Kompetencje zawodowe personelu medycznego

Kapitał intelektualny przez T. A. Stewarta^{171, 172}, K. E. Sveiby’ego¹⁷³ określany był jako „bogactwo organizacji”. Natomiast dla R. Dzinkowskiego¹⁷⁴ synonimem kapitału intelektualnego jest „skarb organizacji”. Powszechnie kapitał organizacji jest postrzegany jako czynnik napędzający globalną gospodarkę przyszłości i jed-nocześnie klucz do sukcesu w XXI w. Przyglądając się rynkowi pracy, można dojść do wniosku, że najcenniejszym kapitałem pracowników medycznych są właśnie ich kompetencje¹⁷⁵.

171 T. A. Stewart, Intellectual capital: The New Wealth of Organizations, Nicholas Brealey, London 1997.

172 T. A. Stewart, The Wealth of Knowledge: Intellectual Capital and the Twenty-first Century Orga-nization, Currency, New York 2001.

173 Zob. K. E. Sveiby, The New Organizational Wealth: Managing and Measuring knowledge-based assets, Berret-Koehler Publishers, San Francisco 1997, s. 3-50.

174 R. Dzinkowski, Buried Treasure, World Accounting Report Financial Times, Issue 2:4, May 1999, Revealed Treasure, World Accounting Report Financial Time, Issue 2:5, June 1999.

175 M. D. Głowacka, E. Mojs, Profesjonalne zarządzanie kadrami w zakładach opieki zdrowotnej, Wolters Kluwer, Warszawa 2010, s. 42.

Kompetencje menedżerskie personelu medycznego

66

Pracownicy zaliczani do podstawowego personelu medycznego stanowią naj-liczniejszą i najważniejszą pod względem liczebności oraz istotności dla funkcjo-nowania szpitala. Aby zakwalifikować osobę do podstawowego personelu me-dycznego, musi ona spełnić następujące warunki:

• ukończyć wyższe studia medyczne, w  przypadku czynnych pielęgniarek należy uzupełnić wykształcenie wyższe na studiach pierwszego lub drugie-go stopnia do 31 grudnia 2020 r., po tym okresie nie będą posiadały kwali-fikacji uprawniających do pełnienia funkcji pielęgniarki bądź położnej;

• uzyskać medyczne kwalifikacje zawodowe w trybie przejściowym lub na podstawie odbytego szkolenia zawodowego;

• posiadać wykształcenie wyższe lub średnie, inne niż określone wyżej, gdy posiadane kwalifikacje zawodowe mają zastosowanie przy udzielaniu świadczeń w działalności podstawowej, jeżeli jest się zatrudnionym na sta-nowiskach, na których te kwalifikacje są wymagane;

• w innych przypadkach, w których praca pozostaje w związku z udzielaniem świadczeń zapobiegawczo-leczniczych, rehabilitacyjnych bądź diagno-stycznych^176,177.

Szczególną grupę pracowników podmiotów leczniczych stanowią właśnie le-karze i pielęgniarki, którzy są pracownikami pierwszego kontaktu i najczęściej mają do czynienia z pacjentami, a ich świadczenia medyczne realizowane są przy bezpośrednim kontakcie z pacjentem, inaczej niż w przypadku diagnostów labo-ratoryjnych czy farmaceutów.

Zawód lekarza charakteryzuje się pewnymi cechami, które w sposób zasadni-czy odróżniają go od innych zawodów. Są to w szczególności:

• czas kształcenia lekarza, który jest wyjątkowo długi, jednakże ostatnie zmiany działają niekorzystnie, likwidując staż podyplomowy – studenci odbędą praktykę na szóstym roku studiów¹⁷⁸;

• lekarze na płaszczyźnie prawnej są zmuszeni do uzupełniania kwalifikacji zawodowych na podstawie Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie sposobów dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy i le-karzy dentystów z dnia 6 października 2004 r.¹⁷⁹; po ukończeniu

wydzia-176 Ustawa o zawodach pielęgniarki i położnej z dnia 15 lipca 2011 r. (Dz. U.2011.174.1039).

177 Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty z dnia 5 grudnia 1996 r. (tekst jedn.: Dz. U.

z 2008 r. nr 136, poz. 857), ze zm. z dnia 28 kwietnia 2011 r.

