polskim Żydom spoza świata ﬁ lmowego, którym mieli pomagać w ucieczce poza okupowaną Polskę³⁰. Aktorka wspierała także Polaków, którzy w następstwie wybuchu wojny zna-leźli się we Włoszech³¹. Jako aktywistka ruchu oporu i agentka brytyjskiego wywiadu [sic!] miała również pomagać w wydostaniu się z Włoch alianckim obywatelom³².

Współcześni podkreślali zjawiskową urodę Soavy, widząc w niej archetyp tajemniczej „słowiańskiej” piękności³³. Jeszcze w 1931 roku dziennikarz war-szawskiego magazynu „Kino” zachwycał się detalami powierzchowności ponad czterdziestoletniej aktorki³⁴. Jednak za sukcesami artystycznymi Gallone stała

degli anni venti. 1924–1931, Nuova Edizione RAI, Centro Sperimentale di Cinematograﬁ a, Roma 1996).

28 A. Bala, Z Łowicza..., s. II.

29 F. Bono, Nel nome di Maddalena. Una comparazione tra Casta Diva e Th e Divine Spark,

„Cinema&Cie” 2004, 4, s. 48–54.

30 A. Bala, Z Łowicza..., s. IV.

31 R. Włodek, Nie tylko Pola Negri... Polskie artystki w kinie światowym, [w:] Judyccy A. i Z.

[red.], Losy Polek żyjących na obczyźnie i ich wkład w kulturę i naukę świata. Historia i współcze-sność. Materiały IV Sympozjum Biograﬁ styki Polonijnej. Wiedeń, 1–2 września 1999, Wydaw-nictwo Czelej, Lublin 1999, s. 345.

32 H.M. Winawer, op. cit., s. 73.

33 Źródła z epoki opisują ją następująco: „Z wyglądu delikatna, efemeryczna, jasnowłosa, bla-da, zdaje się poruszać za sprawą czarów i istnieć poza życiem”. Cyt. za: V. D’Incerti, op. cit., s. 19.

34 „Patrzę na zielone oczy pod ciemnemi brwiami, na puszyste mahoniowe loki, na lśniące ząbki i zwinne, pełne wdzięku ruchy świetnej artystki”, L. Brun, Soava Gallone w Warszawie,

„Kino” 1931, 11, s. 3.

nie tyle uroda, ile jej inteligencja, wszechstronność interpretacyjna, dojrzałość i nieprzeciętna wrażliwość. Do włoskiego kina wprowadziła nowatorski jak na owe czasy sposób gry, rezygnując z konwencjonalnej egzaltowanej maniery i stawiając na powściągliwy psychologiczny realizm³⁵. Co ciekawe, na wypraco-waną przez Soavę umiejętność wiarygodnego przeobrażania się przed kamerą zwraca uwagę sama Sibilla Aleramo w niepublikowanym i niedatowanym eseju na temat niemego kina, zatytułowanym Cinematograﬁ a, powstałym z pewno-ścią po 1914 roku. Pisarka zalicza w nim Gallone do najwybitniejszych adeptek nowego medium (obok innej diwy o wschodnioeuropejskich korzeniach, Diany Karenne), choć co do samego artyzmu kinematografu ma wiele zastrzeżeń³⁶. Poważnym mankamentem ﬁ lmu jest, według niej, brak słowa, który okalecza aktorską ekspresję. Brak ten w widoczny sposób odczuwają najsilniej sami wykonawcy, którzy tęsknią za głosem, za „prawdziwym teatrem”³⁷:

Gli esecutori di questa novissima specie di «martirii» hanno quasi tutti, irresistibile, la nostalgia o la tentazione del «teatro vero», della sce-na parlata. Si sente che posano facendo un compromesso col proprio so-gno, cedendo ad una necessità provvisoria. Anche i migliori, specialmente essi che ottengono risultati degni di rispetto. Guardate ad esempio Soava Gallone, che recitò in altri tempi con Irma Gramatica; o Diana Karenne, che reciterà quando vorrà. Queste due «cinematografare», come si chiamano in romanesco, son le sole di cui avvenga chiedersi, vedendole muovere eﬃ -giate, qual voce avrebbero nel tale o tal’altro istante della rappresentazione, e quali toni di colore sul viso. Diverssissime ma brave realmente entrambe.

La Gallone sa trasformarsi in modo mirabile: bambola, prostituta, madre, assasina, ogni volta irriconoscibile, con intuizione psicologica precisa, con appassionata dedizione³⁸.

35 P. Iaccio [red.], op. cit., s. 24.

36 Co ciekawe, w późniejszych latach życia, zwłaszcza po II wojnie światowej, Aleramo była zapaloną kinomanką.

37 Gallone, już z perspektywy doświadczeń z ﬁ lmem dźwiękowym, wypowiedziała zdanie całkowicie odmienne: „Otóż, w dawnych ﬁ lmach niemych artysta musiał zdobyć się na coś wię-cej, niż na poprawną recytację zdania np. «Kocham cię». Wygłosić to potraﬁ każdy pod kierun-kiem dobrego reżysera. Ale w ﬁ lmie niemym trzeba to było powiedzieć oczami, twarzą, wysił-kiem całej duszy. Mówię to, choć sama jestem artystką sceniczną”; L. Brun, loc. cit.

