Kompetencje społeczne na tle standardów i zaleceń dotyczą- dotyczą-cych kształcenia nauczycieli

Powołam się dalej na Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli (Dz. U.

z 2004 r. Nr 207, poz. 2110) oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 czerwca 2006 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli w Kolegiach Nauczycielskich i Nauczycielskich Kolegiach Języków Obcych (Dz. U. z 2006 r. Nr 126, poz. 897). W ministerialnych wymogach określających kompetencje pol-skiego nauczyciela, w tym w szczególności nauczyciela języków obcych, nie pojawia się sformułowanie „kompetencja społeczna”. Jednak obok wymie-nianych w powyższych dokumentach kompetencji w zakresie dydaktycznym, kreatywnym, prakseologicznym, informacyjno-medialnym i językowym, mowa jest o istotnych, z punktu widzenia poruszanej tematyki, kompetencjach w zakresie wychowawczym i społecznym oraz w zakresie komunikacyjnym.

Kompetencje w zakresie wychowawczym i społecznym obejmują zgodnie z

treścią rozporządzeń umiejętność rozpoznawania możliwości i potrzeb uczniów oraz zdolność do współpracy w relacjach międzyludzkich. Kompe-tencje w zakresie komunikacyjnym zaś wyrażać się powinny skutecznością zachowań werbalnych i pozawerbalnych w sytuacjach edukacyjnych. Zatem postulowane przeze mnie rozwijanie wśród studentów studiów nauczyciel-skich kompetencji społecznej znajduje swoje odzwierciedlenie w obowiązu-jących standardach kształcenia nauczycieli w Polsce.

Pojawia się jednak pytanie, czy realizacja obowiązujących założeń jest zadowalająca. Jak już wyjaśniałam, kompetencja społeczna to nie tylko gru-pa psychicznych dyspozycji, ale także umiejętności umożliwiających odpo-wiednie do sytuacji i zgodne z własnymi potrzebami zachowanie. Natomiast z badań dotyczących oczekiwań studentów kierunków nauczycielskich Uni-wersytetu Warszawskiego wobec kształcenia pedagogicznego wynika, między innymi, że w opinii studentów kształcenie poznawcze, sprzyjające rozwojo-wi intelektualnemu, jest zdecydowanie faworyzowane kosztem kształcenia sprawnościowego, dostarczającego kompetencji działaniowych (Grygierek 2007). Istnieje więc obawa, że w warunkach uniwersyteckich nie poświęca się wystarczającej uwagi rozwijaniu praktycznych umiejętności społecznych przyszłych nauczycieli. Z drugiej strony wspomnieć należy, iż znane i opi-sywane są przykłady skutecznie realizowanych zajęć uniwersyteckich w po-staci treningów czy warsztatów (por. Ciekot i Jasiński 1997; Janowska 2001;

Czerska 2002; Zubrzycka-Maciąg 2007).

W omawianym kontekście wart analizy wydaje się również dokument Europejski profil kształcenia nauczycieli języków. Materiał pomocniczy – zarys treści kształ-cenia, będący polską wersją publikacji European Profile for Language Teacher Educa-tion. A Frame of Reference. Zawiera on zestaw zagadnień, które włączyć można do programu kształcenia nauczycieli, aby doprowadzić do większej przejrzystości i uznawalności kwalifikacji nauczycieli europejskich oraz by zwiększyć ich możli-wości w zakresie rozwoju zawodowego (Kelly i Grenfell 2006).

Wiele propozycji sformułowanych w wymienionej publikacji zdaje się odnosić do kompetencji społecznej nauczyciela, choć związek ten nie jest sformułowany wprost. W omawianym dokumencie w różnych kontekstach powtarzany jest postulat przygotowania adeptów zawodu nauczyciela języków obcych do ogólnej umiejętności podejmowania współpracy. Powinno się między innymi zachęcać studentów – przyszłych nauczycieli języków obcych – do nawiązywania kontaktów z rówieśnikami z zagranicy. Taka postawa bę-dzie miała wpływ przede wszystkim na rozwój osobisty i społeczny przyszłe-go nauczyciela. Pobyt zagranicą umożliwia, obok nawiązania osobistych kon-taktów, zbieranie materiałów autentycznych oraz pomocy dydaktycznych.

