Konkordaty z Republik¹ Federaln¹ Niemiec i jej krajami

Republika Federalna Niemiec jest pañstwem federacyjnym, którego poszczegól-ne kraje zwi¹zaktórego poszczegól-ne (landy) posiadaj¹ szerok¹ autonomiê zarówno w zakresie we-wnêtrznym, jak i na forum miêdzynarodowym. Ta ostatnia sprawia, ¿e kraje te

– zauwa¿a K. Warcha³owski – „posiadaj¹ podmiotowoœæ w zakresie prawa miêdzy-narodowego publicznego i mog¹ byæ stron¹ niektórych umów miêdzynarodowych, w tym umów konkordatowych”³. Normuje to treœæ ustawy zasadniczej RFN z 23 maja 1949 r.⁴ W art. 30 podkreœla ona expressis verbis, i¿ poszczególne kraje s¹ kompetentne we wszystkich sprawach niezastrze¿onych przez konstytucjê niemieck¹.

Wyliczaj¹c zaœ kompetencje ustawodawcze Federacji, konstytucja nie wymienia spraw wyznaniowych. Z tego wynika, ¿e w tych sprawach kompetentne s¹ poszczególne kraje, przy czym prawo federalne ustala w tym zakresie tylko pewne ogólne ramy⁵.

1.1. Konkordat z III Rzesz¹ Niemieck¹

Konkordatem, który zarówno w Niemczech, jak te¿ w skali ogólnoeuropejskiej mia³ wyj¹tkowo du¿e znaczenie, by³ bezsprzecznie konkordat zawarty 20 lipca 1933 r.

z Rzesz¹ Niemieck¹⁶. By³ to zreszt¹ pierwszy uk³ad miêdzynarodowy podpisany przez Hitlera, który 30 stycznia tego¿ samego roku obj¹³ urz¹d kanclerski.

Oficjalne rozmowy w sprawie konkordatu zapocz¹tkowa³ na zlecenie Hitlera wicekanclerz Rzeszy von Papen w kwietniu 1933 r. Stolica Apostolska by³a zainte-resowana umow¹ konkordatow¹, poniewa¿ chcia³a uzyskaæ gwarancje dla Koœcio³a katolickiego w Niemczech. 8 lipca strony parafowa³y tekst konkordatu, zaœ 20 lipca 1933 r. zosta³ on podpisany. Zdaniem Tadeusza W³odarczyka, „b³yskawiczne tempo pertraktacji w sprawie konkordatu mo¿na wyjaœniæ jedynie faktem, ¿e Pius XI oraz

2 J. Krukowski, Podmiotowoœæ rodziców w zakresie religijnego i moralnego wychowania dzieci w ramach edukacji szkolnej, „Roczniki Nauk Prawnych” 1997, nr 4, s. 129–147.

3 K. Warcha³owski, Nauczanie religii w formie obligatoryjnej..., s. 203–204; por. te¿ B. Bierza-nek, J. Symonides, Prawo miêdzynarodowe publiczne, Warszawa 1994, s. 119–121.

4 T. W³odarczyk, Konkordaty. Zarys historii ze szczególnym uwzglêdnieniem XX wieku, t. II, Warszawa 1986, s. 438.

5 Ibidem.

6 „Acta Apostolicae Sedis” (dalej: AAS) 25:1933, 389–414; przek³ad polski za: T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 569–576.

jego Sekretarz Stanu kardyna³ E. Pacelli, by³y nuncjusz apostolski w Monachium i Berlinie, chc¹c pozyskaæ Hitlera do walki z komunizmem, zlekcewa¿y³ normalne kana³y dyplomatyczne, a tak¿e konsultacje z episkopatem i prowadzi³ rozmowy bezpoœrednio z von Papenem”⁷.

