Badaniem zostaną objęci tak zwani młodzi emeryci, czyli osoby, które prze
szły na emeryturę w ramach ZUS w okresie ostatnich 5 lat, licząc od roku, w któ
rym prowadzone będą badania (2012). W niektórych przypadkach dopuściliśmy do badania osoby, które przeszły na emeryturę przed 2007 rokiem. Podyktowane to było chęcią nasycenia kategorii analitycznych o doświadczenia, które nie wy
stąpiły w badaniach zasadniczych. Z badań wyłączone zostały osoby, które prze
szły na emeryturę w wyniku zwolnienia z pracy, gdyż zależy nam na badaniu tyl
ko takich przypadków, kiedy jednostka miała wpływ na decyzję o dezaktywizacji zawodowej. To samo dotyczy osób odchodzących na emeryturę ze względu na problemy zdrowotne uniemożliwiające im dalszą pracę.
Próba została skonstruowana ze względu na cztery kategorie. Pierwsza z nich dotyczy charakteru wykonywanej pracy. Wyróżniliśmy następujące grupy:
a) pracownicy najemni / etatowi - osoby zatrudnione na umowę o pracę;
b) przedstawiciele zawodów „uprzywilejowanych;
c) osoby pracujące „na własny rachunek” - samozatrudnieni, przedsiębiorcy, wykonawcy wolnych zawodów oraz rolnicy ubezpieczeni w ZUS;
d) nieaktywni zawodowo - osoby, które przed okresem przejścia (co naj
mniej pięć lat) na emeryturę nie podejmowały pracy zarobkowej (m.in. osoby zajmujące się nieodpłatnie gospodarstwem domowym, renciści i osoby bezrobot
ne). Są to jednocześnie osoby, które w świetle obowiązujących przepisów nabyły praw do świadczeń emerytalnych3, a które nie kwalifikowały się do pobierania świadczeń przedemerytalnych4.
Wyróżnione kategorie różnią się w zakresie strategii przechodzenia na eme
ryturę. Na przykład przedsiębiorcy, w większym stopniu niż pracownicy etatowi, mogą decydować o terminie przejścia na emeryturę. Przedstawiciele zawodów
„uprzywilejowanych” przechodzą na emeryturę zazwyczaj wcześniej niż pracow
nicy etatowi, przedsiębiorcy czy też przedstawiciele wolnych zawodów. W odnie
sieniu do osób, które nie pracowały bezpośrednio przed przejściem na emeryturę, założyliśmy, że to wydarzenie być może nie zmienia wiele w ich życiu.
Drugie kryterium odnosi się do okresu, w którym osoby zdecydowały się na przejście na emeryturę. Chodzi w tym przypadku o to, czy badani skorzystali z możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę, czy też odeszli z pracy po osiągnięciu ustawowego wieku emerytalnego. Nieznaczna większość badanych przeszła na wcześniejszą emeryturę. Jedenaście osób (na czterdziestu przebada
nych) kontynuowało w dniu badania pracę, pobierając równocześnie świadczenie emerytalne.
3 N a zasadach opisanych w Ustawie o em eryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spote cznych z dnia 17 grudnia 1998 r. (z późniejszym i zmianami), Dz.U. z 2013, poz. 1440.
4 N a zasadach opisanych w Ustawie o świadczeniach przedem erytalnych z dnia 30 kwietni 2004 r., Dz.U. z 2013, poz. 170.
Dodatkowo pod uwagę została wzięta sytuacja rodzinna - chodzi w tym przy
padku o posiadanie dzieci i/lub wnuków. Zdecydowana większość badanych po
siadała wnuki. Założyliśmy też, że przemiany w obszarze tożsamości i praktyk społeczno-kulturowych, a także kulturowe wzorce starzenia się, są zróżnicowa
ne ze względu na płeć, dlatego przy doborze próby będziemy chcieli zachować odpowiednie proporcje pom iędzy liczbą informatorów płci żeńskiej i męskiej.
Ostatecznie w próbie znalazło się 16 mężczyzn oraz 24 kobiety.