Język używany przez nauczyciela znającego realia innego kraju będzie więc bardziej trafny i używany stosowniej w różnych sytuacjach. Taki nauczyciel będzie zatem w stanie przygotować uczniów do używania języka obcego w sposób bardziej kompetentny społecznie. Podkreśla się również, że proces kształcenia nauczycieli ma charakter ciągły i jego skuteczność może zostać

zwielokrotniona poprzez wypracowanie wśród nauczycieli strategii dzielenia się z innymi tym, czego się nauczyli. Studenci powinni prowadzić wzajemne obserwacje i potrafić udzielić taktownej i konstruktywnej informacji zwrotnej, szanować indywidualne podejście do zagadnienia reprezentowane przez inną osobę oraz ogólnie budować poczucie wspólnoty profesjonalnej. Dobrze, jeśli doświadczyliby na sobie metod nauczania zapewniających równowagę w ich receptywnym i interaktywnym uczeniu się. Zajęcia z metodyki powinny zatem odbywać się zarówno w formie wykładów, jak i seminariów oraz warsztatów umożliwiających grupowe uczenie się i uczenie się od siebie nawzajem. Wy-ćwiczona w ten sposób umiejętność pracy w zespole i nawiązywania kontak-tów roboczych może zaowocować w przyszłości budowaniem i podtrzymy-waniem związków ze szkołami i innymi instytucjami w kraju i zagranicą, z którymi studenci już jako nauczyciele będą mieli do czynienia.

Zaleca się również ukazywanie studentom wpływu nauki języka obcego na rozwój różnych umiejętności i dyspozycji w języku ojczystym, takich jak umiejętność prezentacji, pewność siebie, umiejętność pracy w zespole, co rów-nież interpretować można jako kształcenie coraz lepszej kompetencji społecznej przy okazji nauczania i uczenia się języka obcego (Kelly i Grenfell 2006).

5. Podsumowanie

Warto, aby osoby decydujące o realizacji treści kształcenia nauczycieli przyglą-dały się wytycznym obowiązującym (jak w przypadku wymogów ministerial-nych) czy też zalecanym (jeśli chodzi o Europejski profil kształcenia nauczycieli języków), pod kątem zawartych w nich elementów kształcenia kompetencji społecznej adeptów zawodu nauczycielskiego. Wydaje się bowiem celowe, aby aspekt kompetencji społecznych odnieść zarówno do treści jak i form zajęć, które sprzyjać powinny rozwojowi zdolności w zakresie oddziaływań spo-łecznych, ich aktualizacji w postaci umiejętności oraz refleksji na ich temat.

Wymienione powyżej elementy są bowiem, zgodnie z przyjętą definicją, wa-runkiem kształcenia kompetencji społecznej przyszłych nauczycieli.

Te postulaty zapewne w pewnej mierze są realizowane w kształceniu nauczycieli języków obcych. Pojawia się jednak pytanie, czy podkreślana jest ich wartość dla przyszłej pracy nauczyciela tej specjalności, czy też traktowa-ne są wciąż zbyt powierzchownie. Sądzę, iż student przygotowujący się do roli nauczyciela może być kompetentny społecznie, jeśli, po pierwsze, będzie świadom konieczności posiadania wiedzy i umiejętności społecznych, korzy-ści stąd płynących oraz zagrożeń związanych z ich ignorowaniem. Po drugie zaś, powinien on wiedzieć, jakimi drogami może doprowadzić do wzrostu swojej kompetencji, być zatem skłonnym do takiej autorefleksji, by odkryć ewentualne słabości i dążyć do doskonalenia własnej kompetencji społecz-nej oraz w praktyce edukacyjspołecz-nej świadomie ją wykorzystywać.

BIBLIOGRAFIA

Arabski, J. (red.). 2003. Wybrane zagadnienia glottodydaktyki. Katowice: Wyższa Szkoła Zarządzania Marketingowego i Języków Obcych.

Argyle, M. 2001. Psychologia stosunków międzyludzkich. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Baumann, K. 2005. „Bariery psychiczne w procesie uczenia się języka obcego”.

Języki Obce w Szkole 5. 28-33.