Celem tak zawartego konkordatu by³o „umocnienie i rozwój przyjaznych wiêzi istniej¹cych miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ a Rzesz¹ Niemieck¹” oraz „d¹¿enie do ure-gulowania stosunków miêdzy Koœcio³em katolickim a pañstwem dla ca³ego teryto-rium Rzeszy Niemieckiej w sposób trwa³y i zadawalaj¹cy obie strony”. Mia³ on te¿

„uzupe³niæ konkordaty zawarte z poszczególnymi krajami niemieckimi” oraz stano-wiæ dla nich „jednolite kryterium” przy za³atwianiu konkretnych spraw⁸. Najwa¿-niejszy dla oceny ca³ego konkordatu by³ art. 1: „Rzesza Niemiecka gwarantuje wolnoœæ wyznania i publicznego sprawowania religii katolickiej” oraz uznaje „pra-wo Koœcio³a katolickiego, w granicach ogólnie obowi¹zuj¹cego usta„pra-wodawstwa, do swobodnego za³atwiania spraw i zarz¹dzania nimi w granicach przys³uguj¹cych mu kompetencji (im Rahmen ihrer Zuständigkeit)”⁹. Zgodnie z tym zapisem, dzia³al-noœæ Koœcio³a katolickiego w Rzeszy nie mog³a byæ sprzeczna z ustawodawstwem pañstwowym. Ustalenie to ró¿ni³o siê zatem istotnie np. od postanowienia konkor-datu w³oskiego z 1929 r., który w art. 1 stwierdza³, ¿e Koœció³ ma mo¿noœæ swobod-nego wykonywania swej jurysdykcji „zgodnie z normami konkordatu”¹⁰. Tym sa-mym w Niemczech punktem odniesienia by³o obowi¹zuj¹ce prawo pañstwowe, a we W³oszech – przepisy konkordatu. Ponadto art. 2 konkordatu stwierdza³, ¿e „w przy-sz³oœci zawieranie konkordatów z poszczególnymi krajami mo¿e byæ dokonywane wy³¹cznie za zgod¹ Rz¹du Rzeszy”¹¹, ograniczaj¹c w ten sposób swobodê dzia³ania rz¹dów krajowych.

Nastêpne artyku³y (3–33) uregulowa³y wiele spraw szczegó³owych, w tym za-gadnienie dotycz¹ce szkó³ publicznych. I tak we wszystkich szko³ach podstawo-wych, zawodopodstawo-wych, œrednich i wy¿szych (In den Volksschulen, Berufsschulen, Mit-telschulen und höheren Lehranstalten) – nauka religii katolickiej jest przedmiotem zwyczajnym (ist ordentliches Lehrfach)¹².

Fakt zawarcia konkordatu z hitlerowsk¹ Rzesz¹ wywo³a³ ró¿nicê zdañ w epi-skopacie niemieckim. Jedni widzieli w nim gwarancjê poprawy stosunków

pomiê-7 Ibidem, s. 235.

8 Miano tu na myœli konkordaty z Bawari¹ (1924), Prusami (1929) i Badeni¹ (1932). Dla innych krajów zwi¹zkowych – g³osi³ art. 2 konkordatu – „stosowane bêd¹ w ca³oœci ustalenia zawarte w niniejszym konkordacie”, a wiêc z Rzesz¹ Niemieck¹.

9 AAS 25:1933, 389; por. T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 569.

10 „In conformità alle norme del presente Concordato” (AAS 29:1929, 275); por. T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 554.

11 AAS 25:1933, 389; por. te¿ A. Mercati, Raccolta di Concordati su materie ecclesiastiche tra la Sancta Sede e le Autorità Civili, Tipografia Poliglotta Vaticana 1954, t. 2 (1915–1954), 186; T. W³odar-czyk, Konkordaty..., t. II, s. 569.

12 AAS 25:1933, 401; por. te¿ A. Mercati, op. cit., t. II, s. 193; T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 239; K. Warcha³owski, Nauczanie religii w formie obligatoryjnej..., s. 204.

dzy Koœcio³em a pañstwem, inni zaœ nie mieli z³udzeñ i dostrzegali w tym „zrêczny manewr polityczny Hitlera w celu politycznego rozbicia katolików niemieckich i zwiêkszenia w³adzy partii narodowosocjalistycznej”¹³. I rzeczywiœcie, niemal na-tychmiast po zawarciu umowy konkordatowej by³a ona ³amana przez Hitlera. Nic w tym dziwnego, jeœli weŸmie siê pod uwagê antykatolickie nastawienie hitleryzmu.

