WIEDZA MERYTORYCZNA I PRAKTYCZNA NAUCZYCIELI
3. Porównanie wiedzy, przekonań i zachowań nauczycielek ję- ję-zyka angielskiego
Przeprowadzona analiza opiera się na obserwacji lekcji prowadzonych przez cztery nauczycielki języka angielskiego, interpretacji wypełnionych przez nie ankiet na temat metod nauczania i zachowań w klasie oraz wywiadów doty-czących ich doświadczeń z okresu ich własnej nauki języka obcego w szkole.
Jej celem jest próba zbadania, w jakim stopniu przekonania i faktyczne za-chowania nauczycielek są zgodne z deklarowaną przez nie wiedzą na temat metod i technik nauczania oraz sposobu działania w klasie. Zachowania te
zostały porównane ze sposobem, w jaki one same były uczone języka obce-go w przeszłości, w celu sprawdzenia, w jakim stopniu pozostają one pod wpływem dobrych i złych wspomnień z ich czasów szkolnych. Badanie opiera się na założeniu, że ankiety w większym stopniu odzwierciedlają wie-dzę na temat nauczania i zachowań w klasie niż przekonania, które są często nie w pełni uświadomione, a ujawniają się w faktycznych zachowaniach w klasie. Założenie to jest zgodne z opinią Argyrisa i Schöna (1974, cytowani w Williams i Burden 1997: 56), według których trudno jest zmierzyć ludzkie przekonania i wartości. Obserwacja rzeczywistych zachowań ludzi dostarcza dużo więcej informacji na ten temat niż ich własne wypowiedzi i deklaracje ustne czy pisemne.
Cztery nauczycielki, które wzięły udział w badaniu, nauczają języka angielskiego w liceach ogólnokształcących. Trzy są starsze i bardziej doświad-czone. Ich staż pracy to 15, 20 i 23 lata. Młodsza nauczycielka pracuje w szko-le od 4 lat. Wszystkie są absolwentkami instytutów filologii angielskiej. Pod-czas lekcji są one głównie przekazicielkami wiedzy, preferują nauczanie fron-talne, dominują w klasie i mówią więcej niż uczniowie podobnie jak nauczy-ciele, którzy uczyli je języka obcego w liceum ogólnokształcącym. Analizę związku pomiędzy wiedzą, zachowaniami i przekonaniami otwiera nauczy-cielka, której zachowania w klasie w największym stopniu przypominają działania jej własnej nauczycielki języka obcego.
Nauczycielka 1
Nauczycielka 1 ma 23 letni staż pracy w szkole. Podczas wywiadu opisała swoją nauczycielkę języka francuskiego, która będzie nazywana „Duchem 1”. Całkowita zgodność pomiędzy przekonaniami Nauczycielki 1 (odzwier-ciedlonymi w jej działaniach w klasie), jej wiedzą i zachowaniami Ducha 1 zachodzi jedynie w czterech obszarach pokazanych w tabeli 1. Ponieważ wiedza nauczycielki jest taka sama jak jej zachowania, można przyjąć, że przekonania są uświadomione (patrz Tabela 1).
Zachowania i
Informacje w ankiecie (= wiedza)
Utrzymywanie
dyscypliny Wymagała dyscypliny. Wymaga dyscypliny. Trzeba wymagać dyscypli-ny.
Wymagania Ostra i wymagająca. Ostra i wymagająca. Trzeba być wymagającym.
Spóźnienia
uczniów Nie tolerowała. Nie toleruje. Uczniowie nie powinni się spóźniać.
Testowanie Regularne. Regularne. Powinno być regularne.
Tabela 1: Porównanie zachowań Nauczycielki 1 i Ducha 1 oraz informacji zawar-tych w ankiecie – całkowita zgodność.
Jednak, jak można zaobserwować w Tabeli 2, w przypadku większości działań przekonania Nauczycielki 1 są takie same, jak zachowania Ducha 1 i jednocześnie inne niż odzwierciedlona w ankiecie wiedza.