38 „U niemal wszystkich wykonawców tego nowego rodzaju «męczeństw» widać niepohamo-waną pokusę «prawdziwego teatru», sceny mówionej, czy też tęsknotę za nimi. Czuć, że przy-bierają pozy, które są kompromisem z ich własnymi wyobrażeniami i stanowią prowizoryczną konieczność. Odnosi się to również do najlepszych, w szczególności tych, których gra zasługuje na szacunek. Spójrzcie na przykład na Soavę Gallone, która swego czasu występowała z Irmą Gramatiką, albo na Dianę Karenne, która gra, kiedy zechce. Te dwie «cinematografare», jak ma-wia się o aktorkach w dialekcie rzymskim, są jedynymi, które na ekranie wzbudzają w widzu

Sugestywny portret Sibilli autorstwa Soavy znajdujemy z kolei na łamach

„Prawdy”, w obszernym wspomnieniu pierwszego spotkania z pisarką:

Wprowadzono mnie do obszernego cichego, zarzuconego książkami pokoju: to pracownia Aleramo. Pośród starych sztychów pokrywających ściany rzuca się w oczy kilka prześlicznych portretów kobiety, o przecudnej poważnej linii głowy. Stojąca na biurku, wśród kwiatów, fotograﬁ a jasno-włosego chłopczyka, budzi we mnie nagle wspomnienie historii bohaterki Aleramo: z zamyślenia wyrywa mnie głęboki, dźwięczny głos przede mną z życzliwie wyciągniętą na powitanie ręką, stoi wysmukła w ciemnej o pro-stych liniach sukni kobieta; ciężkie ciemne włosy luźno związane w tyle głowy nadają dziwną młodzieńczość i wdzięk całej postaci, budzącej od pierwszego wejrzenia ufność i szczerą sympatię³⁹.

Jak wynika z powyżej cytowanych słów, Sibilla i Soava nie znały się przed rozpoczęciem przez tę ostatnią pracy nad przekładem Una donna, choć i w Sor-rento, i w Rzymie obracały się raczej w tych samych kręgach towarzyskich i artystycznych. Sorrento wraz z pobliską wyspą Capri na początku wieku XX należały do najpopularniejszych ośrodków turystycznych w Europie, stając się miejscem spotkań i wymiany myśli dla ówczesnej elity kulturalnej ze wszyst-kich zakątków kontynentu. Ważną rolę w lokalnym środowisku odgrywała

„kolonia” rosyjskich intelektualistów i artystów, którzy opuścili carską Rosję w następstwie rewolucji 1905–1907 roku, skupiająca się wokół pisarza Mak-sima Gorkiego (1868–1936)⁴⁰. Gorki rezydował na Capri w latach 1906–1913, ciesząc się przychylnym zainteresowaniem włoskiej inteligencji jako światowej sławy pisarz, a jednocześnie jako wygnaniec, oﬁ ara carskich represji i wrażliwy na krzywdę ludu społecznik. We Włoszech przyjmował wizyty wielu znanych gości, wśród których byli m.in. Włodzimierz Lenin i Stefan Żeromski⁴¹, ale

prawdziwą ciekawość, jak brzmiałby ich głos w takim czy innym momencie przedstawienia, jaki kolor odmalowałby się na ich twarzach. Kompletnie od siebie różne, choć obie wybitnie utalen-towane. Gallone potraﬁ się zmieniać w cudowny sposób: lalka, prostytutka, matka, zabójczyni, za każdym razem nie do poznania, z precyzyjną intuicją psychologiczną, z wiernym oddaniem”. FA, serie 3: „Scritti”, sottoserie 6: „Note di taccuino”, UA 99: „Appunti e note non datati”, d. 21, k. 4.

39 S. Gallone, Sibilla Aleramo....

40 Więcej na ten temat w: A. Tamborra, Esuli russi in Italia dal 1905 al 1917, Laterza, Roma–

Bari 1977; V. Strada [red.], I russi e l’Italia, Libri Scheiwiller, Milano 1995; M. Talalay [red.], Uno scrittore „amaro” nel paese „dolce”. Maksim Gor’kij fra Capri, Sorrento e Mosca, Oebalus, Capri 2006.

41 Żeromski przebywał na Capri przez kilka tygodni w 1907 roku. Pierwsze spotkanie z Gor-kim odnotowuje w podróżnych zapiskach pod datą 19 lutego 1907: „Gorki bardzo podobny, jako człowiek i towarzysz rozmów, do Stanisława Witkiewicza. Człowiek, zdaje się, głęboki,

serdeczna przyjacielska zażyłość łączyła go również z Sibillą Aleramo (poznała Gorkiego w marcu 1907 roku i poświęciła mu kilka wspomnień⁴²) i Soavą Gallone (sprawozdanie z rozmowy z nim opublikowała w artykule pt. Alcune personalità femminili russe, w którym zawarła rozważania nad charakterem kobiety słowiańskiej⁴³). Temat wspólnej znajomości z Gorkim, która dla obu młodych stażem artystek miała duże znaczenie, kilkukrotnie powraca w listach Gallone⁴⁴. Z biegiem lat, wraz z postępującym zadomowieniem we Włoszech polskiej aktorki, która dzięki kontaktom męża zyskała wiele ważnych koneksji

W dokumencie pierwszej po�owy XX wieku (Stron 78-148)