Papie¿ Pius XII w przemówieniu wyg³oszonym 2 czerwca 1945 r. do kolegium kardynalskiego wyjaœnia³ powody zawarcia konkordatu z Rzesz¹ Niemiec w sposób nastêpuj¹cy: „Wiosn¹ 1933 r. rz¹d Rzeszy sugerowa³ Stolicy Apostolskiej zawarcie konkordatu, czemu towarzyszy³a oczywiœcie zgoda episkopatu oraz wiêkszej czêœci katolików niemieckich. Uwzglêdniæ nale¿y te¿ fakt, ¿e konkordaty zawarte dotych-czas z niektórymi krajami niemieckimi (Länder) i konstytucja weimarska nie zapew-nia³y i nie gwarantowa³y w sposób dostateczny poszanowania przekonañ wiary, praw i swobody dzia³ania katolików. W tych warunkach takie gwarancje mog³y byæ uzyskane wy³¹cznie na podstawie uk³adu, a wiêc konkordatu zawartego w formie uroczystej z rz¹dem centralnym Rzeszy”¹⁴.

1.2. Konkordat z Bawari¹

W okresie miêdzywojennym Stolica Apostolska zawar³a – poza Rzesz¹ – kilka konkordatów i uk³adów z pañstwami niemieckimi. Wszystkie one by³y dzie³em nuncjusza apostolskiego, pocz¹tkowo w Monachium, nastêpnie w Berlinie, Eugenio Pacelliego, póŸniejszego papie¿a Piusa XII.

Pierwszym z nich by³ konkordat z Bawari¹ z 29 marca 1924 r.¹⁵ Jak stwierdzo-no w jego preambule, zosta³ zawarty w celu „trwa³ego i stwierdzo-nowego uporz¹dkowania pozycji Koœcio³a katolickiego w Bawarii w sposób dostosowany do zmienionych okolicznoœci”¹⁶. Pañstwo bawarskie, gwarantuj¹c swobodne i publiczne wyznawa-nie religii katolickiej, uzna³o prawo Koœcio³a do wydawania w ramach jego kompe-tencji zarz¹dzeñ i dekretów wi¹¿¹cych wiernych Koœcio³a (art. 1 § 1).

Zagadnieniem, które w konkordacie bawarskim potraktowano najszerzej, by³o szkolnictwo oraz nauka religii. Artyku³y 4 § 3 oraz 7 § 1 zawiera³y gwarancjê, ¿e nauka religii katolickiej bêdzie wyk³adana jako przedmiot obowi¹zkowy w takim zakresie, jaki obowi¹zywa³ przed zawarciem konkordatu¹⁷. Zapis ten dotyczy³ jedy-nie tzw. szkó³ ludowych, zarówno podstawowych, jak i wy¿szych szczebli dwustop-niowej szko³y œredniej (Lehranstalten)¹⁸.

13 T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 242.

14 Cyt. za: T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 243.

15 A. Mercati, op. cit., t. II, s. 18–30; por. W. Schulz, Bemerkunger zun Vertrag zwischen dem Heiligen Sthul und dem Freistaat Bayern zum Änderung und Ergänzung des Bayerischen Konkordats vom 29.3.1924, „Apollinaris“ 1975, nr 48, s. 161 i nn.

16 Cyt. za T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 221.

17 AAS 17:1925, 44–46; por. W. Schulz, op. cit., s. 161.

18 T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 212.

Jak widaæ, Bawaria zawar³a konkordat ze Stolic¹ Apostolsk¹ wczeœniej ani¿eli Rzesza Niemiecka, zaœ gwarancje dotycz¹ce nauki religii w szko³ach publicznych mia³y swoj¹ prawn¹ podstawê w obowi¹zuj¹cej wówczas Konstytucji weimarskiej z 1919 r., która w art. 149 gwarantowa³a nauczanie religii katolickiej we wszystkich szko³ach publicznych¹⁹. Zakres nauczania religii w szko³ach publicznych Bawarii gwarantowany konkordatem by³ zatem wy¿szy ni¿ w weimarskiej ustawie konstytu-cyjnej i w póŸniejszej umowie konkordatowej z Rzesz¹.

Dnia 2 wrzeœnia 1966 r. w Monachium podpisane zosta³y nastêpne dwa uk³ady miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ i Bawari¹. Pierwszy z nich dotyczy³ Wydzia³u Teologii Katolickiej w Uniwersytecie w Ratyzbonie²⁰, drugi zaœ zniesienia Wy¿szej Szko³y Filozoficzno-Teologicznej w mieœcie Freising i zapewnienia studiów teologicznych na uniwersytecie w Monachium²¹. Poniewa¿ regulacje dotycz¹ce wy¿szych szkó³ teologicznych nie s¹ przedmiotem niniejszego opracowania, pozostaj¹ bez ¿adnego komentarza.

