Rozdział 2. Wokół pojęcia kompetencja
2.3. Kompetencja językowa i kompetencja komunikacyjna
2.3. Kompetencja językowa i kompetencja komunikacyjna
W reakcji na zwrot „komunikatywistyczny” także model competence/
performance ulega przeformułowaniu terminologicznemu i zaczyna być za-stępowany opozycją kompetencja lingwistyczna/kompetencja komunikacyjna.
Znaczącą w tym względzie była praca Della Hymesa zatytułowana On Commu-nicative Competence26, dzięki której do obiegu naukowego został wprowadzony termin kompetencja komunikacyjna27. W efekcie zaczęła się stopniowo zacierać pierwotna dychotomia competence/performance, na korzyść poszerzenia się pojemności znaczeniowej pierwszego z nich. Ważna w tym względzie jest także interpretacja autorstwa Michaela Canale’a i Merill Swain28. Wyodrębnili oni w kompetencji komunikacyjnej cztery główne aspekty. A mianowicie: i) aspekt gramatyczny, czyli umiejętność posługiwania się elementami leksykalnymi i re-gułami gramatycznymi; ii) aspekt socjolingwistyczny, tj. umiejętność tworzenia wypowiedzi odpowiednio do różnych kontekstów społecznych; iii) komponent strategiczny, tj. właściwe stosowanie strategii komunikacyjnych; iiii) aspekt dyskursywny.
Jak pokazuje Barbara Jabłońska w słowie dyskurs jest odzwierciedlona istnie-jąca niegdyś tradycja podziału badań na język mówiony i język pisany. Dyskurs był kojarzony z mową. W ujęciu słownikowym objaśniany jest, jako rozmowa, dyskusja, przemówienie29. I niezależnie od faktu, że na obecnym etapie stanu badań dyskurs jest traktowany znacznie szerzej niż zakres języka mówionego, to jednak w obiegowej interpretacji kompetencja komunikacyjna akcentuje klu-czową rolę mowy w procesie komunikacji. Dydaktyka językowa z powodzeniem zaaprobowała tę tendencję. Kompetencja komunikacyjna jest odnoszona przede wszystkim do działań mownych, których istotą staje się nawiązanie kontaktu, dostosowanie się do sytuacji i celu rozmówców, aprobata stereotypów
narzu-26 D.H. hyMes: On communicative competence. In: Sociolinguistics: selected readings. Eds.
J.b. Pridge, J. holMes. Harmondsworth 1972.
27 W dyskursie glottodydaktycznym bywa także używane określenie kompetencja komu-nikatywna (podobnie jak i metoda komukomu-nikatywna). Wydaje się jednak, że warto utrzymywać odrębność zakresów znaczeniowych określeń komunikacyjny i komunikatywny. Komunikatywny interpretuje się w słownikach jako „zrozumiały” i cechę tę można odnieść do sposobu przekazu informacji podczas porozumiewania się z innymi. Proces komunikacji, który jest używaniem języka podczas wymiany, może być komunikatywny, czyli jasny i przystępny. Deficyt w kwe-stii komunikatywności (niedostateczna jasność) nie deprecjonuje procesu komunikacji, chociaż może oczywiście utrudnić jej skuteczność.
28 M. cANAle, M. swAiN: Theoretical bases of communicative approaches to second langua-ge teaching and testing. “Applied Linguistics” 1980, No. 1.
29 B. JAbłońskA: Krytyczna analiza dyskursu – refleksje teoretyczno ‑metodologiczne. W:
„Przegląd Socjologii Jakościowej”. Tom II, 2006, nr 1; www.gualitativesociologyreview.org (10.02.2013).
conych w danej społeczności i właściwe reagowanie na niuanse kontekstualne.
W nauczaniu językowym kompetencja komunikacyjna demonstrowana jest jako relacja pomiędzy wiedzą językową a sprawnością wchodzenia w interakcje, które są zintegrowane w zdarzeniu mownym. Za priorytet uznawana jest umiejętność budowania kontaktu w mowie w języku obcym.
