na emeryturę znajdują się nie tylko pod wpływem czynników zewnętrznych, także dysponują pewnymi wyobrażeniami dotyczącymi tego, kim jest en 1 jak powinno wyglądać życie na emeryturze. Te wyobrażenia mają wpły emocje i nastroje towarzyszące odchodzeniu z rynku pracy oraz stają się nym elem entem przy definiowaniu swojej roli jako emeryta. Na wyobra;
i plany emerytalne bardzo silnie wpływać będzie kontekst kulturowy oras ranki stwarzane przez określony system emerytalny w określonym miejscu i sie. Te czynniki dość obszernie opisaliśmy we wcześniejszych fragmentac książki. W tym miejscu postaramy się odtworzyć najbardziej rozpowszechr w świadomości społecznej wyobrażenia o emeryturze, przedstawić ocenę temu emerytalnego w Polsce oraz sytuacji emerytów jako kategorii społec W ostatniej części tego rozdziału zaprezentujemy plany naszych badanych <
czące życia na emeryturze oraz ewentualne źródła ich ograniczeń.
W naszych badaniach dążyliśmy do tego, aby odtworzyć wyobrażenia <
czące emerytury w dwóch wymiarach: jednostkowym i społecznym. Wyr;
zaznaczającą się tendencją w wypadku osób aktywnie spędzających czas na ryturze (niekoniecznie w sferze aktywności zawodowej) było myślenie o in emerytach w kategoriach zarysowanych w teorii wycofania (Halicka i Ha 2006). Zgodnie z tą perspektywą emerytura, jako początek starości, wyzn moment, w którym jednostka wycofuje się z aktywności społecznej, koncen się głównie na pogarszającym się stanie zdrowia i całkowicie wyłącza się z ; społecznego.
Nudzą się. Porobili się babciami, mają wnuczki, nimi się bawią albo nudzą się.
chorują, albo siedzą u lekarza, bo cały czas im coś dolega. Ja nie mam czasu i Oprócz przeziębienia i grypy to nic mi nie dolega, nic mnie nie boli. Albo nie wiedzieć. Jak się chodzi do lekarzy, to oni zawsze coś znajdą. Człowiek musi się potrzebny i spełniony. To nie jest sztuka przejść na emeryturę i czekać śmierci nie można (Elżbieta, 65 lat).
Nie brakowało także wypowiedzi, które wskazywały na postrzeganie ak ności na emeryturze jako sytuacji rzadkiej i wyjątkowej, co obrazuje choci poniższa wypowiedź.
My to tylko dwie takie jesteśm y. Inni siedzą w dom u, może czasem jakoś gdzieś wyjdą, wyjadą, do sanatorium, na wczasy, różnie bywa. Nie angażują się tak, ja k my z nią [z koleżanką] (Dominika, 62 lata).
Jednocześnie można wskazać na istnienie w świadomości społecznej wyobra
żenia emerytury jako okresu bierności, smutku i nudy.
No i ten pierwszy rok, trochę mnie wszyscy przestrzegali, że, a będziesz się nudzić, nie będziesz wiedziała co zrobić i w ogóle paranoja kom pletna, w padniesz w de
presję. Więc ja , żeby nie wpaść w depresję, przeliczyłam swoje oszczędności, tam miałam jeszcze jakieś nabytki i zrobiłam remont (Julia, 62 lata).
Często pojawiającym się wątkiem dotyczącym wyobrażeń życia na emerytu
rze były kwestie finansowe. W swoich wyobrażeniach nasi rozmówcy wpisywali się w ogólny trend (CBOS 2012a; Halicka i Halicki 2011) myślenia o emeryturze jako okresie, w którym nie dysponuje się wysokimi dochodami.
A jak ma mało emerytury, to 200 złotych to ogrom. Ja nie wiem, jak oni przeżywają, mając te em erytury ze starego portfela. N a jak iś wyjazd, ubranie często nowe czy meble, lepsze jedzenie, to nie mogą sobie chyba pozwolić (Piotr, 53 lata).
Wyobrażenia o emeryturze zależeć będą od czynników kulturowych wpły
wających na definicję roli emeryta w danej społeczności. Duże znaczenie będą mieć wzory aktywności podejmowanej przed przejściem na emeryturę, style ży
cia znajomych emerytów oraz wysokość otrzymywanych świadczeń. Z biegiem lat wyobrażenia dotyczące emerytury mogą podlegać zmianom. Krzyżanowska w swoich badaniach potwierdziła zaobserwowaną przez Jałowieckiego zależ
ność, która większy optymizm przy wyobrażeniach życia na emeryturze wiąże z fazą tuż przed przejściem na emeryturę i krótkim okresem przebywania na niej (Krzyżanowska 2011).
N a proces przechodzenia na emeryturę m ożna spojrzeć przez pryzm at teo
rii aktywności, która zakłada, że osoby starsze, chcąc utrzymać wysoki poziom satysfakcji z życia i pozytywny obraz samych siebie, dążą do zastępowania ról utraconych w procesie starzenia się poprzez nowe role (Halicka i Halicki 2006;
Morgan i Kunkel 2001; Bass i Caro 2001). Z tej perspektywy należałoby się spodziewać, że utrata roli pracownika prowadzić będzie do zmiany stylu życia, który opierać się będzie na nowej roli (lub rolach), stworzonej w jej zastępstwie.
