– normatywne podstawy karania
2.2. Koncepcja sytemu źródeł – zagadnienia wybrane
System prawa rozumiany jest zwykle jako odpowiednio uporządkowany zbiór norm prawnych289. W kontekście relacji między suwerennością narodo-wą a członkostwem w Unii Europejskiej wspomnieć należy, jak trafnie pisał kiedyś S. Ehrlich, jeszcze w dobie funkcjonowania Wspólnot Europejskich, że człowiek współczesny żyje tak naprawdę w wielości systemów norm, któ-re tworzą pewnego rodzaju universum wiążących go wzorów zachowania290. Stwierdzenie to z pewnością można uznać za trafne także i dziś. Kluczowe zatem, jak się wydaje dla tej części rozważań, będzie omówienie, przynajmniej w podstawowym zakresie, pojęcia systemu źródeł prawa w aktualnej rzeczywi-stości, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca prawa karnego i prawa wykro-czeń. System bowiem, jak podnosi J. Wróblewski, ma do spełnienia niezwykle istotne funkcje, do których zaliczyć należy: 1) wyznaczenie zakresu zgodnego z prawem tworzenia i stosowania prawa; 2) zabezpieczenie realizacji wartości wyrażonej w konstytucji aksjologii prawa obowiązującego; 3) wyznaczenie relacji między tworzeniem i stosowaniem prawa; 4) zabezpieczenie pewno-ści i bezpieczeństwa prawa; 5) racjonalizacja procesu prawotwórczego przez wskazanie uzasadnień normatywnych decyzji291. Na tym etapie najistotniej-sza, jak się wydaje, będzie pierwsza z wymienionych funkcji, a polegająca na wyznaczaniu zakresu zgodnego z prawem tworzenia i stosowania prawa, w szczególności zaś prawa karnego i prawa wykroczeń.
Aktualnie, szczególnie w dobie integracji europejskiej, ważne jest również to, że kształt systemu w danym państwie, także w części obejmującej normy prawnokarne, to efekt zarówno oryginalnych rozwiązań, jak i zapożyczeń z innych systemów292. Dzieje się tak choćby dlatego, że jak trafnie stwierdza T. Stawecki, systemy prawne obecnie nie rozwijają się w zupełnej izolacji, lecz we wzajemnej interferencji, zaś przepływ inspiracji między poszczegól-nymi systemami normatywposzczegól-nymi, choćby jako wyniku prowadzonych badań prawnoporównawczych, jest rzeczą naturalną i stanowi jeden z istotniejszych
289 L. Leszczyński, Zagadnienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy orzecznictwa,
Kraków 2001, s. 11 i nast.
290 S. Ehrlich, Wiążące wzory zachowania. Rzecz o wielości systemów norm, Warszawa
1995, s. 351.
291 J. Wróblewski, Przepisy i normy prawne, [w:] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1986, s. 414–416 i nast.
292 M. Graziadei, Comparative Law as the Study of Legal Transplants, [w:] Th e Oxford Handbook of Comparative Law, eds M. Reimann, R. Zimmermann, Oxford 2008,
sposobów ewolucji kultur prawnych293. Również w związku z wpływem pro-cesów globalizacyjnych coraz częściej pojawia się, skądinąd słuszny, pogląd, że nie tylko procesy integracyjne, ale także procesy globalizacyjne doprowa-dzają do przeobrażeń modelu systemu prawa, przez co tradycyjna koncepcja systemu staje się w dużej mierze nieadekwatna294. Te przeobrażenia prowadzą niejednokrotnie, jak trafnie wskazuje E. Łętowska, do kryzysu systemu pra-wa, a atomizacja źródeł komplikuje przy tym strukturę systemu, przy czym brakuje norm kolizyjnych porządkujących relacje między elementami sys-temu, a także szerzej – między różnymi systemami norm295. W kontekście norm prawnokarnych problemy te nie są aż tak bardzo nasilone jak w innych obszarach, tutaj bowiem zasadniczą rolę, jak wspomniano wyżej, odgrywa wciąż państwo, rola innych podmiotów jest zaś istotnie ograniczona296.
W literaturze pod ogólnym pojęciem systemu rozumie się na ogół każdą względnie trwałą, wyróżniającą się całość, funkcjonującą wedle właściwych jej prawidłowości, będącą zarówno zespołem podsystemów stanowiących jej części składowe, jak i podsystemem hierarchicznie szerszych systemów297, lub po prostu zbiór elementów i zachodzących między nimi relacji298 czy też – jak przyjmują W. Lang, J. Wróblewski i S. Zawadzki – całość złożona z powiąza-nych ze sobą elementów299.
Elementy systemu i ich wzajemne relacje określa precyzyjnie i wyczerpują-co Konstytucja RP300, w której przyjęto tzw. zamknięty, a zarazem
hierarchicz-293 T. Stawecki, Konwergencja i dywergencja porządków prawnych w sferze tworzenia pra-wa, [w:] Konwergencja czy dywergencja systemów prawnych?, red. O. Nawrot et al.,
Warszawa 2012, s. 32.
294 Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Poznań 1997, s. 180;
T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2009,
s. 117.
