Etyczna refleksja nad zjawiskiem wojny jest czymś stałym, albowiem wywodzić ją można już z czasów starożytnych24. Nie bez racji jest ona sprzęgnięta ze sformuło-waniami Tomasza z Akwinu, którego myśl przetrwała do czasów współczesnych25. W grę wchodzą dwie podstawowe kategorie: kryteria inicjowania wojny (ius ad bellum)
22 Ibidem.
23 M. Libicki, What is Information Warfare?, Washington, D.C, 1996, p. 6.
24 J. Ober, Classical Greek Times [in:] M. Howard, G. Andreopoulos, M. R. Shulman, Why men fight, New York 1916.
Specyficzność informacji w działaniach wojennych
oraz kryteria prowadzenia działań wojennych (ius in bello). Podstawowe zasady wojny sprawiedliwej to: a) słuszna przyczyna (causa iusta): u podstaw leży zasadnicze po-jęcie obrony, które nie wyklucza idei operacji interwencyjnej, co jednak nie oznacza ak-ceptacji wojny prewencyjnej26; wyklucza się wszelkie formy wojny zmierzające do pod-bojów lub aneksji; b) uprawniony autorytet: decyzja podjęcia działań wojennych musi być podjęta przez legalną władzę, nie może być podejmowana przez jednostkę – stąd też dziewiętnastowieczny zakaz prowadzenia tzw. wojen prywatnych; c) ostateczność: wojna jest sprawiedliwa tylko po wyczerpaniu wszelkich innych możliwych pokojowych sposobów rozwiązania zaistniałego konfliktu. Przykładem tego jest wojna pelopo-neska, jak też wojna w Zatoce Perskiej. Kolejne zasady sprawiedliwego prowadzania działań wojennych są następujące: a) ochrona ludności cywilnej: strona podejmująca działania wojenne nie powinna atakować ludności cywilnej ani też walczących, którzy dostali się do niewoli lub zaprzestali wszelkich aktów zbrojnych. Wycofujące się od-działy przeciwnika nieposiadające zdolności do działań zbrojnych (vide odod-działy ira-ckie) znajdować się mogą w tzw. szarej strefie, w której dopuszczalne są działania zbrojne27. Lotnictwo strategiczne, jak też zbrojne środki nuklearne, stwarzają oczy-wiste zagrożenia dla ludności cywilnej. Rozwiązaniem jest tu dopuszczalność jedynie ataków na centra strategiczne, w których straty wśród ludności cywilnej mogą być traktowane jako skutek uboczny28; b) proporcjonalność: istnieje wiele aspektów tej za-sady. W pierwszej kolejności chodzi o użycie przemocy zbrojnej w odpowiednich roz-miarach; po drugie, stosowanie przemocy zbrojnej w odpowiedniej proporcji do prze-ciwnika musi jednak służyć osiągnięciu zwycięstwa. Tak więc w grę wchodzi użycie odpowiedniej siły zbrojnej, jak też odpowiedniego jej rodzaju29; c) czynienie dobra niż szkodzenie: istotnie właściwa zasada Tomasza z Akwinu. Jej stosowanie implikuje, że etyczne działania zbrojne wymagają uprzedniej oceny celu, który ma być osiąg-nięty z zastosowaniem odpowiedniej siły zbrojnej. Przykładem tej kalkulacji, aczkol-wiek zaciemnionego przez wyrządzone szkody ludności cywilnej, jest amerykańska de-cyzja zrzucenia bomby atomowej na Hiroszimę, co miało zapobiec kosztownej inwazji Japonii30.
W świetle powyższych etycznych konstrukcji widać, że zasady drugiej kategorii, mające zastosowanie w trakcie prowadzonych działań zbrojnych, mogą również sta-nowić istotną bazę do rozważań przed przystąpieniem do działań wojennych. Obie kategorie stanowią więc wzajemnie się warunkujące jakości prezentowanej teorii wojny sprawiedliwej. Jednak, z perspektywy etycznej wydaje się, że zasady ad bellum muszą być uwzględnione w pierwszej kolejności przez tych, którzy podejmują decyzje o wojnie czy pokoju. Przedstawione zasady stanowią wystarczającą bazę konceptu-alną, która umożliwia pełną analizę jakichkolwiek różnic między powinnością a uży-tecznością, jak też potencjalności eskalacji konfliktu z poziomu wojny informatycznej
26 D.A. Rosenberg, Nuclear War Planning [in:] The Laws of War: Constraints on Warfare in the Western World, eds. M. Howard, G. Andreopoulos, M. R. Shulman, New Haven, Conn 1994, p. 160 n.
27 M. Walzer, Just and Unjust Wars, New York 1977, p. 129.
28 Ibidem, pp. 255–260.
29 J.T. Johnson, Just War Tradition and the Restraint of War, Princeton 1981, p. 21 n.
Franciszek Danielewski
do poziomu wojny konwencjonalnej, a nawet do poziomu wojny nuklearnej. W oparciu o wymienione zasady istnieje możliwość stworzenia perspektyw kontroli zbrojeń31.
Obecnie możemy odnieść wieloaspektową teorię wojny sprawiedliwej do pojęcia informacji, a następnie do zasadniczego pojęcia wojny informatycznej.