Wybraliśmy celowy dobór próby przy rekrutacji informatorów. Punktem wyj
ścia była identyfikacja kilku kluczowych informatorów o zróżnicowanych ce
chach społeczno-demograficznych, w tym przede wszystkim takich, które doty
czą pięciu wskazanych kategorii emerytalnych wynikających z charakteru pracy i właściwych dla niej zasad przechodzenia na emeryturę. Następnie, rozpoznając przestrzenie i sieci społeczne naszych badanych, staraliśmy się, zgodnie z zało
żeniami metody kuli śniegowej, dotrzeć do kolejnych informatorów. Większość badanych m ieszkała w dużych i średnich m iastach południow o-w schodniej Polski. N a zakończenie tego rozdziału warto zwrócić uwagę na kwestię granicy starości, o czym pisaliśm y ju ż we wstępie. M imo iż w naszej książce opisu strategii przechodzenia na emeryturę dokonujem y w szerszym kontekście starzenia się społeczeństwa polskiego, to sam fakt przejścia na emeryturę nie oznacza, że badaną przez nas osobę uznać należy za „starą”. Dotyczy to w szczególności tych badanych, którzy reprezentowali tak zwane zawodowy
„uprzywilejowane” i przeszli na emeryturę przed zakończeniem pięćdziesiątego roku życia. Niemniej wszyscy badani, opisując swoje życie przed i po przejściu na emeryturę, podkreślali fakt zmiany, którą wiązali z wiekiem. Emerytura jest zatem w Polsce silnie związana z kulturowo zdefiniowanym obrazem osób star
szych, co oznacza, że jest ona jednym z markerów starości.
Ro z d z ia ł 3
W
iz e r u n k i e m e r y t ó w i o s ó b s t a r s z y c iW PRZESTRZENI MEDIALNE
Media odgrywają bardzo istotną rolę w kształtowaniu opinii i sposobie, w ja postrzega się społecznie istotne zagadnienia. Ich opiniotwórczy charakter prz czynią się do kreowania i podtrzymywania postaw wobec obecnych w medialny dyskursie zjawisk. Istnieje bardzo wiele badań wskazujących sposób, w jaki m dia tworzą lub podtrzymują funkcjonujące w społeczeństwie wizje rzeczywistoś społecznej, w tym także stereotypy i uprzedzenia (Adoni i M ane 1984). Moż pójść jeszcze dalej i wskazać, za Niklasem Luhmannem, na zdolność mediów i przekształcania, a nawet swoistego wytwarzania rzeczywistości (Luhmann 200' Są one więc reprezentacją społecznych i kulturowych znaczeń i odbiciem świ;
społecznego, uporządkowanych jednak i zinterpretowanych zgodnie z własną v wnętrzną logiką. Mogą być one traktowane nie tylko jako „sprawozdawcy” pr;
biegu dyskusji na temat zjawisk społecznych, ale także jako strona w tej dysku;
Głos mediów na temat takich kwestii, jak reforma emerytalna czy sposób postr:
gania emerytów, silnie wpływa na opinię publiczną i kształtowanie poglądów, zaś, na co wskazują wyniki badań prowadzonych przez Gaiła Wilsona, mają sv udział w kreowaniu oraz sposobie realizacji założeń programów i polityk. Wils w swojej pracy dowodzi, że obecne w dyskursach i obowiązujące w świadon ści społecznej modele starości mają niebagatelne znaczenie dla sposobu, w j decydenci kształtują politykę społeczną dotyczącą osób starszych i jak jest <
realizowana przez wyznaczone do tego służby (Wilson 1991).
Na całą sytuację m ożna oczyw iście spojrzeć rów nież z drugiej stro Zarówno rozwiązania prawne i organizacyjne, jak i sam sposób ich tworze oddziałują na funkcjonujące dyskursy i kształtują opinię publiczną (Wiliń 2013: 29). Efekty tego kształtowania zależą od sposobu, w jaki media przed wią dane zagadnienie, w jakim tonie je zaprezentują, opiszą i jak rozłożą akce Ujawnia się w tym miejscu silna zależność pomiędzy trzema sferami: dyskun medialnym, opinią publiczną i kreowaniem polityk publicznych. Aby więc le zrozumieć, jakiego typu czynniki i mechanizmy wpływają na społeczne prak związane z przechodzeniem na emeryturę i odtworzyć dyskursy w specyfic sposób prezentujące zagadnienia związane z charakterystyką kategorii społec
emerytów czy odnoszące się do zmian demograficznych i starzenia się, w ramach badań przeprowadziliśmy także analizę treści artykułów publikowanych w pol
skiej prasie. Analiza podporządkowana była trzem głównym celom badawczym.
