Wojna, zgodnie z prawem międzynarodowym, z zasady może zachodzić między dwoma suwerennymi politycznymi bytami – państwami. W takim ujęciu wojna jest na-rzędziem stosowanym do rozwiązywania zaistniałych różnic między jednostkami przy-należnymi do politycznego porządku świata. Tym samym zachodzi istotna różnica między stanem konfliktowym wewnątrz określonego państwa, do którego rozwiązania
8 H. Eccles, Military concepts and philosophy, New Brunswick 1965.
9 H. Barbera, op. cit.
10 C. Eagleton, International government, New York 1948.
11 D. Wells, The war myth, New York 1967.
Franciszek Danielewski
służą pokojowe mechanizmy i środki, a konfliktem w skali międzynarodowej. Wojna powoduje użycie wprost instytucji państwowych: polityki zagranicznej oraz sił zbroj-nych. Wojnę należy więc rozpatrywać w kontekście międzynarodowym13. Tego rodzaju sformułowanie na temat wojny jako zjawiska międzynarodowego podzielają przedsta-wiciele różnych dyscyplin naukowych, w szczególności analitycy wojskowi. W ramach realizmu politycznego dostrzega się, że państwo może realizować swoje cele naro-dowe jedynie w drodze okazywania woli walki albo też gotowości prowadzenia wojny o różnej skali intensywności jako instrumentu własnej polityki zmierzającej do osiąg-nięcia zamierzonych celów14. To odpowiada stanowisku K. von Clausewitza, iż wojna jest aktem przemocy skierowanym przeciwko oponentom, ażeby zmusić ich do postę-powania zgodnie z określoną wolą decydenta. W innym miejscu myśliciel ten wska-zuje, iż przemoc jest również wykorzystywana jako narzędzie polityczne. Takie ujęcie wojny krytykowane jest z powodu jej ogólności. Zdaniem G. Sorela15 wojna jest aktem politycznym, który podejmują państwa w sytuacji wyczerpania innych sposobów roz-wiązania spraw spornych, zabezpieczenia własnych interesów, aby w drodze użycia sił zbrojnych ustalić przewagę, a przez to móc wywrzeć wpływ na innych. H. Kallen, kry-tykując definicję K. von Clausewitza, twierdzi, iż wojnę można definiować jako zbrojne starcie między dwoma lub więcej suwerennymi instytucjami, które używają sił zbroj-nych, aby osiągnąć zamierzony cel. Istotnym terminem w tym sformułowaniu jest or-ganizacja, która rozciąga się poza siły zbrojne i obejmuje cywilne obszary działal-ności, takie jak przemysł czy handel, a także wpływa na zachowania poszczególnych jednostek ludzkich.
Interesująca z punktu socjologicznego jest propozycja A. Johnsona16, który wojnę traktuje jako rodzaj konfliktu zbrojnego między dwiema określonymi populacjami, jak: plemię, szczep, państwo lub mniejsza grupa społeczna, religijna czy polityczna. Zwolennicy tej definicji podkreślają szerokie ujęcie zbrojnego konfliktu, aczkolwiek jej mankamentem jest brak wskazania na czas jego trwania, jak też wielkości zaangażo-wanych jednostek. Z kolei B. Russell17 definiuje wojnę jako konflikt między dwoma gru-pami społecznymi, a każda z nich próbuje unicestwić przeciwnika, aby osiągnąć po-żądany cel. Angielski filozof stwierdza, iż pożądane przez walczące strony są władza i bogactwo.
M. Wallace z kolei traktuje wojnę jako rodzaj usankcjonowanego sposobu sto-sowania wobec siebie broni przez określonych członków różnych grup społecznych. Uczestnicy zmagania zbrojnego są odpowiednio wyszkoleni oraz funkcjonują w gru-pach, które kierowane są przez inne zespoły o charakterze politycznym, a wspierane, w różny sposób, przez całą populację cywilną18. A. Ashworth19 dodaje, że wojna to-talna stanowi typ konfliktu zbrojnego między dwoma mocarstwami, w których zasoby ludzkie i materiale organizowane są w sposób racjonalny w celu osiągnięcia zwycię-stwa. Ludność mobilizowana jest zarówno w zakresie jej aktywności, jak też w sferze
13 R. Aron, op. cit.
14 J. Lider, On the nature of war, Westmead 1977.
15 G. Sorel, Réflections sur la violence, Paris 1912.
16 A. Johnson, War, New York 1935.
17 B. Russell, Why men fight, New York 1916.
18 M. Wallace, War and rank among nations, Lexington 1973.
Specyficzność informacji w działaniach wojennych
psychologicznej. W grę wchodzi powszechny pobór, jak również prowadzenie propa-gandy ukierunkowanej przeciwko wrogowi.
