Metody badawcze

Na wybór metody badawczej, jaką jest wywiad indywidualny40, wpływ miało kilka czynników. Przede wszystkim jest to chęć odwrócenia perspektywy w spojrzeniu na polską grzeczność językową. Do tej pory na gruncie polskim to badacze określali zasady etykiety językowej, charakteryzowali jej model, głównie na podstawie badań grzecznościowych aktów mowy. Celem tej pracy jest poznanie opinii cudzoziemców, którzy znają język polski

40 Nazywany jest też pogłębionym wywiadem etnograficznym lub wywiadem swobodnym (Konecki 2000, Niedbalski 2012).

93 i przebywają lub przebywali w Polsce. Uzyskano zbiór opinii, które złożą się na obraz polskiej grzeczności „widzianej oczami cudzoziemców”. Takie podejście badawcze postulowane jest w badaniach dyskursywnych i postmodernistycznych (por. rozdział 1.3.).

Inną zaletą wywiadu swobodnego jest jego jakościowa natura. To sprawia, że często bywa on porównywany do rozmowy. Na spotkanie z rozmówcą badacz przychodzi bez konkretnej listy spisanych pytań. Musi za to dokładnie znać główny temat rozmowy i wyznaczyć sobie cel, do którego będzie ona dążyć. W praktyce badawczej najczęściej tworzy się dyspozycje do wywiadu41, czyli swobodnie sformułowane problemy, które chce się omówić.

Niezwykle istotny jest też fakt, że przy prowadzeniu badań tą techniką wszelkiego rodzaju kategoryzacje tworzy się dopiero po uzyskaniu odpowiedzi. Dopiero na ich podstawie tworzyć można jakieś klasyfikacje, czy wnioski.

Wywiad swobodny należy do jakościowych metod badawczych. W odróżnieniu od różnych technik ilościowych, nie określa się tu parametrów liczbowych, które miałyby charakteryzować dane zjawisko lub obiekt badań. Paradygmat ten wykorzystywany jest zarówno w badaniach humanistycznych, jak i w naukach przyrodniczych i ścisłych.

W socjologii technika ta należy do repertuaru podstawowych metod badawczych. Nie dziwi więc fakt, że to podejście badawcze doczekało się wielu opracowań (Przybyłowska 1978, Daniłowicz 1996, Konecki 2000, Niedbalski 2012). Na podstawie dostępnej literatury scharakteryzuję teraz jego kluczowe elementy.

Omawiana metoda może mieć różny stopień standaryzacji. Wyróżnia się: 1. wywiad swobodny mało ukierunkowany,

2. wywiad swobodny ukierunkowany,

3. wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji (Konecki 2000, s. 169, Niedbalski 2012, s. 336–337).

Pierwszy rodzaj jest techniką najbardziej niestandaryzowaną. Osoba przeprowadzająca wywiad posiada jedynie plan zagadnień i próbuje wydobyć od rozmówcy informacje. Zadaje pytania otwarte, w sposób wymagający odpowiedzi w formie dłuższej narracji. Dostosowuje się do rozmówcy i postrzega go jako eksperta w danej dziedzinie.

41 W klasyfikacji Koneckiego (2000, s. 169) wywiad z listą dyspozycji nazywa się wywiadem swobodnie ukierunkowanym.

94 Drugi typ wyróżnia się tym, że badacz ma przygotowaną tzw. listę predyspozycji do wywiadu. Jest to „lista jego potrzeb informacyjnych” (Konecki 2000, s. 169). Nie są to jednak konkretne pytania. Za każdym razem to badacz decyduje, w jaki sposób zdobędzie poszukiwane informacje; innymi słowy: może w różny sposób formułować pytania.

Trzeci rodzaj wywiadu swobodnego „prowadzony jest na podstawie tzw. kwestionariusza badań, będącego listą pytań stawianych przez badacza” (Niedbalski 2012, s. 337). Jest to więc technika o najwyższym stopniu standaryzacji.

