leksykultury złożone – frazeologizmy

Zgodnie z powszechnie przyjętym założeniem frazeologizmy stanowią związki minimum dwóch wyrazów, które są stałe, odtwarzane w komunikacji w postaci gotowych szablonów i podlegają semantycznej transpozycji, tj. wy-rażają inne znaczenie niż to, które jest zakodowane w każdym z wyrazów, który w skład frazeologizmu wchodzi. Najpełniej cechy te reprezentowane są w idiomach, gdyż ich znaczenie jest zupełnie inne, niż wynika to ze znaczenia każdego ze słów i z sumy ich znaczeń.

Frazeologizmy odnoszą się do różnorakich aspektów życia człowieka – pracy, życia rodzinnego, stosunków międzyludzkich, cech charakteru, wyglądu.

Są używane w sytuacjach codziennych, przenikają do publicystyki, stają się na-rzędziem języka reklamy. Dzięki frazeologizmom wypowiedź jest urozmaicona, nabiera wyrazistości i zyskuje na dynamice. Weronika Telija odnotowuje: „fra-zeologiczny skład języka to charakterystyczna dla narodu część nominacyjnego zasobu języka, odzwierciedlająca odrębność kulturową oraz samoświadomość narodu – użytkownika języka”¹⁸³. Podejmowane są próby wyjaśnienia, na jakiej podstawie określone frazeologizmy jako jednostki nominacji językowej uzy-skują status stereotypów kultury, stereotypów mentalnościowych, stereotypów społecznych¹⁸⁴.

180 Intertekstualność we współczesnej komunikacji językowej. Red. J. M^Azur. Lublin 2010.

181 S. G^aJDa: Intertekstualność…, s. 20–21.

182 B. Ż^yłko: Kultura i znaki…, s. 5.

183 W.N. T^eliJA: Frazeologizmy – idiomy jako stereotypy kultury. W: „Język a Kultura”.

Tom 12, s. 160.

184 Ibidem, s. 161.

Nie jest rozstrzygnięty problem klasyfikacji frazeologizmów. Wyrażenia te są dzielone ze względu na kryterium strukturalne (wyrażenia, zwroty, frazy w uję-ciu Stanisława Skorupki oraz frazy, zwroty, wyrażenia rzeczownikowe, wyraże-nia określające, wskaźniki frazeologiczne w ujęciu Andrzeja Lewickiego, Anny Pajdzińskiej) lub kryterium stopnia stabilności (związki stałe, tj. idiomy, związki łączliwe o ograniczonej wymienności elementów)¹⁸⁵. W rosyjskich opracowaniach wskazuje się na podział na frazeologizmy w wąskim ujęciu (фразеологизмы-идиомы и фразеологические сочетания, связанные значения слова) i fraze-ologizmy w szerokim rozumieniu (устойчивые фразы разных структурных типов, обладающие различными семиотическими функциями, единицы фольклора, фрагменты художественных текстов, формулы приветствий и т.п.)¹⁸⁶. Pierwsze funkcjonują jako anonimowe przekazy, w drugich można wskazać autora, źródło pochodzenia. Pomimo dokonywanych w nauce podziałów wątpliwości nadal budzi status niektórych utrwalonych połączeń wyrazowych, np. cytatów z Biblii (суд Саломона; земля обетованная)¹⁸⁷. W ostatnich latach w polsko -rosyjskim opisie konfrontatywnym wykaz utrwalonych w języku po-łączeń wyrazów został poszerzony o dodatkowy zakres badawczy – frazem¹⁸⁸. Frazemami są nazywane wyrażenia, które odbiegają od kanonu, przyjętego dla frazeologizmu, gdyż ich znaczenie nie jest przenośne, niemniej „w sytuacyj-nie uwarunkowanych tekstach, kontekstach, wypowiedziach – są odtwarzane, reprodukowane jako utarte całostki językowe” […] Ta utartość jednostek wielo- wyrazowych danego języka etnicznego daje się szczególnie łatwo zauważyć przy porównaniu z innym językiem – nawet tak bliskim polskiemu, jak język rosyjski”¹⁸⁹. Do wykazu polsko -rosyjskich frazemów włączono, między innymi, komparatywy (тихий как ягнeнок – cichy jak baranek), emotywy (Да какая разница – jaka to różnica), peryfrazy (wyrażenia omowne: железная леди – żelazna dama), tytuły filmów (Крепкий орешек – Szklana pułapka), nazwy dokumentów powszechnego użytku (акт записи о рождении – akt urodzenia),