W latach siedemdziesiątych XX wieku zwrócono uwagę na inne aspekty wojny. Podkreślano, iż dotyczy ona przemocy zorganizowanej na dużą skalę, ukierunkowanej przez państwo (czy też rząd) przeciwko innemu państwu lub innej organizacji poli-tycznej. Wysuwane propozycje w przeważającej większości wskazywały na polityczny charakter wojny. Ważna jest także argumentacja, iż wojna nie może już odnosić się do konfliktów zbrojnych między państwami. R. Barringer20 rozważa wojnę jako jeden z możliwych sposobów polityki zmierzającej do rozwiązania zaistniałego konfliktu lub zabezpieczenia interesów. W tym sensie wojna jest jednym z wielu możliwych proce-duralnych sposobów rozwiązywania konfliktów, jak: negocjacje, doradztwo, mediacje czy arbitraż. Wojna stanowi zatem pewien podsystem szerokiej gamy procedur roz-wiązywania konfliktów. Rozpoznana sytuacja pozwala na systematyczną ocenę wiel-kości zaangażowanych sił zbrojnych. W tym ujęciu termin „wojna” posiada już okre-ślone implikacje prawne, co powoduje, że nie ma ryzyka wzrostu wrogości. Z kolei A. Bozeman21 zwraca uwagę, że termin „wojna międzynarodowa” nie musi odnosić się do stanu konfliktu zbrojnego między państwami, albowiem mamy coraz szersze spektrum stron zaangażowanych militarnie wewnątrz bytu państwowego, co powo-duje trudności w ustaleniu linii między stroną legalną a nielegalną. Często w takie kon-fliktowe sytuacje zaangażowane są czynniki zewnętrzne, co jeszcze bardziej utrudnia określenie podstaw pokoju i wojny. W niektórych więc przypadkach instytucje pań-stwowe nie mogą ustalić typu prowadzonych działań militarnych, a przez to ustalić warunków pokojowych. Następuje erozja bytu państwowego jako fundamentu nor-matywnego w politycznej organizacji światowej. Pojawia się koegzystencja państwa z antypaństwowymi organizacjami jako aktywnymi aktorami na światowej scenie po-litycznej. W tak naświetlonym kontekście większą uwagę zwraca się ku kategorii cywi-lizacji jako właściwszego punktu odniesienia w rozważaniach nad fenomenem wojny.
Powyższe, wybrane tylko sformułowania wskazują, że w zakresie złożonych form wojny i pokoju, a przede wszystkim przemocy, zachodni model państwa coraz bardziej przestaje pełnić użyteczną funkcję identyfikacyjną takiego zjawiska jak: wojna między-narodowa czy wojna domowa. W problematyce stosunków międzynarodowych rysuje się więc, zdaniem A. Bozemana, erozja pojęcia państwa narodowego jako realnego centrum normotwórczego, kontroli oraz integracji. W toczących się działaniach mili-tarnych daje się zaobserwować narastające zjawisko funkcjonowania niezależnych, współdziałających ze sobą bytów pozapaństwowych, co podważa słuszność stoso-wania terminu „międzynarodowy porządek”. W grę wchodzi organizacja tzw. alter-natywnego społeczeństwa. W tym kontekście duże znaczenie przywiązuje się do po-jęcia cywilizacji, albowiem jest ona zjawiskiem pojemniejszym niż pojęcie państwa. Cywilizacja obejmuje szeroki wachlarz politycznych, zbrojnych formacji, ruchów wy-zwoleńczych oraz imperiów; mieszczą się w niej anarchiści i despoci, fundamenta-liści religijni i wszelkiego rodzaju transregionalne porozumienia o charakterze finan-sowym. W przeciwieństwie do bytu państwowego, cywilizacja jest o wiele trwalsza w czasie, pomimo niezbyt wyraźnej określoności przestrzennej. Co ważniejsze,
cywili-20 R. Barringer, War: patterns of conflict, Cambridge 1972.
Franciszek Danielewski
zacja jest czymś neutralnym, nie ma określonych konotacji normatywnych czy aksjo-logicznych22.
W częściowym podsumowaniu tych rozważań warto podkreślić, że istnieje bogata literatura, w której podnoszone są inne niż wyżej przedstawione aspekty wojny. W grę wchodzą rozważania natury filozoficznej, etycznej, jak też prawnej. Klasycznym przy-kładem tych ostatnich jest fundamentalne dzieło Q. Wrigtha A Study of War. Przed-stawienie tych rozważań wymaga jednak szczegółowych badań porównawczych.