295 E. Łętowska, Prawo w płynnej nowoczesności, PiP 2014, z. 3, s. 9.
296 Ibidem, s. 9; por. także M. Królikowski, Kontekstowa teoria (dogmatyki) prawa kar-nego, SI 2006, nr 46, s. 179–207; zob. też rozważania M. Królikowskiego: idem, Sprawiedliwość karania w społeczeństwach liberalnych, Warszawa 2005; por. także
szerokie opracowanie Comparative Concepts of Criminal Law, eds J. Keiler, D. Roef,
Cambridge–Antwerp–Portland 2015, s. 12 i nast; a także D. Husak, Overcriminali-zation. Th e Limits of the Criminal Law, Oxford 2008, s. 65 i nast.
297 H.L.A. Hart, Th e Concept of Law, Oxford 1961, s. 94 i nast.
298 A. Bałaban, Źródła prawa w polskiej Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r., Prz. Sejm.
1997, nr 12, s. 33–44; M. Kulesza, Źródła prawa i przepisy administracyjne w świetle nowej Konstytucji, PiP 1998, z. 2, s. 12–19.
299 J. Wróblewski, Przepisy i normy prawne…
300 Ibidem; a także np. M. Niezgódka-Medkova, Źródła prawa w nowej Konstytucji,
Radc. Praw. 1997, nr 6, s. 15; A. Wasilkowski, Miejsce umów międzynarodowych we-dle nowej Konstytucji RP, Prz. Leg. 1997, nr 2, s. 29–39.
nie uporządkowany, system źródeł prawa, który w aspekcie podmiotowym oznacza, że prawo mogą stanowić jedynie podmioty konstytucyjnie do tego upoważnione, w aspekcie przedmiotowym zaś, że rodzaje aktów prawotwór-czych są wyczerpująco wymienione w ustawie zasadniczej301. Należy wyraźnie podkreślić, że zamknięcie systemu źródeł prawa dotyczy co do zasady tylko aktów normotwórczych o charakterze generalno-abstrakcyjnym i o mocy po-wszechnie obowiązującej302.
Osobnego rozważenia, na co zwrócono uwagę już wyżej, z pewnością wymaga również miejsce i rola prawa unijnego w polskim porządku konsty-tucyjnym i prawnym303. Przystępując do Unii Europejskiej, Rzeczypospolita Polska przekazała bowiem na rzecz Unii kompetencje organów władzy w nie-których obszarach304, ustrojodawca zdecydował jednocześnie, że system prawa
301 S. Wronkowska-Jaśkiewicz, Zamknięty system źródeł prawa a implementacja prawa Unii Europejskiej, Prz. Leg. 2008, nr 4, s. 74 i nast.; K. Działocha, Źródła prawa po-wszechnie obowiązującego wobec praktyki konstytucyjnej, [w:] System źródeł prawa w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Materiały XLII Ogólnopolskiej Konferencji Katedr i Zakładów Prawa Konstytucyjnego, red. M. Granat, Lublin 2000, s. 28 i nast.,
a także K. Działocha, O prawie i jego źródłach z perspektywy pięciolecia obowiązy-wania Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] Pięć lat Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Materiały z konferencji na Zamku Królewskim w Warszawie, red.
H. Jerz-mański, Warszawa 2002, s. 55 i nast.
302 Ibidem; osobny problem stanowią skutki i charakter orzeczeń Trybunału
Konstytu-cyjnego, w tej materii por. m.in. L. Garlicki, Uwagi o charakterze prawnym orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, [w:] Studia nad prawem konstytucyjnym, red.
B. Bana-szak, J. Trzciński, Wrocław 1997, s. 85 i nast.; A. Zoll, Skuteczność orzeczeń polskie-go Trybunału Konstytucyjnepolskie-go, [w:] Ius et Lex. Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, red. A. Dębiński et al., Lublin 2002, s. 239 i nast.; M. Safj an, Skutki prawne orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, PiP 2003, z. 3, s. 5 i nast.
303 Por. Relacje między prawem konstytucyjnym a prawem unijnym w orzecznictwie sądów konstytucyjnych państw Unii Europejskiej, red. K. Zaradkiewicz, Warszawa 2011; por.
także wyrok TK z dnia 16 listopada 2011 r., SK 45/09, OTK-A 2011, nr 9, poz. 97; glosa: P. Bogdanowicz, P. Marcisz, Glosa do wyroku TK z dnia 16 listopada 2011 r., SK 45/09, EPS 2012, nr 9, s. 47–52; glosa częściowo krytyczna: T. Jaroszyński, Glo-sa do wyroku TK z dnia 16 listopada 2011 r., SK 45/09, PiP 2012, z. 9, s. 130–135;
glosa aprobująca: E. Etynkowska, Glosa do wyroku TK z dnia 16 listopada 2011 r., SK 45/09, PPiA 2012, nr 90, s 121; glosa: J. Galster, A. Knade-Plaskacz, Glosa do wyroku TK z dnia 16 listopada 2011 r., SK 45/09, Prz. Sejm. 2012, nr 6, s. 131.