Informacja
Pojęcie informacji w sensie przekazu jakiejś wiedzy, używane w języku potocznym, od-grywa coraz większą rolę w życiu współczesnych społeczeństw. Rozwój i upowszech-nienie stosowania maszyn cyfrowych, a od końca II wojny światowej połączenie ich w sieć, a także pojawienie się pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku informatyki jako nowej dyscypliny nauki jest tego zjawiska dowodem. Chociaż wiedza i jej przekaz sta-nowią podstawowe wyznaczniki każdej społeczności, to jednak rozwój technologii in-formatycznej i jej wpływ na ludzkie życie w skali globalnej w szczególny sposób charak-teryzuje współczesne życie społeczne, kreując społeczeństwo informacyjne. Przyjmuje się, że informacja obok kapitału, pracy i surowców stanowi warunek rozwoju ekono-micznego. Informacja w postaci zapisu cyfrowego posiada tym większe znaczenie. Od wielu lat ożywione dyskusje wywołuje kwestia oddziaływania technologii infor-matycznej na nauki społeczne. Znaczący wpływ na ten rodzaj dyskusji miało dzieło C. Shannona, A Mathematical Theory of Communication. W istocie chodzi o fakt, iż semantyczne i pragmatyczne aspekty informacji zostały w tym dziele zdefiniowane w języku matematycznym. Pomimo to, wszelkie rozważania o jakimkolwiek przekazie wiedzy w kontekście omawianego terminu informacji nie może obejść się bez odnie-sień lingwistycznych32.
Początkowo informatyka za punkt wyjścia obrała obiektywistyczne teorie cyberne-tyczne, ale w miarę rozwoju dominować zaczęły inne stanowiska, m.in. stosowanie i in-terpretacja jako podstawowe aspekty pojęcia informacji. Nie oznacza to wcale zwrotu ku teoriom subiektywistycznym, ale raczej uznanie istnienia różnych perspektyw, które mogą w pewnym kontekście stanowić o informacyjnym charakterze jakiejś rzeczy lub dokumentu. Nie bez znaczenia dla informatyki jest również fakt, że informacja jest zasadniczym czynnikiem sprawczym w życiu społecznym, stąd też za teleologiczne uznaje się wszelkie systemy, w których przetwarzana jest informacja.
Duże znaczenie posiada umiejętność rozumienia przez ludzi używanych przez nich samych terminów. Znalazło to wyraz w teorii znaczenia L. Wittgensteina. Filozof ten uznaje, że znaczenie terminu jest zależne od jego użycia33. Można to odnieść również do pojęcia informacji.
Słowo informacja posiada swój źródłosłów w łacińskim słowie informatio. Przed-miotem rozważań będą przede wszystkim dwa podstawowe konteksty, w których in-formacja jest stosowana, a mianowicie jako akt kształtowania umysłu i jako akt prze-kazywania wiedzy. Te dwie strony aktywności są ze sobą ściśle powiązane.
31 T. Ślipko, op. cit., s. 328.
32 R. Capurro, B. Hjørland, The Concept of Information, ed. B. Cronin, “The Annual of Information Science and Technology” 2003, 37.
Specyficzność informacji w działaniach wojennych
W myśli filozoficznej Kartezjusza (1596–1650) znajdujemy ślady tej rewolucyjnej w skutkach zmiany stosowania pojęcia informacji: od nadawania formy materii do ko-munikowania komuś czegoś. Oświeceniowy filozof, określając idee jako formy myśli, odrzuca tym samym scholastyczną koncepcję bezpośredniości percepcji ludzkiej: bez-pośredniej relacji poznawczej pomiędzy intelektem a rzeczywistością. Idea jest uobec-niona w ludzkim umyśle jako: obraz, reprezentacja.
Od lat pięćdziesiątych ubiegłego wieku zaznacza się intensywny proces rozwoju teorii informacji w cybernetyce oraz komunikacji. W oparciu o te dziedziny rozwinęła się technologia informatyczna. Nie oznacza to, że zostały rozwiązane wszelkie proble-matyczne kwestie. W konsekwencji teoria C. Shannona pozostawała nadal wpływową koncepcją w różnych obszarach aktywności społecznej. Świadczyć o tym może fakt, że teoria ta była konceptualnym odniesieniem w wielu obszarach badawczych, łącznie z psychologią i socjologią. Z czasem pojawiły się istotne pytania nie tyle o precyzję po-miaru informacji, fizyczne jej gromadzenie i transmisję, ale o kontekst znaczenia prze-kazu informacyjnego.
Uwzględniając różne zastosowanie terminu informacji, M.K. Buckland dokonał po-działu informacji ze względu na relację do: rzeczy, procesu i wiedzy. Istotne dla na-szych potrzeb jest to, że autor ten, analizując pojęcie informacji, w konsekwencji wpro-wadza termin dokumentu (information as a thing) oraz wskazuje na jego subiektywny charakter. I tak np. słoje na pniu drzewa zawierają informację o jego wieku, jak też o zmianach klimatycznych w ciągu całej jego żywotności. W podobny sposób każda rzecz może stać się informacyjną. Jeśli bowiem jakiś przedmiot może być symbolem, to tak samo może być jakością informacyjną.
Rewolucja informacyjna poprzez dostarczanie przedsiębiorstwom nowych spo-sobów walki z rywalami ułatwia osiąganie przewagi konkurencyjnej. Technologie in-formatyczne w szczególności wpływają na procesy produkcyjne – nie tylko ułatwiają przedsiębiorstwom wymianę wartości, ale przekształcają sposoby tworzenia wartości oraz ich powiązania. Nie tylko stymulują aktywność jednostki ludzkiej, ale, poprzez nowe sposoby przepływu informacji powodują, że w organizacjach gospodarczych tworzą się lepsze powiązania między indywidualnymi działaniami zarówno w ich ob-rębie, jak i na zewnątrz; a wreszcie – technologie te powodują zmiany w sposobach dystrybucji produktów34.