Tendencja ta powoduje, że w nauczaniu panuje pewne rozluźnienie dyscypliny metodycznej odnośnie do aspektów, które wchodzą w zakres kompetencji językowej, takich jak opanowanie systemu języka (gramatyki, fonetyki, ortografii). Kwestie te są nierzadko zaniedbywane, czy wprost po-mijane w materiałach dydaktycznych, co można wnioskować na przykładzie sposobów preparacji podręczników do nauczania języka rosyjskiego30. Również analiza wyników egzaminów zewnętrznych z języka rosyjskiego (egzamin maturalny) pokazuje, że w tych obszarach skuteczność nauczania rusycystycz-nego jest niezadowalająca. Raporty Centralnych Komisji Egzaminacyjnych pokazują realne problemy. Zadania otwarte interpretowane są jako „trudne dla zdających”. Znaczny procent uczniów w ogóle nie podejmuje się ich wy-konania. Odnotowana została poważna dysproporcja pomiędzy znajomością szablonowej formuły (akty grzecznościowe, list, ogłoszenie, składanie życzeń) a stosowaniem środków leksykalno -gramatycznych w treści rozwinięcia. Nisko oceniono poprawność językową i zasób słownictwa. Liczne odpowiedzi są nie-adekwatne komunikacyjnie z powodu uchybień poprawnościowych w zakresie, przede wszystkim, gramatyki, ale także leksyki, niedostatecznego opanowania pisowni i ortografii31. Analiza pokazuje, że cele postawione dydaktyce r usycystycznej (wykształcenie kompetencji komunikacyjnej) nie znajdują potwierdzenia w efektach kształcenia, gdyż skuteczność komunikacyjną uniemożliwia niedostatecznie dobrze opanowana kompetencja językowa.
W naszej opinii dla celów nauczania języka rosyjskiego wśród Polaków i preparacji materiałów dydaktycznych w tym zakresie zasadne jest utrzyma-nie dychotomii kompetencja językowa/kompetencja językowa. Pod wieloma względami podział jest umowny, gdyż „dzieli” elementy, które w procesie komunikacji są ze sobą w sposób naturalny zintegrowane. Niemniej w procesie nauczania tzw. szkolnego pozwala opanować trudne kwestie, które wynikają z pokrewieństwa językowego polsko -rosyjskiego, jak również są spowodowane dominacją myślenia ojczystego.
Istnieją stanowiska językoznawcze, w których terminy kompetencja lingwi-styczna, kompetencja komunikacyjna zachowują swój dualny charakter. Autorzy
30 I. NowaK: Диалог. Język rosyjski. Podręcznik z ćwiczeniami dla szkół ponadgimnazjal-nych, część 1, Mirosław Zybert. (Recenzja). „Linguodidactica”. T. XVII. Red. R. szyMulA. Bia-łystok 2013, s. 262–271.
31 www.komisja.pl/matura/raporty/język_rosyjski.pdf (15.09.2014); www.webgenerator24.pl (15.09.2014); www.oke.krakow.pl (16.09.2014); www.oke.jaworzno.pl (16.09.2015).
53
2.3. Kompetencja językowa i kompetencja komunikacyjna
opowiadają się za utrzymaniem polaryzacji badań lingwistycznych: «Чeтко различаются компетенция – знание языка и употребление – использование языка в речевой деятельности»32. Dychotomia kompetencja lingwistyczna i kompetencja komunikatywna nie koliduje z myśleniem strukturalistycznym i Saussoure’owską dychotomią langue/parole. Na ten fakt zwraca uwagę Tadeusz Zgółka33.
