W obrębie teorii komunikowania wyodrębnić można szereg definicji nawiązujących do konkretnego obszaru dociekań naukowych związanych z procesem
porozumiewania się czy szerzej - przekazywania treści, np. komunikowanie społeczne, komunikowanie masowe, komunikowanie interpersonalne,
komunikowanie o zdrowiu czy komunikowanie kliniczne. Komunikowanie społeczne rozumiane jest w takim ujęciu jako najszersza kategoria pojęciowa, w obrębie której szczególny nacisk kładzie się na proces tworzenia, modyfikowania i przekazywania informacji pomiędzy osobami, grupami czy organizacjami społecznymi. Celem komunikowania jest przy tym „stałe i dynamiczne kształtowanie, modyfikacja bądź zmiana wiedzy, postaw i zachowań, w kierunku zgodnym z wartościami i interesami oddziałujących na siebie podmiotów”[przypis 73.] . Proces transmisji przekazów w obrębie dużych społeczności, próby wywierania wpływu na opinię publiczną czy sterowanie uwagą w skali ponadjednostkowej jako działania możliwe do realizacji za pomocą co raz to nowszych technologii stanowią z kolei przedmiot dociekań osób badających zjawisko komunikowania masowego. Rozumieć przez nie należy taką z form komunikowania, której istota polega na przekazaniu tych samych treści
kierowanych do liczebnie wielkich, anonimowych i zróżnicowanych społecznie grup odbiorców, za pośrednictwem urządzeń technicznych.
Str. 30
Przekazy te docierają do wspomnianych grup stosunkowo szybko i, co ważne, do wszystkich mniej więcej w tym samym czasie. Ich cechą charakterystyczną jest ponadto szybka dezaktualizacja treści, które wypierane są przez coraz to nowo napływające informacje[przypis 74.] . Komunikowanie masowe wyróżnia się przy tym szerokim zasięgiem procesu oraz dużą częstotliwością wysyłanych przekazów. Co podkreślić należy z całą mocą, ten typ komunikowania osadzony jest również na gruncie społecznej zgody odnośnie asymetryczności relacji pomiędzy nadawcą i odbiorcą. Rolę nadawcy gra bowiem instytucja czy wyspecjalizowany organ profesjonalnie przygotowany do tworzenia, modyfikacji i przekazywania treści rozproszonym, zróżnicowanym i anonimowym grupom odbiorców. Charakter
bardziej symetryczny ma natomiast komunikowanie interpersonalne, dokonujące się pomiędzy dwiema osobami, które mając możliwość nawiązania osobistego kontaktu, poznają się i angażują w proces komunikacyjny. Co ważne, formułowane przez nich przekazy mają bardzo indywidualny charakter, dostosowany do osobowości
uczestników komunikacji oraz kontekstu sytuacyjnego, w ramach którego ów proces zachodzi.
Komunikowanie o zdrowiu czy komunikowanie kliniczne to pojęcia wpisujące się we wszystkie wspomniane we wcześniejszych rozważaniach obszary. Komunikowanie o zdrowiu to zakres analizy dotyczącej tego, jak powstają informacje zdrowotne oraz jak są przekazywane. Badacze koncentrują się zatem na ich wpływie na pacjentów, społeczności, instytucje oraz w ujęciu najszerszym - na politykę zdrowotną państwa [przypis 75.] . Komunikowanie kliniczne to zaś system relacji komunikacyjnych zachodzących pomiędzy bardzo różnymi podmiotami, dotyczących kwestii medycznych lub z medycyną związanych. Jest to przy tym bardzo szerokie, interdyscyplinarne pole badawcze, w którego ramach mieści się „szereg relacji między pracownikami medycznymi oraz między nimi a pacjentami; relacji, które oprócz umiejętności i kompetencji w zakresie komunikacji interpersonalnej budowane są także przez inne różnorodne zależności, w tym uwarunkowania psychospołeczne, systemy wartości,środowiska kulturowe i predyspozycje
osobowościowe uczestników komunikacji oraz niezależne od nich czynniki formalne”
[przypis 76.] . Str. 31
A zatem kompetencje z zakresu komunikacji klinicznej to kompetencje społeczne, ufundowane na solidnych podstawach umiejętności komunikowania
interpersonalnego. Skuteczna komunikacja kliniczna implikuje sposób, w jaki lekarz nawiązuje kontakt z pacjentem i/lub jego rodziną[przypis 77.]. Jest również swoistym fundamentem zaufania pomiędzy podmiotami relacji komunikacyjnej, a także
zrozumienia, bez których trudno mówić o efektywnej diagnostyce i leczeniu,
zwłaszcza w kontekście paradygmatu holistycznego w podejściu do pacjenta[przypis 78.]. Rozumieć przez to należy nie tylko skupienie się na chorobie (wywiadzie, diagnozie, procesie terapeutycznym), ale także na osobie pacjenta (na jego szeroko pojętych uwarunkowaniach psychospołecznych, na emocjach, zachowaniu, języku, którym się posługuje).