185 H. J^AdAckA, A. M^Arkowski, D. Z^duNkiewicz -J^edyNAk: Poprawna polszczyzna. Hasła problemowe. Warszawa 2008, s. 161–163.

186 Лингвистический Энциклопедический Словарь. Ред. В.Н. Я^рцева. Москва 1990;

http://tapemark.narod.ru/les/560a.html (15.11.2014).

187 Autorzy odnotowują, że cytaty z Biblii są wyjaśniane za pomocą następujacych określeń badawczych: библейские фразеологизмы; фразеологические библеизмы; биб- лейские фразеологические единицы; фразеологические единицы, восходящие к Библии;

фразеологические единицы; фразеологизмы библейского происхождения; библейские сло- ва; библейские изречения; библейские выражения; библейские крылатые слова; крылатые выражения; библейские обороты; библейские цитаты; коммуникативные фрагменты;

библейская реминисценция. Por.: Т.Н. Ф^{еДуЛенкова}, З.К. А^Дамия, М. Ч^{абаШвиЛи}: Фразеологическое пространство национального словаря в сопоставительном аспекте.

Москва 2014; http://www.monographies.ru/248 (5.01.2015).

188 W. C^hlebdA: Elementy frazematyki. Wprowadzenie do frazeologii nadawcy. Łask 2003.

189 Podręczny idiomatykon polsko – rosyjski. Zeszyt 3. Red. W. C^hlebdA. Opole 2008, s. 7.

103

3.3. Leksykultura – propozycja badawcza

potrawy (желе со взбитыми сливками – galaretka z bitą śmietaną), przysłowia (Бабушка надвое сказала гадала – Na dwoje babka wróżyła) i wiele innych.

W niniejszym ujęciu przyjmujemy definicję frazeologizmu zgodną z ujęciem rosyjskim wąskim. Dla naszych rozważań istotny jest wymiar praktyczny oma-wianego zagadnienia. Stawianym celem jest dobór frazeologizmów pod wzglę-dem ich przydatności dydaktycznej. Uwzględniono następujące opracowania:

Система лексических минимумов современного русского языка pod redakcją Walerego Morkowkina¹⁹⁰, Русские фразеологизмы: Лингвострановедческий словарь pod redakcją Wiery Felcynej i Walerego Mokijenki¹⁹¹, Лексический минимум по русскому языку как иностранному. Второй сертификационный уровень. Общее владение pod redakcją Natalii Andriuszyny¹⁹².

Słownik minimum języka rosyjskiego pod redakcją W. Morkowkina ma ukie-runkowanie dydaktyczne i został napisany z myślą o autorach podręczników, wy-kładowcach, pedagogach i studentach języka rosyjskiego jako obcego. Zawiera wykaz 1000 najważniejszych frazeologizmów, tj. „наиболее употребительных и коммуникативно важных фразеологических единиц”¹⁹³. Zaprezentowany materiał jest bardzo obszerny i wykracza poza treści programowe polskiej szkoły. Pozycją, która również została przygotowana z myślą o obcokrajow- cach poznających język rosyjski oraz nauczycielach języka rosyjskiego jako obcego, jest słownik lingworealioznawczy Русские фразеологизмы:

Лингвострановедческий словарь. Frazeologizmy włączone do słownika zo-stały określone przez autorów jako reprezentatywne dla współczesnego języka rosyjskiego. Kryterium ich doboru była częstotliwość użycia, a także wartość, jakie mają one dla poznawania kultury rosyjskiej¹⁹⁴. Opracowanie zawiera cytaty z literatury oraz cytaty, które wyszły już z powszechnego użycia, ale, zdaniem autorów, ich znajomość jest konieczna ze względu na wartość realioznawczą.