Pierw szy cel analizy związany był z debatą prasow ą, jak a roztoczyła się w związku z planowanymi zmianami w systemie emerytalnym. 18 listopada 2011 roku premier Donald Tusk wygłosił expose, w którym przedstawił plany rządu na najbliższą kadencję. Wśród wielu postulatów zapowiedział oficjalnie wprowadze
nie reformy emerytalnej. Jej głównym założeniem było zrównanie wieku emery
talnego kobiet i mężczyzn oraz podniesienie go do 67 lat. Równocześnie premier zapowiedział reformę emerytur grup uprzywilejowanych, w tym służb munduro
wych, prokuratorów, sędziów, górników i księży (Expose 2011). Zapowiedzi te wywołały falę dyskusji na temat zasadności planowanych zmian, a także wiele propozycji dotyczących najbardziej optymalnego wariantu ich wprowadzenia, głównie w kwestii wieku emerytalnego. W zapoczątkowanej debacie udział wzię
ły liczne środowiska, począwszy od związków zawodowych i reprezentantów poszczególnych partii wchodzących w skład Sejmu, na ekspertach oraz organi
zacjach pracodawców i przedsiębiorców skończywszy1. Jak będziemy się starali pokazać w dalszej części rozdziału, tocząca się wokół proponowanych zmian dyskusja była - i jest nadal - polem ścierania się różnych światopoglądów, ujaw
niając obecne w niej dyskursy związane ze sposobem postrzegania emerytów, miejsca osób starszych w społeczeństwie, ról płciowych, czy wreszcie zagadnień związanych z solidarnością międzygeneracyjną.
Chociaż sama dyskusja prasowa związana z wprowadzeniem reformy jest istotnym obszarem naszej analizy, równie interesujące dla nas wydało się to, na ile debata o słuszności wprowadzenia nowelizacji ustawy pociągnęła za sobą szerszą refleksję na temat życia na emeryturze oraz sytuacji osób starszych. Mając na uwadze powyższe przesłanki, naszym drugim celem badawczym było prze
śledzenie, czy, oraz ewentualnie, w jaki sposób zmieniały się wskazane dyskursy pod wpływem bardzo szerokiej debaty na tem at wydłużenia i zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn. W dyskursie medialnym pojawiły się bowiem nowe wątki związane z problemami zarówno przyszłych, jak i obecnych emery
tów, zaś niektóre obecne wcześniej zagadnienia zostały mocniej zaakcentowane.
Pierwsze zmiany w doborze tematów i retoryce można było zauważyć ju ż przy okazji wejścia w życie wcześniejszej nowelizacji ustawy o emeryturach i rentach z 10 czerwca 2011 roku, która to ustawa dotyczyła warunków, na jakich możliwe jest rozpoczęcie pobierania świadczeń emerytalnych oraz sposobu powtórnego wyliczenia wysokości emerytury w przypadku osób, którym zawieszono wypła
tę świadczeń (Dz.U. 2011, nr 168 poz. 1001. 2). Najbardziej widoczny zwrot nastąpił jednak po wygłoszeniu wspomnianego ju ż tutaj expose przez premiera Donalda Tuska.
1 M imo licznych protestów i głosów przeciwnych, 1 czerw ca 2012 roku prezydent Bronisław Komorowski podpisał ustawę, która w eszła w życie z początkiem 2013 roku.
Naszym trzecim celem było odtworzenie funkcjonujących w prasie dyskui sów odnoszących się do sytuacji emerytów i ich funkcjonowania w różnych prze strzeniach życia, a także zrekonstruowanie wizerunków emerytów prezentowe nych w analizowanych przez nas artykułach. Zależało nam także na odtworzeni sposobów opisu procesów demograficznych związanych ze starzejącymi się sp(
łeczeństwami Europy. Mają one bowiem duży wpływ na powstawanie i wzma<
nianie wielu panik społecznych związanych ze starością, o których pisali międz innymi Hanna Palska (2004) czy Janusz Mucha i Łukasz Krzyżowski (2010).
3.1. STAROŚĆ I REFORMA EMERYTALNA W DEBACIE PRASOWEJ -