304 P. Hofmański, Konstytucyjne problemy europejskiego nakazu aresztowania, [w:] Euro-pejski nakaz aresztowania w teorii i praktyce państw członkowskich Unii EuroEuro-pejskiej,
red. P. Hofmański, Warszawa 2008, s. 60–65; B. Schünemann, Europäische Haft be-fehl und EU-Verfassungsentwurf auf schiefer Ebene, ZRP 2003, s. 188–189; idem, Im-plementacja europejskiego nakazu aresztowania w Polsce i Niemczech w porównaniu – szkic krytyczny z niemieckiego punktu widzenia, [w:] Europeizacja prawa karnego
obowiązujący na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej będzie miał charakter wieloskładnikowy, obejmujący obok aktów prawnych stanowionych przez polskie organy prawodawcze także akty prawa międzynarodowego305. Z tre-ści art. 9 Konstytucji RP wynika jasno, że wszystkie akty prawa krajowego winny być zgodne z całym szeroko rozumianym prawem międzynarodowym wiążącym Polskę, a nie tylko z umowami międzynarodowymi306. Zgodnie zaś z podstawową dla prawa Unii Europejskiej zasadą przyznania kompe-tencje prawotwórcze mogą być realizowane tylko w granicach przyznanych w traktatach przez państwa członkowskie307. Wobec powyższego jednym z wyzwań po przystąpieniu Polski do Unii było, i jest nadal, wypracowanie koncepcji stosunku krajowego systemu źródeł prawa, zwłaszcza Konstytucji RP, wobec źródeł prawa unijnego308. Trybunał Konstytucyjny trafnie w tym zakresie wskazuje, że współcześnie porządek prawny w Europie jest dla państw należących do Unii właśnie porządkiem wieloskładnikowym, obej-mującym normy traktatowe i stanowione przez instytucje unijne oraz normy
w Polsce i Niemczech – podstawy konstytucyjnoprawne, red. A.J. Szwarc, J.C. Joerden,
Poznań 2007, s. 274; P.A. Albrecht, Die vergessene Freiheit – Strafr echtsprinzipien in der europäischen Sicherheitsdebatte, Berlin 2003, s. 125–133; S. Braum, Europäische Strafgesetzlichkeit, Frankfurt am Main 2003, s. 404 i nast.
305 Por. E. Łętowska, „Multicentryczność” systemu prawa i wykładnia jej przyjazna, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, red.
L. Ogiegło et al., Kraków 2005, s. 1127–1146.
306 Por. W. Skrzydło, Komentarz do art. 9 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, [w:] idem, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz…
307 W cyt. wyroku TK z dnia 11 maja 2005 r. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że „Konstytucja pozostaje […] – z racji swej szczególnej mocy – »prawem najwyższym Rzeczypospolitej Polskiej« w stosunku do wszystkich wiążących Rzeczpospolitą Polską umów międzynarodowych. Dotyczy to także ratyfi kowanych umów między-narodowych o przekazaniu kompetencji »w niektórych sprawach«”. Konstytucja korzysta na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z pierwszeństwa obowiązywania i stosowania. Wskazane stanowisko znalazło również potwierdzenie w wyroku doty-czącym Traktatu z Lizbony (wyrok TK z dnia 24 listopada 2010 r., K 32/09, OTK-A 2010, nr 9, poz. 108). Trybunał badał jedynie zgodność z Konstytucją RP traktatów należących do unijnego prawa pierwotnego (por. wyrok TK z dnia 11 maja 2005 r., K 18/04, OTK-A 2005, nr 5, poz. 49; cyt. wyrok TK z dnia 24 listopada 2010 r.) oraz ustaw implementujących unijne prawo pochodne (por. wyrok TK z dnia 27 kwietnia 2005 r., P 1/05, OTK-A 2005, nr 4, poz. 42; wyrok TK z dnia 5 paździer-nika 2010 r., SK 26/08, OTK-A 2010, nr 8, poz. 73).
308 M. Przybysz, Źródła prawa Unii Europejskiej i ich wpływ na ograniczenie suwerenno-ści państwa w konteksuwerenno-ście orzecznictwa Federalnego Trybunału Konstytucyjnego RFN – wybrane zagadnienia, [w:] Źródła prawa w Rzeczypospolitej Polskiej…, s. 55 i nast.
stanowione w porządku krajowym, a relacja między porządkiem unijnym i krajowym podlega ewolucji, wraz ze zmianami w prawie unijnym309.
Element systemu prawa, jakim jest szeroko rozumiany system prawa kar-nego, sam w sobie jest specyfi czny, prawo karne co do zasady postrzegane jest bowiem jako system norm sankcjonowanych i sankcjonujących310. Przepisy prawa karnego dają, jak się przyjmuje w doktrynie, podstawę do interpretacji normy sankcjonowanej i sankcjonującej, co w zestawieniu z przepisami od-noszącymi się do zasad odpowiedzialności i zasad wymiaru kary pozwala na skonstruowanie szczególnej normy kompetencyjnej zezwalającej organom państwa na wymierzenie sankcji karnej lub stosowanie innych środków w sy-tuacji popełnienia przestępstwa311.