W wywiadzie swobodnym dąży się do tego, by jak najbardziej przypominał on niewymuszony dialog. Rola prowadzącego wywiad to przede wszystkim rola słuchacza, a rola mówcy przypada tu respondentowi. Badacz może w trakcie wywiadu prosić o sprecyzowanie wywodu lub wtrącać dodatkowe pytania. Musi też być otwarty na wyłaniające się nowe wątki czy okoliczności (Niedbalski 2012, s. 335). Język wywiadu: „nie jest sformalizowany ani ujednolicony dla wszystkich respondentów” (Niedbalski 2012, s. 335). Przeprowadzający wywiad musi też posiadać umiejętność dostosowywania formy i kolejności pytań do dynamiki rozmowy. „Elastyczność” tej formy podkreśla się tu wielokrotnie:

Projekt powinien więc być elastyczny (flexible), aby mógł dostosowywać swój kształt do zmian zachodzących pod wpływem już przeprowadzonych rozmów. Z kolei modyfikowanie, podejmowanie nowych zagadnień czy pogłębianie przeprowadzonej analizy bez rezygnowania z dotychczasowej linii badania jest możliwe dzięki ewolucyjnemu i ciągłemu (continious) charakterowi projektu (Niedbalski 2012, s. 335–336).

Możliwość dokonywania modyfikacji jest szczególnie ważną cechą, gdy badane są różne grupy. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku moich badań, które zakładają przeprowadzenie rozmów z reprezentantami różnych narodowości. Niezwykle istotny jest też dobry kontakt z rozmówcą. Należy za każdym razem dostosowywać język oraz unikać zbyt sformalizowanego zadawania pytań. Krzysztof Konecki (2000, s. 170) proponuje rozpatrzenie kilku zagadnień przed przystąpieniem do badań, dzięki czemu prowadzący może lepiej przygotować się do rozmowy. Należy, zdaniem Koneckiego, zastanowić się, jak dotrzeć do respondentów, tak by skontaktować się z ekspertami w danym obszarze; upewnić

95 się, że rozumie się język i kulturę rozmówców, by móc dostosować pytania, przeanalizować wpływ płci prowadzącego na odpowiedzi respondenta i wreszcie zdobyć zaufanie drugiej strony.

Poza socjologią wywiady są stosowane także w innych dziedzinach nauki, w tym także, co ważne dla mojej pracy, w badaniach glottodydaktycznych. Alison Mackey i Susan M. Gass (2005), autorki książki Second language research: methodology and design (Badanie języka drugiego: metodologia i opracowanie), prezentują wywiad wśród innych technik jakościowych, takich jak: case study (studium indywidualnego przypadku), obserwacja i prowadzenie dziennika. W obrębie samego wywiadu opisują trzy jego typy, podobnie jak miało to miejsce w przypadku badań w socjologii. Dodają tu jeszcze czwarty rodzaj – focus group session, czyli zogniskowany wywiad grupowy. Jak mówi sama nazwa, rozmowę prowadzi się tu w grupie. Prowadzący jest kimś w rodzaju moderatora, który prowadzi dyskusję. W technice tej można wykorzystywać szereg elementów stymulujących, jak chociażby ilustracje, dźwięki, filmy. A. Mackey i S. Gass (tamże, s. 174) wymieniają zalety i wady stosowania wywiadów. Wśród tych pierwszych znajduje się stwierdzenie, że wywiady bardzo dobrze sprawdzają się, gdy badaczowi zależy na uzyskaniu opinii i spostrzeżeń na dany temat. Poza tym, podczas rozmowy prowadzący może zawsze dopytać rozmówcę, jeśli początkowa odpowiedź jest niepełna bądź niejasna. W przypadku badań dotyczących przyswajania języka obcego istotne jest też to, że uczący się chętniej wypowiadają się w formie ustnej w tym języku niż w formie pisemnej. Technika wywiadu dopuszcza jednak także zmianę kodu językowego na język rodzimy respondenta.

Jak każda inna metoda, również wywiady mają swoje wady. Mackey i Gass (tamże) wymieniają problemy, które dotyczą rozmówcy – takie jak ulotność pamięci, przywoływanie faktów nieistotnych, ale też te po stronie prowadzącego – nadmierny subiektywizm, narzucanie własnych opinii. Ważną rolę odgrywa też doświadczenie badacza w prowadzeniu podobnych rozmów i w komunikacji z ludźmi z innych kultur.