Zachowania
i działania w klasie Zachowania Ducha 1 Zachowania Nauczycielki 1 (= przekonania)
Informacje w ankiecie (= wiedza)
Kontrolowanie klasy Pełna kontrola i
domi-nacja. Pełna kontrola i
domi-nacja. Nie trzeba mieć pełnej
kontroli.
Reagowanie na brak
dyscypliny Jeśli zdarzył się pro-blem – natychmiasto-wa reakcja.
Reaguje szybko i ostro. Niekoniecznie trzeba natychmiast reagować.
W jakim stopniu
nauczyciel ma rację Zawsze – uczniowie się
z nią nigdy nie spierali. Zawsze – uczniowie się z nią na ogół nie
parach Rzadko wprowadzała
pracę w parach, nigdy w grupach.
Rzadko wprowadza pracę w parach i gru-pach.
Należy wprowadzać pracę w parach i gru-pach.
Przygotowanie do
lekcji Starannie zaplanowane lekcje, nie zwracała uwagi czy uczniowie nadążają.
Starannie zaplanowane lekcje, stara się nie zmieniać niczego w tych planach w trakcie lekcji.
Należy się starannie przygotowywać, często trzeba coś zmienić i dostosować w trakcie
Jedynie od czasu do czasu wprowadza
Atmosfera w klasie Brak zrelaksowanej atmosfery, dystans,
Kontakt z uczniami Brak kontaktu. Brak kontaktu. Dobrze jest mieć kontakt.
Uśmiechanie się i żartowanie
Raczej się nie uśmie-chała i nie żartowała.
Raczej się nie uśmiecha i nie żartuje.
Dobrze jest żartować i uśmiechać się.
Zauważanie nastroju
i uczuć uczniów Nie zauważała. Unika wyrażania i zauważania uczuć i nastrojów.
Należy zauważać i brać pod uwagę nastroje i uczucia uczniów.
Ocenianie
sprawno-ści mówienia Nie oceniała – jedynie odpowiedzi na pytania do tekstów.
Nie ocenia – jedynie odpowiedzi na pytania do tekstów.
Należy testować i oceniać sprawność mówienia.
Tabela 2: Porównanie zachowań Nauczycielki 1 i Ducha 1 z informacjami zawarty-mi w ankiecie – brak zgodności zawarty-między wiedzą a przekonaniazawarty-mi.
Główną różnicą pomiędzy wiedzą i przekonaniami Nauczycielki 1 a zachowaniami Ducha 1 jest podejście do wykorzystywania języka ojczystego w nauczaniu. Nauczycielka używa prawie wyłącznie języka angielskiego, nawet kiedy wyjaśnia trudne zagadnienia gramatyczne czy abstrakcyjne wyrażenia leksykalne. Natomiast jej nauczycielka języka francuskiego (Duch 1) często wykorzystywała na lekcjach język ojczysty.
Podsumowując, można zauważyć, że Nauczycielka 1, pomimo dłu-giego stażu pracy i wielu doświadczeń zawodowych, jest pod bardzo wielkim wpływem swoich wspomnień z lekcji języka francuskiego. Opowiadając o swojej nauczycielce przyznała, że była nią zafascynowana, nazywała ją „ma-dame”, podziwiała jej sposób bycia i dystans, który utrzymywała. Jedna z uczennic Nauczycielki 1 wyraziła podobną opinię o niej: jest wymagająca, zachowuje dystans, jednak pomimo, że wielu uczniów ją szanuje, a nawet niektórzy mówią o pewnego rodzaju fascynacji, są też uczniowie, którzy na nią narzekają, nie lubią i boją się jej.