Powyższe stanowisko znajduje argumentację także w innych dyscyplinach badawczych; zwrócimy uwagę na niektóre z nich. W psycholingwistyce i neu-rolingwistyce za podstawę rozróżnienia kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej przyjęto odmienne mechanizmy biologiczne. W odniesieniu do kompetencji językowej stosuje się pojęcie Uniwersalna Gramatyka (UG). Jej tezy traktują o wrodzonej i ulokowanej w mózgu zdolności człowieka jako gatunku do przyswajania języka. Kompetencja komunikacyjna jest analizowana w ra-mach Teorii Umysłu (TU). Ma ona podłoże biologiczne i jest odpowiedzialna, między innymi, za następujące aspekty: zdolność człowieka do przyjmowania perspektywy innych osób, empatię, inteligencję interpersonalną i intrapersonal- ną34. Ustalenia neurolingwistów oraz dowody rozwojowe potwierdzają, że za kompetencję komunikacyjną są odpowiedzialne inne mechanizmy niż te, które warunkują opanowanie języka35. W działaniu językowym człowieka są one sko-relowane: „[…] chociaż w modelu obie kompetencje są wyraźnie rozdzielone, to w normalnym procesie nabywania i posługiwania się językiem istnieje między nimi bardzo silne i stałe współdziałanie. Wprawdzie w rozwoju ontogenetycz-nym kompetencja językowa ujawnia się około pierwszego roku życia, a o kom-petencji komunikacyjnej, tzn. o wyraźnych przejawach teorii umysłu, możemy mówić dopiero między czwartym a piątym rokiem życia, to prawdopodobnie w rozwoju filogenetycznym funkcja komunikacyjna ujawniła się wcześniej niż funkcja reprezentatywna, a więc kompetencja ściśle językowa wyłoniła się zapewne w miarę rozwoju właściwej homo sapiens kompetencji komunikacyj-nej […]”36.
W pracach z zakresu psycholingwistyki podkreśla się, że nie sposób po-siadać kompetencję komunikacyjną nie będąc kompetentnym językowo. Można natomiast dysponować kompetencją językową przy jednoczesnym deficycie kompetencji komunikacyjnej37. W literaturze opisywany jest przypadek
Chri-32 В.Н. ярцева: Лингвистический Энциклопедический Cловарь. Москва 1990; http://ta-pemark.narod.ru/les/index.html.
33 T. zgółkA: Język, kompetencja, gramatyka: studium z metodologii lingwistyki. Poznań 1980.
34 I. kurcz, H. okuNiewskA (red.): Język jako przedmiot badań psychologicznych. Psycho-lingwistyka ogólna i neuroPsycho-lingwistyka. Warszawa 2011, s. 107–113.
35 Ibidem, s. 45–52.
36 Ibidem, s. 43–44.
37 Ibidem, s. 115–116; Psychologiczne aspekty dwujęzyczności. Red. I. kurcz. Gdańsk 2007, s. 14–15.
stophera, który jako osiemnastolatek znał 16 języków. Jednak operował nimi tylko na poziomie dosłownym; czytał, rozumiał, wypowiadał i tłumaczył jedy-nie ich sens literalny, zaś sens ukryty pozostawał jedy-nierozkodowany. Skutkowało to nieumiejętnością komunikowania się z ludźmi w sensie wymiany intencji, co uniemożliwiało samodzielną egzystencję w społeczeństwie. W literaturze oma-wia się i inne zaburzenia komunikacji, którym towarzyszy dostatecznie dobrze rozwinięta kompetencja językowa (np. syndrom semantyczno -pragmatyczny, autyzm, schizofrenia)38. Deficyty te manifestują się niezrozumieniem metafor, ironii, żartu, nieumiejętnością wnioskowania sensów ukrytych. Udało się usta-lić39, że odrębne okolice mózgu są odpowiedzialne za odmienne aspekty procesu komunikacji. Wykryto obszary, które odgrywają decydującą rolę w artykulacji, tworzeniu gramatycznych wypowiedzi, doborze słów, rozumieniu wypowiedzi, powtarzaniu, czytaniu, pisaniu40. Konkluzja zawiera się w stwierdzeniu, że
„jest to niezwykle klarowny przykład powiązań między obiema rozważanymi tu kompetencjami (kompetencją językową i komunikacyjną), które „są od sie-bie niezależne, jeśli chodzi o ich uwarunkowania biologiczne, ale […] dopiero łącznie pozwalają na pełny rozwój wiedzy językowej człowieka”41.
