Komunikacyjny wymiar grzeczności językowej

Uniwersalną funkcją grzeczności jest stwarzanie „atmosfery grzecznościowej”, czyli warunków, w których może dochodzić do udanych interakcji międzyludzkich. Atmosfera ta może jednak być zupełnie różna w poszczególnych kręgach kulturowych. Grupy społeczne w odmienny sposób określają zasady dobrego wychowania. Wspólne jest za to przeświadczenie o performatywnej specyfice zachowań grzecznościowych. Często jest bowiem tak, że zwroty grzecznościowe nie przekazują żadnych informacji. Używamy ich spontanicznie, bezrefleksyjnie, na co dzień nie zdajemy sobie sprawy z ich istotności. Znacznie łatwiej dostrzec ich brak, wtedy zaburzony zostaje pewien naturalny rytm. Ta wyjątkowość zachowań etykietalnych sprawia, że często porównujemy grzeczność do gry:

Polska grzeczność językowa jest rodzajem akceptowanej społecznie gry. Gry, mającej oparcie w tradycji obyczajowej, i gry, zaspokajającej podstawowe potrzeby psychiczne człowieka (Marcjanik 2001b, s. 199).

W obu przypadkach, gry i grzeczności, konieczny jest udział co najmniej dwojga ludzi, ich postępowanie wyznaczone jest pewnymi zasadami, wspólnie starają się oni stworzyć miłą atmosferę i dążą do określonego celu.

47 Naczelna dyrektywa, regulująca językowe zachowania grzecznościowe, została sformułowana przez Marcjanik. Mówi ona, że „nie wypada nie …” zachować się w ustalony przez tradycję sposób. Jeśli chcemy być uważani za osoby dobrze wychowane, inaczej, jeśli chcemy być „w tej grze”, musimy postępować w odpowiednio, zgodnie z obyczajem grzecznościowym, panującym w naszym społeczeństwie. Zaniechanie podjęcia działań językowych, przewidzianych zwyczajowo dla danego typu kontaktu, narazi nas na opinię bycia gburem. Etykieta językowa realizowana jest w strukturze dialogowej, zakłada więc dwie role komunikacyjne: nadawcy i odbiorcy, a akt inicjujący wymaga zwykle repliki (Marcjanik 2010, s. 283). Grzeczność nie przejawia się przecież jedynie w umiejętnym stosowaniu wyrażeń o funkcji grzecznościowej podczas inicjowania rozmowy, ale zakłada też zdolność reagowania na czyjeś zachowania grzecznościowe. Repliki przekazują nadawcy informacje o tym, czy nasza wypowiedź osiągnęła zamierzony efekt.

Uczestnicy „tej gry” posiadać muszą także pewien bardzo cenny zasób wiedzy, który określa się mianem kompetencji komunikacyjnej. Małgorzata Marcjanik (2009, s. 9) uważa, że „kompetencja komunikacyjna jest niezbędnym składnikiem, a nawet warunkiem udanych interakcji grzecznościowych”. Można to twierdzenie uzasadnić, przywołując kilka argumentów²³. Po pierwsze, sama znajomość poprawnych form językowych nie gwarantuje płynnego przebiegu rozmowy. Aby osiągnąć sukces komunikacyjny, należy wykazać się umiejętnością stosowania struktur językowych w odpowiednich sytuacjach pozajęzykowych. Kompetencja lingwistyczna musi więc być połączona z kompetencją socjolingwistyczną, znajomością obyczajów kulturowych. Dzięki temu człowiek zachowuje się w sposób oczekiwany i akceptowany w danej kulturze. Po drugie, kompetencja komunikacyjna daje nam szanse na właściwe kodowanie i dekodowanie tzw. sensów

23 Pojęcie kompetencji komunikacyjnej (communicative competence) wprowadził do nauk o języku w 1971 roku Dell Hymes. Od tego czasu termin ten był redefiniowany przez różnych badaczy (por. Zając 2004, s. 4–7). W Europejskim systemie opisu kształcenia językowego: uczenie się, nauczanie, ocenianie językową

kompetencję komunikacyjną określa się jako zestaw trzech grup składowych; są to: kompetencje lingwistyczne,

czyli znajomość języka, kompetencje socjolingwistyczne tj. zasady społecznego użycia języka i kompetencje pragmatyczne (ESOKJ 2003, s. 23). Nieco inaczej struktura kompetencji charakteryzowana jest w Metodyce