Nauczycielka 2
Nauczycielka 2 jest najmłodsza i ma jedynie czteroletni staż pracy. Będąc uczennicą liceum ogólnokształcącego miała dwie nauczycielki języka angiel-skiego o bardzo różniących się osobowościach i sposobach nauczania. Pierw-sza, „Duch 2A”, była bardziej formalna i tradycyjna. Druga, „Duch 2B”, pró-bowała używać nowatorskich metod nauczania, mówiła głównie po angielsku, nie wyjaśniała gramatyki, wykorzystywała gry i zabawy oraz dodatkowe mate-riały, próbowała nawiązać bliższy kontakt z uczniami, ale nie w pełni panowa-ła nad sytuacją w klasie. Nauczycielka 2 nie lubipanowa-ła gier i zabaw, czupanowa-ła się zagu-biona na lekcjach swojego Ducha 2B i miała uczucie, że niczego nie rozumie.
Nie podobały się jej nowatorskie metody i wolała nudne lekcje i staranne wyjaśnienia gramatyczne Ducha 2A. Jednak jedynie trzy zachowania charakte-rystyczne dla Ducha 2A są przez nią kopiowane (Tabela 3).
Zachowania i działania w klasie
Zachowania Ducha 2A Zachowania Nauczycielki 2 (= przekonania)
Informacje w ankiecie (= wiedza)
Kontakt z
uczniami Brak potrzeby bliższego kontaktu, dystans, ale
używany jest L1 – wyjaśnianie gramatyki, – wyjaśnianie słownictwa wyja-śniane w L1, instrukcje powinny być podawane w L2.
Tabela 3: Podobne zachowania Nauczycielki 2 i Ducha 2A.
W przypadku kilku innych zachowań można zaobserwować pełną spójność pomiędzy wiedzą Nauczycielki 2 oraz działaniami jej i obu duchów.
Dotyczy to, na przykład, starannego przygotowywania się do lekcji czy te-stowania. Klasówki są przeprowadzane regularnie, sprawdzana jest głównie
znajomość gramatyki i słownictwa, a sprawność mówienia nie jest w ogóle oceniana. Natomiast ciekawym jest fakt, że wiele działań Nauczycielki 2 jest spójnych z informacjami zawartymi w ankiecie oraz z zachowaniami nielu-bionego przez nią Ducha 2B. Obydwie nauczycielki nie mają pełnej kontroli nad klasą, starają się wprowadzać pracę w parach i grupach, korzystają z do-datkowych, ciekawych materiałów oraz biorą pod uwagę prośby i sugestie uczniów. Związane z tymi zachowaniami przekonania wydają się zatem być w pełni świadome.
Analiza kolejnych trzech przekonań Nauczycielki 2, pokazanych w Tabeli 4, wskazuje na podobieństwa do zachowań Ducha 2B oraz sugeruje, że są one nieuświadomione, ze względu na brak zgodności z wiedzą odzwier-ciedloną w informacjach zawartych w ankiecie.
Zachowania i
działania w klasie Zachowania Ducha
2B Zachowania
Nauczycielki 2 (= przekonania)
Informacje w ankiecie (= wiedza) dyscypli-ny, często jest bałagan i hałas.
Trzeba wymagać pełnej dyscypliny.
Reagowanie na brak
dyscypliny Brak reakcji. Zwykle brak reakcji. Trzeba od razu reago-wać na przejawy braku dyscypliny.
Wymaganie
syste-matyczności Nie wymagała
syste-matycznej pracy. Zwykle nie wymaga
systematycznej pracy. Na ogół należy wyma-gać systematycznej pracy.
Tabela 4: Porównanie zachowań Nauczycielki 2 i Ducha 2B z informacjami zawar-tymi w ankiecie – brak zgodności między wiedzą a przekonaniami.
Czasami zachowania Nauczycielki 2 są niezgodne z jej wiedzą oraz różne od działań obu duchów, co ilustruje tabela 5. Jedną z przyczyn tych rozbieżności mógłby być fakt, że te nie w pełni uświadomione przekonania i zachowania Nauczycielki 2 nie zostały ukształtowane przez jej doświadczenia z lekcji języka angielskiego w szkole. Jednak bardziej prawdopodobnym wy-tłumaczeniem jest ewentualność, że w tym przypadku przekonania nie po-krywają się zachowaniami. Obserwacja lekcji Nauczycielki 2 oraz jej dodat-kowe uwagi podczas wywiadu sugerują, że jej działania są uwarunkowane w większym stopniu czynnikami osobowościowymi niż przekonaniami. Na-uczycielka stara się stwarzać miłą i przyjazną atmosferę, podobnie do Ducha 2B oraz próbuje doceniać i szanować uczniów, ale jej osobowość powoduje, że nie jest konsekwentna i jej zachowania nie są w pełni przewidywalne.