Ocena stopnia profesjonalizmu lekarza w ujęciu obiektywnym oraz subiektywne poczucie sukcesu zawodowego warunkowane jest i wynika właśnie z umiejętności całościowego podejścia do praktykowanego zawodu oraz zależy od wiedzy,
umiejętności i kompetencji z zakresu wielu dziedzin i dyscyplin naukowych. Problem ten w odniesieniu do lekarzy POZ szeroko omawia na łamach „Lekarza Rodzinnego”
Marek Hebanowski, wskazując na trzy kluczowe obszary wiedzy i umiejętności. Jego zdaniem, dziedzinę pierwszą stanowi obszar intelektualny. W jego zakres wchodzą:
wiedza lekarska dotycząca dyscyplin podstawowych, przedklinicznych oraz klinicznych. W obszarze tym mieści się również zdolność do wykorzystywania tej wiedzy w rozwiązywaniu problemów klinicznych.
Str. 32
Drugi obszar obejmuje „podstawy, motywacje do poznawania problemów
emocjonalnych własnych i pacjentów, rozumienie potrzeb psychicznych i oczekiwań
chorych oraz rozwijanie wrażliwości na nie”. I w końcu w ostatnim z wyróżnionych obszarów znajdują się umiejętności praktyczne, które przesądzają o zdolnościach do czynnego i skutecznego reagowania na afektywne potrzeby pacjenta (lub jego rodziny)[przypis 79.].
W postulowanych przez międzynarodowe towarzystwo EACH (The European Association for Communication in Healthcare) zasadach szkolenia lekarzy do podstawowych kompetencji komunikacyjnych zaliczono obustronne korzyści relacji lekarz – pacjent[przypis 80. ]. Obszerny ich katalog zaprezentowano w artykule Rola i znaczenie komunikacji w relacji lekarz - pacjent - rodzina. W poczet korzyści
lekarza płynących z prawidłowej komunikacji lekarz - pacjent - rodzina pacjenta wliczono:
• spadek napięcia emocjonalnego u pacjenta, pozwalający na dalszą komunikację i wymianę informacji;
• uzyskiwanie bardziej precyzyjnych danych, umożliwiających skuteczniejsze rozpoznawanie choroby;
• zmniejszenie się oporu pacjenta wobec terapii i osoby lekarza;
• zwiększenie poziomu zaufania pacjenta wobec lekarza;
• wzrost aktywności pacjenta w terapii (przez co nie trzeba go kontrolować, gdyż samodzielnie dba o swoje dobro);
• wzrost satysfakcji z wykonywanego zawodu;
• istotny wzrost poziomu satysfakcji pacjenta (a co za tym idzie malejąca liczba skarg na poszczególnych lekarzy, ogólnie na służbę zdrowia, oraz spadek zachowań
agresywnych i roszczeniowych);
• podniesienie się samooceny lekarza.
Korzyści dla pacjenta:
• pacjent ma poczucie dbałości o jego potrzeby (np. wystarczająca w opinii pacjenta długość konsultacji);
• ma poczucie bezpieczeństwa i godności oraz poufności informacji;
Str. 33
• ma poczucie kontroli nad własnym stanem zdrowia, gdyż towarzyszy mu przekonanie posiadania pełnej informacji na temat choroby;
• poczucie bycia słuchanym i rozumianym - sprawienie, że pacjent czuje się swobodnie, mówiąc o swojej chorobie;
• ma poczucie relacji z lekarzem opartej na więzi;
• posiada wiedzę umożliwiającą decyzyjność w terapii - m.in. informacje uzyskane od lekarza na temat prewencji chorób[przypis 81.] .
Przedstawiony katalog nie ma charakteru zamkniętego i adekwatnie do każdego typu specjalności dopisać by można dodatkowy zestaw korzyści szczegółowych. W tym jednak miejscu pragnie się jedynie zasygnalizować, że podnoszenie kompetencji komunikacyjnych jest korzyścią symetryczną, choć przejawiającą się w różnych zakresach.