W toku prac nad analizą wywiadów z Ukraińcami okazało się, że przydatne byłoby potwierdzenie uzyskanych informacji przez większą grupę respondentów. Zdecydowano o dołączeniu do projektu badania metodą ankietową. Ankieta to jedno z najczęściej wykorzystywanych narzędzi badawczych. Zwykle służy do uzyskania danych ilościowych, ale ze względu na swą otwartą strukturę może też być uzupełnieniem badań jakościowych.

96 Ankieta internetowa zyskała popularność w latach dziewięćdziesiątych XX wieku wraz z upowszechnieniem się Internetu (Siuda 2016, s. 28). Obecnie jest traktowana jako pełnowartościowa technika badawcza stawiana na równi z innymi odmianami wywiadu kwestionariuszowego tj. z ankietą audytoryjną i pocztową. Badacze wyróżniają różne typy ankiety internetowej. Podziały oparte są na trzech kryteriach: dystrybucji, prezentacji pytań oraz doboru respondentów (tamże, s, 29–30). Kwestionariusze mogą być rozsyłane drogą mejlową lub zamieszczone na stronie internetowej. Pytania mogą pojawiać się na jednej stronie, i wtedy konieczne jest przewijanie, lub też mogą być wyświetlane ekran po ekranie. Wreszcie kryterium doboru respondentów dzieli ankiety na takie, które są zamieszczone w sieci i badacz nie ma kontroli nad tym, kto na nie odpowie oraz na te, które zostają wysyłane do konkretnych osób (wcześniej zostały one losowo wybrane z danej populacji).

Narzędzie, które posłużyło do realizacji badań dla celów tej pracy, można scharakteryzować za pomocą omówionych wyżej kryteriów. Ankieta została zamieszczona na stronie internetowej, wszystkie pytania znajdowały się na jednym ekranie, dobór respondentów był zaś początkowo celowy, później jednak badacz stracił kontrolę nad tym, do kogo trafił link do kwestionariusza.

Piotr Siuda (2016) przeanalizował dyskusję akademików na temat ankiet online i przedstawił zalety i wady tego narzędzia. Wśród mocnych stron wyróżnił wysoką jakość zebranych danych. Scharakteryzował to w następujący sposób:

Psychologowie i socjologowie udowodnili, że w internecie mamy do czynienia z tendencją ludzi do bycia szczerymi. Zachodzi tutaj tak zwane rozhamowanie (disinhibition) oraz ujawnianie samego siebie (self-disclosure). Rozmowy są bardziej osobiste, a internauci chętniej dzielą się z innymi – często nawet obcymi sobie osobami – przeżyciami z własnego życia, opowiadają o własnych poglądach, a także częściej (niż offline) obrażają innych (Siuda 2016, s. 33).

Wysuwa się więc wniosek, że ankieta internetowa doskonale nadaje się do pytania ludzi o ich opinie i doświadczenia. Inne plusy tego narzędzia to brak presji społecznej wywołanej kontaktem z ankieterem, dobrowolność w wyborze czasu i miejsca wypełnienia kwestionariusza oraz możliwość stawiania pytań uważanych za drażliwe czy osobiste.

Jedną z wad omawianego narzędzia jest zjawisko określane nazwą farming. Polega ono na kilkukrotnym wypełnieniu kwestionariusza przez tę samą osobę (tamże, s. 49). Innymi

97 problemami poruszanymi przez badaczy jest brak reprezentatywności próby oraz niski odsetek zwrotów. W kwestionariuszu przygotowanym na potrzeby tej rozprawy starano się zminimalizować wpływ negatywnych czynników. Nie próbowano uzyskać reprezentatywności próby, gdyż nie zachodzi tu potrzeba uogólniania wyników na całą populację (badanie ma charakter jakościowy). Podjęto zaś działania mające na celu zwiększenie liczby zwrotów. Zgodnie z zaleceniami innych badaczy (tamże, s. 60–61), większość pytań w kwestionariuszu była zamknięta, zadbano o jasność instrukcji i łatwość obsługi narzędzia.