Podsumowując, można zauważyć, że Nauczycielka 2 zachowuje się w klasie podobnie do swoich „duchów”, szczególnie mniej ulubionej przez sie-bie nauczycielki. Jednak w porównaniu do Nauczycielki 1, jej działania i prze-konania są bardziej świadome, ponieważ w wielu przypadkach są one zgodne z jej wiedzą odzwierciedloną w zawartych w ankiecie informacjach na temat nauczania i zachowania w klasie.
Zachowania i
Informacje w ankiecie (= wiedza)
Spóźnienia
uczniów Nie tolerowały spóźnia-nia się, od spóźspóźnia-niających się uczniów wymagały wyjaśnień w L2.
Często nie reaguje, kiedy uczniowie się spóźniają, uczniowie się jej na ogół nie bali;
2B – atmosfera rozprę-żenia, nauczycielka starała się być bardzo przyjazna i wspierająca.
Atmosfera zmienia się nawet w trakcie jednej lekcji: czasem jest przy-jazna i wspierająca, a czasem trochę napięta – nauczycielka bywa
szanowały uczniów. Nie zawsze szanuje uczniów, często stara się im udowodnić, że
Tabela 5: Porównanie zachowań Nauczycielki 2, Duchów 2A i 2B oraz informacji zawartych w ankiecie – brak zgodności między przekonaniami Nauczy-cielki 2 i zachowaniami Duchów.
Nauczycielka 3
Nauczycielka 3, posiadająca 20-letni staż pracy w szkole, opisała podczas wywiadu swoją nauczycielkę języka angielskiego z liceum ogólnokształcące-go, którą będziemy nazywać „Duchem 3”. Nauczycielka 3 ma bardzo dobre wspomnienia z czasów, kiedy sama była uczennicą. Widoczne było jej zafa-scynowanie Duchem 3, nauczycielką, która podobnie do Ducha 1, była au-tokratyczna i formalna oraz wymagała dyscypliny i regularnej pracy. Czasami Nauczycielka 3 powiela zachowania swojego Ducha 3, a jednocześnie często jej wiedza na temat działań w klasie jest inna, co pokazuje tabela 6.
Dodatkowo wiele opinii wypowiedzianych przez nią w trakcie wywiadu sugeruje, że próbuje się ona zachowywać podobnie do Ducha 3. Na przykład, Nauczycielka 3 jest przekonana, że, podobnie do Ducha 3, w pełni kontroluje sytuację w klasie, podczas gdy na obserwowanych lekcjach panował chaos.
Podobnie, jest przeświadczona, że używa języka ojczystego na lekcji w sposób rozsądny i wyważony. Jednak w rzeczywistości wyjaśnia nowy materiał czy komentuje odpowiedzi uczniów wykorzystując głównie język polski. Ponadto sposób, w jaki opowiada o uczniach świadczy o jej lekceważącym, wręcz po-gardliwym stosunku do nich, podczas gdy nauczycielka nazywana Duchem 3 szanowała swoich wychowanków. O braku szacunku do ucznia może
świad-czyć następująca wypowiedź Nauczycielki 3 (na temat Ducha 3): „Komentu-jąc odpowiedzi uczniów używała albo języka angielskiego, albo polskiego, zależało to od stopnia zrozumienia jej przez ucznia. Jeżeli ktoś był dobry, to po angielsku, jeżeli to była miernota, która się wyciągała z 2 na 3, to wtedy trzeba było miernocie wyjaśnić, że tu masz dziecko akcent, tu masz dziecko to, a tu tamto, prawda? No bo taki tuman przecież cię nie zrozumie. Tuma-nom trzeba tłumaczyć po polsku”.