Na różnice w kompetencji językowej i kompetencji komunikacyjnej wskazują także ustalenia z zakresu logiki. Za podstawową jednostkę kompetencji języwej uznaje się zdanie i leżący u jego podstaw sąd p. Z kolei kompetencja ko-munikacyjna realizuje się w wypowiedzi w akcie mowy i poza sądem p wyraża jeszcze intencję mówiącego. Podstawową funkcją językową kom-petencji językowej jest funkcja reprezentatywna języka, komkom-petencji komuni-katywnej – funkcja komunikacyjna42. Fakt ten akcentuje teoria aktów mowy i założenie Johna Austina o lokucji, rozumianej jako „mówienie” i illokucji, która określa działanie intencjonalne. Najbardziej problematyczną grupą, gdy chodzi o realizację opozycji kompetencja językowa/kompetencja komunikacyjna są zdania oznajmujące. Zdania oznajmujące lokucyjne nie mają siły wykonaw-czej. Potwierdzają one gotowość komunikacyjną, ale jej nie realizują. Zdania te mogą być poddawane weryfikacji w kategoriach: prawda/fałsz. Przy spełnieniu pewnych warunków natury semantycznej (np. użycie środków językowych subiektywizujących postawę nadawcy, tj. jego pewność, przypuszczenie, powąt-piewanie lub zastosowanie określonej intonacji) oznajmienia tworzą zależność
38 J. szwAbe: Odbiór komunikatu jako zadanie poznawcze. Ujęcie pragmatyczno ‑kognitywne.
Poznań 2008, s. 111–132.
39 W nauce powstała nowa dziedzina – afazjologia lingwistyczna, która bada relacje mię-dzy mózgiem a językiem i próbuje naświetlić mechanizmy działania językowego. Na podstawie obserwacji zaburzeń językowych u pacjentów z uszkodzeniem mózgu wysnuwane są wnioski na temat nienaruszonych procesów u ludzi zdrowych.
40 J.B. gleAsoN, N.B. rAtNer (red.): Psycholingwistyka. Gdańsk 2005, s. 65–113.
41 I. kurcz (red.): Psychologiczne aspekty…, s. 15.
42 I. kurcz, H. okuNiewskA (red.): Język jako przedmiot…, s. 38–39.
55
2.4. Kompetencja w zakresie języka rodzimego i w zakresie języka obcego
konstatyw–asertyw43, z których konstatyw pozostaje nadal konstatacją faktu, a asertyw realizuje cele illokucyjne w komunikacji i może być poddany we-ryfikacji w kategoriach: skuteczność/nieskuteczność. Tak więc dopiero nadanie zdaniom oznajmującym określonego kierunku illokucyjnego warunkuje realiza-cję celu komunikacyjnego. W codziennej komunikacji funkcja komunikacyjna oznajmień jest najczęściej wyrażana w tzw. pośrednich aktach mowy i rozpo-znawana dzięki wnioskowaniu, które jest oparte na kontekście sytuacyjnym (zdanie „Wszystkie trójkąty mają trzy boki” wypowiedziane w sytuacji, kiedy ktoś nakreślił figurę o czterech bokach i nazwał ją trójkątem może inicjować krytyczną ocenę ‘źle’ lub radę ‘zrób to inaczej’, oznajmienie „Ciekawe zajęcia”
zostać użyte z intencją ‘nudne i nieinteresujące zajęcia’ itd.). Natomiast ogół zdań oznajmujących, które nie realizują celu illokucyjnego i nie demonstrują zamiaru komunikacyjnego nadawcy, potwierdza kompetencję językową, ale nie świadczy o kompetencji komunikacyjnej. Ważne jest zatem, aby w nauczaniu języka obcego nie tworzyć iluzorycznego obrazu, że każde mówienie jest potwierdzeniem kompetencji komunikacyjnej. Wprowadza to chaos do nauczania. Nie sprzyja także porządkowaniu materiału językowego pod kątem dostosowania go do potrzeb dydaktycznych.
2.4. Kompetencja w zakresie języka rodzimego