Bieńkowska, A. 2007. „Bez kompetencji społecznych ani rusz!”. Psychologia w Szkole 4. 99-104.

Ciekot, K. i Jasiński, R. 1997. „Kształcenie nauczycieli w dziedzinie komu-nikacji społecznej – założenia a praktyka (na przykładzie Politechniki Wrocławskiej)”, w: Ochmański, M. (red.). 1997. 95-104.

Czerepaniak-Walczak, M. 1999. „Kompetencja: słowo kluczowe czy ‘wy-trych’ w edukacji?”. Neodidagmata XXIV. 53-66.

Czerska, B. 2002. „Kompetencje komunikacyjne nauczycieli – potrzeba ich kształtowania”, w: Kozioł, E. i Kobyłecka, E. (red.). 2002. 197-207.

Dziewiecki, M. 2000. Psychologia porozumiewania się. Kielce: Jedność.

Gajewska, E. 2005. „Kształcenie pedagogiczne nie tylko dla szkoły”. Neofilolog 27. 25-30.

Grygierek, M. 2007. „Oczekiwania studentów kierunków nauczycielskich Uniwersytetu Warszawskiego wobec kształcenia pedagogicznego. Ra-port z badań”. Forum Oświatowe 37. 15-42.

Jakubowska, U. 1996. „Wokół pojęcia ‘kompetencja społeczna’ – ujęcie ko-munikacyjne”. Przegląd Psychologiczny 39. 29-40.

Janowska, J. 2001. „Technika treningu interpersonalnego”, w: Łobocki, M.

(red.). 2001. 61-71.

Kelly, M. i Grenfell, M. 2006. Europejski profil kształcenia nauczycieli języków.

Materiał pomocniczy – zarys treści kształcenia. Warszawa: CODN.

Kozioł, E. i Kobyłecka, E. (red.). 2002. W poszukiwaniu wyznaczników kompe-tencji nauczyciela XXI w. Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego.

Komorowska, H. 2002. „Dobry nauczyciel – jego cechy i zachowania w świe-tle badań”, w: Komorowska, H. i Obidniak, D. (red.). 2002. 11-14.

Komorowska, H. i Obidniak, D. (red.). 2002. Stopień po stopniu. Rozwój zawodowy nauczyciela języków obcych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Komorowska, H. 2003. „Nauczanie języków pierwszych, drugich i obcych w polskim systemie oświatowym – implikacje dla polityki językowej”, w:

Arabski, J. (red.). 2003. 25-40.

Kurcz, I. 2000. „Język i komunikacja”, w: Strelau, J. (red.). 2000. 231-274.

Łobocki, M. (red.). 2001. Z zagadnień modernizacji kształcenia pedagogicznego studentów. Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Ochmański, M. (red.). 1997. Kształcenie nauczycieli w kontekście integracji europejskiej.

Lublin: Wydawnictwo UMCS.

Panasiuk, B. 1997. „Kompetencje społeczne i umiejętności interpersonalne nauczyciela-wychowawcy w świetle wymagań współczesności”. Edu-kacja Dorosłych 2. 77-88.

Piegzik, W. 2002. „Asertywność po francusku i angielsku”. Języki Obce w Szkole 4. 26-28.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 7 września 2004 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli (Dz. U. z 2004 r. Nr 207, poz.

2110). (http://bip.men.gov.pl).

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30 czerwca 2006 r. w sprawie standardów kształcenia nauczycieli w Kolegiach Nauczycielskich i Nauczycielskich Kolegiach Języków Obcych (Dz. U. z 2006r. Nr 126, poz. 897). (http://

bip.men.gov.pl).

Strelau, J. (red.). 2000. Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom 2. Gdańsk: GWP.

Wojtynek-Musik, K. 2001. Samopoznanie w procesie nauki języka obcego oraz pro-pozycje ćwiczeń obcojęzycznych. Katowice: Wydawnictwo UŚ.

Zawadzka, E. 2004. Nauczyciele języków obcych w dobie przemian. Kraków: Impuls.

Zubrzycka-Maciąg, T. 2007. Trening asertywności w kształceniu pedagogicznym. Lublin:

Wydawnictwo UMCS.