Zachowania i
działania w klasie Zachowania Ducha 3 Zachowania Nauczycielki 3 (= przekonania)
Informacje w ankiecie (= wiedza)
Strategia
zada-wania pytań Sama wyznaczała uczniów, którzy mieli odpowiadać na pytania.
Stara się nie pozwalać uczniom na odpowia-danie bez wskazania przez nią.
Czasami można pozwa-lać uczniom na odpo-wiadanie na pytania bez zgłaszania się.
Praca w parach i grupach
Rzadko; jeśli wprowa-dzała jakiś dialog, to pisała na tablicy w punktach scenariusz po polsku.
Bardzo rzadko: jeśli zdarzy jej się wprowa-dzać, to punkty do dialogu pisze po polsku na tablicy.
Należy wprowadzać pracę w parach i gru-pach.
Uśmiechanie się i żartowanie z uczniami
Raczej nie, chociaż
czasami się zdarzało. Czasami się uśmiecha,
nie żartuje. Należy się uśmiechać i żartować.
Kontakt z
uczniami Jedynie służbowy, zachowywała dystans, nie spoufalała się z uczniami.
Stara się zachowywać dystans, a jej osobowość nie zachęca do szcze-rych kontaktów.
Raczej dobrze jest mieć dobry kontakt z uczniami.
Testowanie Regularne; testowała głównie gramatykę, słownictwo, czasem były krótkie wypowiedzi pisemne; w trakcie lekcji testowała czytanie na czytanie tekstów na głos, ich tłumaczenie na L1 i odpowiedzi na pytania do tekstu.
Testowanie powinno być regularne; na testach najważniejsze są grama-tyka i słownictwo.
Ocenianie sprawności mówienia
Nie oceniała. Nie ocenia. Raczej powinno się
oceniać sprawność mówienia.
Tabela 6: Podobne zachowania Nauczycielki 3 i Ducha 3.
Zatem w przypadku Nauczycielki 3 przekonania niekoniecznie są zgodne z jej zachowaniami w klasie, które wydają się być w większym stop-niu sterowane przez jej osobowość. Charakteryzuje się ona dużym poczu-ciem własnej wartości i nieomylności oraz brakiem empatii, przy jednocze-snej mało dojrzałej potrzebie otrzymywania komplementów.
Nauczycielka 4
Nauczycielka 4, pracująca w szkole od 15 lat, opowiadała podczas wywiadu o swoim nauczycielu języka angielskiego z liceum, który będzie nazywany
„Duchem 4”. Uczniowie uważali go za legendę i dziwoląga. Decydował zaraz na początku roku szkolnego, którzy z nich mają szansę się czegoś nauczyć i nazywał ich „ziarnem”, natomiast ci nie rokujący żadnych nadziei byli „plewami”. W klasie „ziarna” siedziały z przodu, a „plewy” z tyłu. Pa-nowała atmosfera strachu i nikt nie przeszkadzał na lekcjach. Duch 4 w ogóle nie zajmował się „plewami”. Zauważał ich jedynie czasami, kiedy pozwalał im (w trakcie lekcji) umyć swój samochód stojący przed szkołą.
Duch 4 nie przygotowywał się do lekcji. Uczniowie („ziarno”) czytali teksty z książki i tłumaczyli je na język polski, a następnie nauczyciel zadawał pyta-nia. Wszystkie wyjaśnienia i komentarze podawane były w języku ojczystym.
Również często wykorzystywał język polski do opowiadania o rzeczach nie związanych z lekcją, na przykład o swojej działce, sadzeniu pomidorów czy o swoich przeżyciach wojennych.