178 Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie stażu podyplomowego lekarza i lekarza denty-sty z dnia 26 września 2012 r. (Dz. U. 2012 r. nr 0, poz. 1082) i Rozporządzenie Ministra Zdro-wia zmieniające rozporządzenie w sprawie stażu podyplomowego lekarza i lekarza dentysty z dnia 20 grudnia 2012 r. (Dz. U. 2012 nr 0, poz. 1543).

179 Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie sposobów dopełnienia obowiązku doskonalenia zawodowego lekarzy i lekarzy dentystów z dnia 6 października 2004 r.

Rozdział II

Kompetencje nabywane personelu medycznego

łu lekarskiego uczelni medycznej absolwent jest przygotowany jedynie do pracy w zawodzie lekarza. Należy zwrócić uwagę na koszt wykształcenia jednego lekarza. Szacuje się, że w Polsce koszt wykształcenia lekarza spe-cjalisty wynosi 310 000 zł¹⁸⁰, a w Wielkiej Brytanii ponad 250 000 funtów¹⁸¹. Kwoty te świadczą o dużych nakładach na wykształcenie kadry medycz-nej, jednakże nie dają one gwarancji, że młodzi lekarze czy też pielęgniarki zostaną w kraju. Mogą podjąć decyzję o emigracji zarobkowej do kraju, w którym więcej zarobią. Przykładem jest zjawisko zachodzące w Zambii, w  której na 600 lekarzy kończących naukę tylko 50 praktykuje w  kraju.

Równie dramatyczna sytuacja jest w  Zimbabwe, skąd wyjechało ponad 80% lekarzy, pielęgniarek i terapeutów, którzy ukończyli wydział medyczny Uniwersytetu Zimbabwe po 1980 r.¹⁸²;

• utrzymanie stanowiska pracy jednego lekarza przy zachowaniu należytego standardu jest niezwykle drogie¹⁸³.

Oprócz wymagań kwalifikacyjnych przedstawiciele zawodów medycznych muszą działać na podstawie aktów prawnych, które narzucają odpowiedzialność zawodową w ramach wykonywanych zadań. Artykuł 41 i nast. Ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o izbach lekarskich (Dz. U. 89.30.158 ze zm.) mówi, że lekarze pod-legają odpowiedzialności zawodowej przed sądami lekarskimi, a nie przed innym lekarzem, pełniącym nawet funkcję kierowniczą, ponieważ to samorząd lekarski zgodnie z art. 4 tejże ustawy sprawuje pieczę i nadzór nad należytym i sumien-nym wykonywaniem zawodu lekarza: sądy lekarskie rozpatrują sprawy z zakre-su odpowiedzialności zawodowej lekarzy, rzecznicy zaś prowadzą postępowanie w sprawach odpowiedzialności zawodowej (art. 28 i 29 tejże ustawy).

Natomiast w art. 35 Ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i le-karza dentysty (Dz. U. 05.226.1943 ze zm.) podkreśla się, że „jeżeli w trakcie wy-konywania zabiegu operacyjnego albo stosowania metody leczniczej lub diagno-stycznej wystąpią okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, ciężkim uszkodzeniem ciała lub ciężkim roz-strojem zdrowia […] lekarz ma obowiązek zasięgnąć opinii lekarza […] tej samej specjalności”, natomiast w art. 37, że „w razie wątpliwości diagnostycznych lub

180 Prognoza skali emigracji lekarzy z Polski, red. K. Krajewski-Siuda, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, Bytom 2008.

181 S. Bach, International migration of health Workers: Labor and social issues, International Labor Office, Geneva, July 2003.

182 S. Webster, L. Morgantini, Wspólne zgromadzenie parlamentarne AKPUE, Sprawozdanie w sprawie migracji wykwalifikowanych pracowników i jej konsekwencji dla rozwoju krajowego, Ko-misja Spraw Społecznych i Środowiska, 8.03.2007.

183 Zob. J. Obmach, W. Słomczynski, Planowanie rozwoju kadry lekarskiej, ekspertyza, Uniwersytet Jagielloński, Kraków, XII 2000, Internet, http://www.im.uj.edu.pl/JerzyOmbach/MZ2000.pdf, do-stęp 17.09.2006 r.

Kompetencje menedżerskie personelu medycznego

68

terapeutycznych lekarz […] powinien zasięgnąć opinii właściwego lekarza specja-listy lub zorganizować konsylium lekarskie”.

Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w przypadku pracy pielęgniarek. Z jed-nej strony realizują one polecenia lekarzy, z drugiej przełożoZ jed-nej pielęgniarek¹⁸⁴. Mając to na uwadze, przyjmuje się, że do podstawowych obowiązków pielęgnia-rek zalicza się:

• wykonywanie zabiegów;

• pomoc pacjentom;

• czynności ogólnoporządkowe, utrzymywanie w  czystości instrumentów, troskę o zaopatrzenie;

• czynności administracyjno-organizacyjne, dotyczące opracowania doku-mentów procesu leczenia;

• uczestnictwo w naradach, odprawach i instruktażach;

• opiekę psychiczną nad pacjentami¹⁸⁵.

Zgodnie z definicją brytyjskiej Rady Pielęgniarek i Położnych (NMC), przez pojęcie kompetencji pielęgniarki należy rozumieć zdolności i umiejętności wyko-nywania praktyki zawodowej w sposób bezpieczny, efektywny, bez konieczności nadzoru innej osoby¹⁸⁶.

W  odniesieniu do pracowników działalności podstawowej procedury pod-noszenia kwalifikacji są ściśle określone przepisami prawnymi, które w sposób szczegółowy wskazują ramowy program specjalizacji w poszczególnych dziedzi-nach medycyny i zawierają następujące elementy: po pierwsze, zakres wiedzy teo-retycznej i umiejętności praktycznych, które powinny być zrealizowane w ramach określonej specjalności; po drugie, formy zdobywania wiedzy teoretycznej i na-bywania umiejętności praktycznych (kursy wprowadzające, kursy szkoleniowe, samokształcenie, staże kierunkowe, szkolenie i uczestniczenie w wykonywaniu określonych zabiegów, pełnienie dyżurów lekarskich); po trzecie, okres trwania specjalizacji; po czwarte, sposób sprawdzania wiedzy teoretycznej i  nabytych umiejętności; po piąte, wykazanie się praktyczną znajomością przynajmniej jed-nego z języków (angielskiego, francuskiego, niemieckiego)¹⁸⁷.

Specjalizacja może być prowadzona przez odpowiednie jednostki organizacyj-ne, określone w ustawie o zawodzie lekarza, po uzyskaniu wpisu na listę

prowa-184 Zob. A. Koper, L. Wdowiak, I. Wronska, Służbowe więzi organizacyjne w szpitalu, „Zdrowie Publiczne” 2003, nr 1/2, s. 15.

185 Zob. M. Gramlewicz, Oblicza kryzysu społecznego w polskiej służbie zdrowia, „Śląsk” Wydaw-nictwo Naukowe, Katowice 2007, s. 240.

186 Midwifery and Health Visiting, United Kingdom Central Council for Nursing, 1999, nr 35.

187 Por. U. Erfurt, Pracownicy zakładu opieki zdrowotnej, http://www.emedyk.pl/artykul.php?idar-tykul_rodzaj=10&idartykul=545, dostęp 10.06.2011 r.

Rozdział II

Kompetencje nabywane personelu medycznego

dzoną przez ministra zdrowia i opieki społecznej oraz po spełnieniu określonych warunków. Lekarz odbywa specjalizację pod kierunkiem wybranego przez siebie specjalisty, wyznaczonego przez kierownika jednostki organizacyjnej prowadzą-cej specjalizację. Kierownikiem specjalizacji musi być lekarz specjalista z określo-nej dziedziny medycyny.

Zgodnie z aktualnie obowiązującymi przepisami lekarze muszą zdobywać jed-nostopniową specjalizację. Natomiast dotychczas obowiązujące specjalizacje I i II stopnia w poszczególnych dziedzinach medycyny pozostaną ważne, ale uzyskane w nowym trybie będą równoznaczne z II stopniem specjalizacji uzyskanej wcze-śniej. Oznacza to, że nie będzie specjalizacji I stopnia.

Personel pielęgniarski może również uzyskiwać specjalizację na podstawie dwuletniego kursu, prowadzonego przez szpitale wyznaczone do kształcenia w ramach określonych specjalności, np. pediatrii, anestezjologii, instrumentowa-nia, położnictwa itp.