nauczania języków obcych Hanny Komorowskiej (2004). Autorka powołuje model idealnego użytkownika

języka. Charakteryzuje go kompetencja lingwistyczna, która odpowiada za komunikację werbalną, dotyczy więc znajomość podsystemu fonicznego, graficznego, leksykalnego, gramatycznego, pozwalając na zrozumienie wypowiadanych przez rozmówcę zdań i tworzenie nowych oraz kompetencja komunikacyjna odpowiadająca za komunikację niewerbalna, w ramach której znajduje się umiejętność skutecznego zdobywania i przekazywania informacji, ustnie i pisemnie, poprawnie i odpowiednio dla danej sytuacji (Komorowska 2004, s. 10–11).

48 naddanych wypowiedzi. Zdarza się, że nadawca przemyca w swojej wypowiedzi pewne treści, nie werbalizuje ich wprost. Kompetentny użytkownik języka potrafi takie znaczenia odczytać. Wreszcie są też takie sytuacje, gdzie do form grzecznościowych przemycana jest nutka ironii, co modyfikuje pierwotną funkcję zwrotu i to właśnie kompetencja komunikacyjna ułatwia nam dostrzeżenie tej zmiany.

„Gra grzecznościowa” cechuje się pewnym zestawem strategii, które dla kultury polskiej są następujące:

1. strategia symetryczności zachowań językowych 2. strategia solidarności z partnerem

3. strategia bycia podwładnym

a. strategia umniejszania własnej wartości b. strategia pomniejszania własnych zasług c. strategia wyolbrzymiania własnej winy

d. strategia bagatelizowania przewinień partnera (za: Marcjanik 2008, s. 21). Jak pisze Marcjanik, pierwszą z wymienionych strategii rozpatrywać można na dwóch poziomach. Przede wszystkim sprowadza się ona do odwzajemniania zachowań o takim samym „ładunku” grzecznościowym – na pytanie grzecznościowe Co słychać?, nie wystarczy jedynie udzielić odpowiedzi, należy także zastosować replikę w postaci chociażby podobnego zapytania – A co u Ciebie? W aspekcie szerszym, strategia ta dotyczy również tzw. pamięci grzecznościowej (Marcjanik 2009, s. 4), czyli pamiętania o ważnych okazjach w życiu osób, które np. w dzień naszych imienin składają nam życzenia.

Strategia kolejna dotyczy współdziałania, współodczuwania z interlokutorem. Swoją solidarność z partnerem wyrażamy słownie np. w formie gratulacji czy deklaracji pomocy. Jest to pewien zalecany rodzaj empatii.

Formuła bycia podwładnym, w ujęciu Marcjanik, to nic innego jak sposób bycia grzecznym poprzez eksponowanie w dialogu odbiorcy. Skromność to cecha, która charakterystyczna jest dla postawy dobrze wychowanego Polaka. Umniejszamy więc własną wartość poprzez reakcje kwestionujące treści komplementów, pomniejszamy własne zasługi, używając formuły: Nie ma za co w odpowiedzi na podziękowania, bagatelizujemy przewinienia rozmówcy, gdy na przeprosiny odpowiadamy zwrotem: Nic się nie stało i wreszcie wyolbrzymiamy winę mówiącego, kiedy dzwoniąc do znajomych już na samym

49 początku przepraszamy, że zdecydowaliśmy się zabrać im trochę czasu. Niezwykle ciekawe jest to, że strategie owe stosowane są przez członków społeczeństwa w zasadzie w sposób bezrefleksyjny.

Ludzie biorą udział w grach między innymi po to, by miło spędzić czas, podobnie rzecz się ma, gdy do swoich zachowań językowych wplatają elementy etykiety. Istotną funkcją grzeczności jest tworzenie miłej, spokojnej atmosfery, zapewniającej rozmówcom poczucie bezpieczeństwa. Zachowania językowe o funkcji grzecznościowej mają też za zadanie kształtowanie relacji między ludźmi, zmniejszają napięcia i obawy. Dzieje się tak dlatego, że przebywając w danym środowisku kulturowym, możemy liczyć na przewidywalność zachowań grzecznościowych, których duża część ma formę rytuałów. Stworzenie miłej atmosfery, poczucia zadowolenia, może być celem uczestników danej gry i rozmówców, stosujących strategie grzecznościowe.