Nauczycielka 4 jest jego całkowitą przeciwnością. Lubi mieć kontrolę i autorytet, ale jednocześnie ważne jest dla niej nawiązywanie bliskiego kon-taktu z uczniami. Jej lekcje są starannie przygotowane, interesujące, pełne humoru i panuje na nich sympatyczna atmosfera. Jej miła osobowość, spo-sób zachowania w klasie oraz bezpośredni kontakt z uczniami powodują, że jest lubiana. Wiedza Nauczycielki 4 na temat nauczania i zachowań w klasie (odzwierciedlona w wypełnionej przez nią ankiecie) jest spójna z jej zacho-waniami podczas lekcji. Zatem jej przekonania wydają się być bardziej świa-dome niż pozostałych trzech nauczycielek.
3. Wnioski
Podsumowując, możemy stwierdzić, że związek pomiędzy przekonaniami i zachowaniami nauczycieli ma charakter kompleksowy, ponieważ różnorodne przekonania stykają się z wiedzą zewnętrzną na temat wykładanego przed-miotu i metod nauczania oraz z różnymi reakcjami uczniów, którzy charak-teryzują się różnorodnością osobowości, stylów uczenia się i swoich wła-snych przekonań. Przypadek Nauczycielek 1 i 3 może sugerować, że często nieświadomie nauczyciele kopiują zachowania tych nauczycieli, których po-dziwiali i którymi byli zafascynowani. Przypadek Nauczycielki 2 jest inny, ponieważ w większym stopniu powiela ona zachowania osoby, której nie lubiła. Z kolei Nauczycielka 4 działa na zasadzie kontrastu do nauczyciela, którego zachowań nie aprobowała. Ponadto działania nauczycielek często wydają się bardziej odzwierciedlać ich stałe predyspozycje osobowościowe niż przekonania. Ciekawym jest również fakt, że posiadająca najdłuższy staż pracy Nauczycielka 1 jest pod największym wpływem swojego „ducha”
z przeszłości. Nie zgadza się to z przytoczoną w podsekcji 2 opinią Johnson
(1995), według której młodzi nauczyciele często uczą w sposób, w jaki sami byli uczeni. W tym przypadku mamy do czynienia z doświadczoną nauczy-cielką, która wydaje się być autorytatywna i pewna siebie. Możliwe, że są to pozory i czuje się ona niepewnie, tak jak wielu młodych nauczycieli. Oczy-wiście trzeba zaznaczyć, że przeanalizowane zostały jedynie doświadczenia z lekcji języka obcego. Wszystkie cztery nauczycielki muszą być bez wątpienia pod wpływem wspomnień z różnych przedmiotów prowadzonych przez bardzo wielu nauczycieli.
Ponieważ doświadczenia odgrywają tak ważną rolę na lekcjach w szko-le, nauczyciele powinni być bardziej refleksyjni i, jak to podkreśla Woodward (1992) świadomie rozliczać się ze swoimi dobrymi i złymi wspomnieniami z przeszłości. Krytyczna obserwacja i interpretacja własnego postępowania i jego skutków prowadzi do zrozumienia zachowań komunikacyjnych, zarówno swoich, jak i uczniów oraz pomaga rozwijać wiedzę wewnętrzną.
BIBLIOGRAFIA
Argyris, C. i Schön. D. A. 1974. Theory in practice. San Francisco: Jossey-Bass.
Connelly, F. M. i Clandinin, D. J. 1988. Teachers as curriculum planners: Narra-tives of experience. New York: Teachers College Press.
Johnson, K. E. 1995. Understanding communication in second language classrooms.
Cambridge: Cambridge University Press.
Kwaśnica, R. 2004. „Wprowadzenie do myślenia o nauczycielu”, w: Kwie-ciński, Z. i Śliwerski, B. (red.). 2004. 291-314.
Kwieciński, Z. i Śliwerski, B. (red.). 2004. Pedagogika 2. Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.
Pajares, M. F. 1992. „Teachers’ beliefs and educational research: clearing up a messy construct”. Review of Educational Research 62. 307-332.
Williams, M. i Burden, R. L. 1997. Psychology for language teachers: A social construc-tivist approach. Cambridge: Cambridge University Press.
Woodward, T. 1992. Ways of training. Recipes for teacher training. Singapore:
Longman.