Dla przykładu frazeologizm ‘бить челом’ był używany w literaturze XIX wie-ku, np. w Córce kapitana Puszkina. Według autorów powinien znaleźć się

190 Система лексических минимумов современного русского языка. Ред. B.B. M^ор‑

ковкин. Москва 2003.

191 В.П. Ф^{еЛицына}, В.М. М^{окиенко}: Русские фразеологизмы: Лингвострановедческий словарь. Москва 1990.

192 Лексический минимум по русскому языку как иностранному. Второй сертиф‑

икационный уровень. Общее владение. Ред. Н.П. А^{нДрЮШина}. Санкт -Петербург 2009.

193 Система лексических…, s.13.

194 Frazeologizmy zostały podzielone na siedem grup tematycznych, co na pew-no podpew-nosi wartość metodyczną omawianego źródła. Są to: Фразеологизмы, в которых отразились история, быт и обычаи русского народа; Приветствия, пожелания при встрече, расставании; Фразеологизмы фольклорного происхождения; Фразеологизмы литературного происхождения; Фразеологизмы нового времени, источником которых является современная наука, техника, спорт; Фразеологизмы, в состав которых входят названия животных, птиц; Фразеологизмы, в состав которых входит названия растений, растительности.

w wykazie wyrażeń obowiązkowych do opanowania przez uczniów, gdyż jego nieznajomość utrudnia zrozumienie klasyki rosyjskiej. Mimo niewątpliwych zalet poznawczych słownik ten może być uwzględniony w nauczaniu języka rosyjskiego jako obcego tylko w ograniczonym wymiarze, gdyż materiał w nim zawarty nie odpowiada zakresowi treści programowych w polskiej szkole. Istot-nym źródłem poszukiwania materiału jest Лексический минимум по русскому языку как иностранному opracowany przez zespół wykładowców wydziału filologicznego i centrum kształcenia obcokrajowców MGU im. Łomonosowa w Moskwie. Zawiera wykaz słownictwa niezbędnego do opanowania języka rosyjskiego jako obcego na poziomie ТРКИ -2, co odpowiada poziomowi B2 według klasyfikacji europejskiej, którą posługuje się także polska szkoła. Pozy-cja zawiera wykaz 150 frazeologizmów.

Podczas tworzeniu listy frazeologizmów przydatnych dla dydaktyki rusy-cystycznej polskiej uwzględniliśmy, czy znajdują się one we wszystkich trzech wybranych źródłach. W efekcie otrzymaliśmy listę 118 wyrażeń, np.: белая ворона, больной вопрос, владеть собой, выйти из себя, глаза разбегаются, ехать зайцем, кот в мешке, лезть не в своe дело, мир тесен, ни рыба, ни мясо, о вкусах не спорят, сердцу не прикажешь, устроить скандал, читать между строк, это долгая история. Ich wprowadzenie do nauczania powinno być podyktowane wartością komunikacyjną i podporządkowane kryterium sy-tuacyjnemu. Na przykład w temacie „Rodzina” mogą być użyte frazeologizmy:

душа в душу, жить как кошка с собакой; temat „Nauka” – ломать голову, открыть Америку; „Praca” – мастер на все руки, cказано – сделано; temat

„Moda. Ubiór” – последний крик моды, о вкусах не спорят; temat „Charakter.

Zachowanie” – родиться в сорочке, брать/взять себя в руки, выйти из себя, лезть не в своe дело, устроить скандал, играть первую скрипку, делать из мухи слона.

Według podanego klucza dowolny temat może zostać wzbogacony o typowe frazeologizmy, co do pewnego stopnia imituje język komunikacji rodowitych użytkowników języka rosyjskiego.