Kolejny by³ uk³ad z 7 paŸdziernika 1968 r., dotycz¹cy zmian i uzupe³nieñ art. 5 i 6 konkordatu bawarskiego z 29 marca 1924 r.²² W preambule do tego uk³adu obie strony stwierdzi³y, ¿e „nowa sytuacja w dziedzinie szkolnictwa” sk³oni³a Pañstwo Bawarskie do przeprowadzenia daleko id¹cej reformy szkolnictwa podstawowego (Volksschulwesens) oraz szkó³ kszta³tuj¹cych nauczycieli, implikuj¹cej koniecznoœæ zmiany konkordatu zawartego 29 marca 1924 r.²³ Stolica Apostolska pozytywnie ustosunkowa³a siê do tej propozycji.

W preambule do nastêpnego, aktualnie obowi¹zuj¹cego uk³adu miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ i Bawari¹, zawartego 4 wrzeœnia 1974 r., stwierdza siê podobnie, ¿e

„nowa organizacja struktury szkolnej w Bawarii [...] wymaga zmiany dotychczaso-wych uk³adów i dostosowania ich do nodotychczaso-wych okolicznoœci”²⁴. W art. 7 tego uk³adu jest zapisana gwarancja, i¿ „nauka religii stanowi zwyczajny przedmiot we wszyst-kich szko³ach publicznych, do których religia zosta³a wprowadzona”²⁵.

Skonstatowaæ nale¿y, ¿e wspomniana regulacja konkordatowa jest zgodna z postanowieniami Konstytucji Bawarskiej, która w art. 136 równie¿ zapewnia naukê religii we wszystkich szko³ach publicznych Bawarii i – jak to podkreœla K.

Warcha-³owski – w swej treœci jest zbie¿na z art. 7 § 3 Konstytucji RFN²⁶.

19 K. Warcha³owski, Nauczanie religii w formie obligatoryjnej..., s. 212.

20 AAS 58:1966, 1135–1137.

21 Ibidem, 1138–1140.

22 AAS 67:1969, 163–168.

23 T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 449.

24 AAS 66:1974, 601–619; por. T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 452.

25 AAS 66:1974, 609–610; por. K. Warcha³owski, Nauczanie religii w formie obligatoryjnej..., s. 212.

26 K. Warcha³owski, Nauczanie religii w formie obligatoryjnej..., s. 212.

1.3. Dolna Saksonia

Dnia 26 lutego 1965 r. podpisany zosta³ w Hanowerze konkordat miêdzy Stoli-c¹ Apostolsk¹ i Doln¹ Saksoni¹²⁷. Dokument sk³ada siê ze wstêpu oraz 20

artyku-³ów. Do³¹czony do niego za³¹cznik dotyczy kszta³cenia nauczycieli i szkolnictwa, stanowi jego integraln¹ czêœæ sk³adow¹. W preambule dokument nawi¹zuje do do-tychczasowych konkordatów zawartych miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ i Prusami (1929) oraz Rzesz¹ Niemieck¹ (1933) oraz stwierdza, ¿e umowa ta ma na celu przyjazne u³o¿enie stosunków miêdzy stronami na zasadach zamieszczonych w dwóch wy¿ej wymienionych konkordatach.

Co siê tyczy nauczania religii katolickiej w publicznych szko³ach Dolnej Sakso-nii, art. 7 § 1 stanowi, i¿ „nauczanie religii katolickiej jest przedmiotem zwyczaj-nym”²⁸. Kilka lat póŸniej w Hanowerze 21 maja 1973 r. podpisano nowy uk³ad miêdzy Stolic¹ Apostolsk¹ a Doln¹ Saksoni¹, wprowadzaj¹cy pewne zmiany do konkordatu zawartego 26 lutego 1965 r. Umowa dotyczy³a tylko spraw szkolnic-twa²⁹. I tak na przyk³ad w art. 6 ust. 1 Dolna Saksonia gwarantuje „zachowanie i zak³adanie katolickich szkó³ stopnia podstawowego” (1–4 rok nauki szkolnej).