Opieka medyczno-pielęgniarska może przebiegać zadowalająco tylko wtedy, kiedy wszystkie jednostki organizacyjne szpitala – każda z osobna i wszystkie ra-zem – funkcjonują właściwie. Tymczasem – jak można zauważyć – tylko wyso-ka jakość świadczeń medycznych i pozamedycznych zapewni jakościowo dobrą opiekę nad pacjentem. Ponadto warto podkreślić, że wszyscy pracownicy zakładu opieki zdrowotnej, szczególnie w szpitalu akredytowanym, zobowiązani są do od-bycia przynajmniej raz w roku szkolenia doskonalącego bądź przypominającego, związanego z wykonywanym zakresem obowiązków. Zgodnie z przepisami prawa oraz standardami akredytacyjnymi istnieje obowiązek dokumentowania wszyst-kich szkoleń załogi.

W  procesie świadczenia usług praca ludzka jest podstawowym czynnikiem wytwórczym. W jednostce gospodarującej, jaką jest zakład opieki zdrowotnej, pa-cjent, czyli jego klient, ma ciągły kontakt z wieloma osobami z personelu. Poziom jego zadowolenia zależny jest od sposobu, w jaki jest traktowany, od fachowości, uprzejmości i szybkości świadczonej mu pomocy. Z kolei na zachowanie pracow-ników ma wpływ satysfakcja, jaką czerpią oni z wykonywanego zawodu. Praca w zakładach opieki zdrowotnej wymaga dużego poświęcenia, a także wiąże się z odpowiedzialnością za stan zdrowia i często też życie innych ludzi. Wszystko to powoduje, że w tych podmiotach organizacyjnych należy położyć duży nacisk na racjonalne gospodarowanie czynnikiem ludzkim oraz motywowanie pracowni-ków do jak najlepszego wykonywania obowiązpracowni-ków¹⁸⁸.

Ze względu na trudności z określeniem potencjału kompetencji zawodowych personelu medycznego autor zaproponował wzór na zmierzenie globalnego

po-188 M. Majewski, J. Nowomiejski, Analiza zatrudnienia w zakładzie opieki zdrowotnej, [w:] Zmiany w ochronie zdrowia. Promocja. Edukacja. Terapia. Zarządzanie, red. M. D. Głowacka, Wyd. Baskat Marek Baumgart,  Poznań 2006, s. 345-357.

Kompetencje menedżerskie personelu medycznego

70

ziomu wykształcenia pracowników medycznych szpitali, który jest składnikiem łatwo mierzalnym. Ocenę kompetencji należy przeprowadzić korzystając z bar-dziej zaawansowanych oraz złożonych narzędzi (wiedza, umiejętności).

W celu wyznaczenia wskaźnika ogólnego potencjału wykształcenia personelu medycznego w całej organizacji szpitalnej należy liczbę pracowników poszcze-gólnych poziomów wykształcenia na koniec badanego okresu pomnożyć przez mnożnik odpowiadający danemu poziomowi wykształcenia i dodać otrzymane iloczyny.

Pow = ΣPpw * Lp gdzie:

Pow – ogólny potencjał wykształcenia na koniec badanego okresu w szpitalu bądź oddziale;

Ppw – liczba pracowników o  danym poziomie wykształcenia na koniec badanego okresu;

Lp – mnożnik odpowiadający danemu poziomowi wykształcenia¹⁸⁹.

Do obliczania wskaźnika potencjału wykształcenia personelu medycznego przyjmuje się następujące wartości mnożników, odpowiadające liczbie lat nauki szkolnej na poszczególnych poziomach wykształcenia: wyższe specjalistyczne – 19 lat (autor wziął pod uwagę najkrótszy okres trwania specjalizacji)¹⁹⁰, wyższe – 17 lat, wyższe niepełne zawodowe – 15 lat, policealne i średnie zawodowe pełne – 12-13 lat oraz średnie ogólnokształcące pełne – 12 lat. Można badania podzielić na dwie grupy zawodowe (lekarzy i pielęgniarki) i na tej podstawie określić po-tencjał kwalifikacji zawodowych, a nawet menedżerskich. Na podstawie przepro-wadzonych badań empirycznych w 21 szpitalach autor stwierdza, że w przypadku kwalifikacji menedżerskich potencjał personelu medycznego nie osiąga wyso-kiego poziomu, wręcz przeciwnie stanowi słabą stronę podmiotów leczniczych i wpływa na obniżenie sprawności oraz skuteczności organizacyjnej szpitali.

2.4. Kompetencje lekarzy nabywane