Gwarancje te obejmuj¹ tak¿e klasy przygotowawcze³⁰. Wymiana dokumentów raty-fikacyjnych zosta³a dokonana 30 listopada 1973 r. Od tego momentu uk³ad zacz¹³ obowi¹zywaæ.

1.4. Sara

Uk³ad pomiêdzy krajem Sary i Stolic¹ Apostolsk¹, dotycz¹cy szkó³ prywatnych pozostaj¹cych w gestii Koœcio³a katolickiego, zosta³ zawarty 21 lutego 1975 r.³¹, zaœ

konwencjê pomiêdzy uk³adaj¹cymi siê stronami dotycz¹c¹ kszta³cenia nauczycieli religii katolickiej oraz nauki tej¿e religii w szko³ach krajowych Sary podpisano 12 lutego 1985 r.³² Dokumenty ratyfikacyjne tego ostatniego uk³adu wymieniono 29 listopada 1985 r. w Bonn i od tego dnia uk³ad obowi¹zuje.

W zwi¹zku z uk³adami zawartymi z poszczególnymi krajami RFN nale¿y siê s³owo wyjaœnienia co do obowi¹zywalnoœci konkordatów: pruskiego z 1929 r. i z III Rzesz¹ Niemieck¹ z 1933 r. Ustawa o likwidacji pañstwa pruskiego, wydana 25 lutego 1947 r.

przez Sojusznicz¹ Radê Kontroli Niemiec, zlikwidowa³a pañstwo pruskie jako

pod-27 Pe³ny tekst konkordatu w AAS 57:1965, 834–856; przek³ad polski przytacza w ca³oœci E. Stachura w swej rozprawie doktorskiej pt.: Konkordaty posoborowe jako wyraz soborowej doktryny Koœcio³a, Warszawa 1984, s. 177–191 (maszynopis).

28 AAS 57:1965, 839; por. T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 442; E. Stachura, op. cit., s. 183–184.

29 AAS 65:1973, 643–646; por. E. Stachura, op. cit., s. 73.

30 T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 446.

31 AAS, 1975, 248–254; przek³ad na jêzyk polski: T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 471–474.

U¿yte sformu³owanie: „szko³y pozostaj¹ce w kwestii Koœcio³a katolickiego” (art. 2) obejmuje szko³y prowadzone przez koœcielne organizacje lub stowarzyszenia katolickie uznane w sensie koœcielnopraw-nym za w³aœcicieli szko³y – takie wyjaœnienie znalaz³o siê w protokole uzupe³niaj¹cym do art. 2.

32 AAS 78:1986, 222–230; por. T. W³odarczyk, Konkordaty..., t. II, s. 474.

miot prawa miêdzynarodowego³³. Automatycznie przesta³y wiêc obowi¹zywaæ wszystkie uk³ady miêdzynarodowe zawarte przez pañstwo pruskie, z konkordatem z 1929 r. w³¹cznie. III Rzesza Niemiecka – jako pañstwo – równie¿ przesta³a istnieæ, a w jej miejsce powsta³y dwa odrêbne pañstwa: Republika Federalna Niemiec i Niemiecka Republika Demokratyczna, z tym ¿e ¿adne z nich nie mog³o byæ uzna-wane za sukcesora III Rzeszy. „W zwi¹zku z tym – jak podkreœla T. W³odarczyk

– uznaæ nale¿y, ¿e i konkordat z 1933 r., podobnie jak inne uk³ady miêdzynarodowe zawarte przez III Rzeszê Niemieck¹, nie obowi¹zuje”³⁴. Jeœli zatem poszczególne kraje wchodz¹ce w sk³ad Republiki Federalnej Niemiec oraz Stolica Apostolska uznaj¹ obowi¹zywalnoœæ wymienionych wy¿ej konkordatów i zawieraj¹ uk³ady je uzupe³niaj¹ce oraz wyjaœniaj¹ce, zdaniem cytowanego autora, „nale¿y to rozumieæ jako wtórne uznanie przez strony obowi¹zywalnoœci tych konkordatów [...], co nie ma nic wspólnego z ich ogóln¹ obowi¹zywalnoœci¹ odnoœnie do terenów, na które nie rozci¹ga siê dziœ suwerenna w³adza Republiki Federalnej Niemiec”³⁵.