Elżbieta Trafiałek sugeruje, że na proces adaptacji do życia na emeryturze wpły
wać będzie nie tyle długość czasu przebywania na niej, ile wielość zainteresowań pozazawodowych jednostki, jej nawyki i styl życia (Trafiałek 1998). W naszych badaniach staraliśmy się określić, na czym te nowe role mogłyby się opierać, py
tając naszych rozmówców o ich plany i marzenia dotyczące życia na emeryturze.
Mówiąc o planach, koniecznie należy też wspomnień o czynnikach, które będą je ograniczać. N a pierwszy plan wysuwały się te natury finansowej, dotyczące
zdrowia oraz zobowiązań rodzinnych.
Mam matkę, ma 80 lat, też wymaga już opieki. Moje eskapady też muszą być wywa żone, bo też nie tylko myślę sobą, swoimi przyjemnościami, ale są też obowiązki, ti chyba też je st kwestia wychowania (Marcin, 50 lat).
Ktoś mi mówi - pójdziesz tu czy tam. A ja mówię, że słuchaj, nie mogę dziś, bo mu szę iść odpocząć, przynajmniej z godzinę, dwie. A jak się położę, to mi się nie chce czasem też tak bywa, że mnie nogi bolą (Jola, 65 lat).
Minusów to [życie na emeryturze] nie ma. Rano mogę sobie spać dokąd chcę i wiem że nie będzie stresów w ciągu dnia. (...) Minus to tylko jest jeden; że tylko raz w mie siącu emerytura (Oliwia, 60 lat).
Mogłoby się wydawać, że w przypadku marzeń wspomniane powyżej ogra
niczenia powinny być niezauważalne. Przeprowadzone badania pozwalają jednai stwierdzić, że w polskiej kulturze nawet sfera marzeń limitowana jest przez sy
tuację finansową.
Odpocząć w sensie tym, że na przykład. Nie mówię wyjechać na M ajorkę czy nć Wyspy Kanaryjskie, ale na przykład, jak miałabym możliwość, to bym sobie poje
chała do Anglii, mam tam ciocię. Ona jest starszą osobą. Z nią bym sobie posiedziała, w sensie, że byśmy sobie pojechały to zwiedzić, tamto zwiedzić (Bożena, 63 lata).
Deklaracje dotyczące planów i marzeń możemy podzielić na 4 grupy: związa
ne z życiem rodzinnym, rozwojem hobby/podróżowaniem , samorozwojem oraz aktywnością zawodową i społeczną.
1. Plany związane z życiem rodzinnym
Obecnie w Polsce jedną z podstawowych ról emerytów jest rola babci/dziad
ka - opiekuna wnuków. W związku z wydłużaniem się okresu trwania życia, co
raz częściej będzie to także rola opiekuna nad rodzicami. Zależności te są bardzo wyraźne w planach dotyczących organizacji życia na emeryturze.
Mam nadzieję, że córka wychodzi za mąż i obdarzy nas wnukami, a to też będzie jakieś pole działania. Jak najbardziej dopinguję ją w tym kierunku, nie uchylam się
przed tym. Oczekuję (Eryk, 51 lat).
Jedyny plan był, żeby najwięcej czasu spędzać z tatą, bo wiedziałam, że mój tato już starszy pan jest (Julia, 62 lata).
2. Plany związane z rozwojem hobby/podróżowaniem
W związku z postępującą indywidualizacją i upowszechnianiem się stylów życia skoncentrowanych na rozwoju jednostkowym , coraz częściej dostrzegany jest trend w definiowaniu emerytury jako okresu podporządkowanego realizacji tych pasji, na które w okresie aktywności zawodowej brakowało czasu. Dotyczy to głównie rozwoju hobby oraz podróżowania i samorozwoju.
Żebym nie siedziała w domu sama na stołku, wpatrzona jak wół w ten telewizor, nie.
Tylko mówię pani, żeby się spotykać, tak ja k mówię, jeździć sobie tu czy tam. No, ja
teraz, wie pani, przez tą pracę to nigdzie nie jadę, wie pani, ani czasu, a jak przedtem jeszcze mąż żył, to ja odwiedzałam, byłam bądź gdzie i w Azji i w Portugalii, we Francji, pół świata zjeździłam, bo mi zawsze dał, miałam na to czas, wzięłam urlop i pojechałam (Jola, 65 lat).
I marzę w ogóle, żeby odbyć parę takich wypraw rowerowych, ja k się da. N a naj
bardziej wysunięty na zachód skrawek Europy. Południe, tak właśnie. Takie atrakcje (Eryk, 51 lat).
3. Plany związane z samorozwojem
Należy zwrócić uwagę na fakt, że kolejne pokolenia osób starszych są coraz lepiej wykształcone i charakterystyczny jest dla nich coraz wyższy poziom aspi
racji. Dzięki temu doceniają wartość podejmowania aktywności zorientowanych na samorozwój, co obrazują poniższe wypowiedzi:
Chciałbym jeszcze mieć kurs żeglarza (Eryk, 51 lat).
M am takiego profesora książkę, będę czytać sobie i malować. M oże w listopadzie będę m iała więcej czasu, bo teraz to bratu pomagam też, ale to się tak nie da na za
wołanie, że idę do ogrodu i maluję. To musi być nastrój. Musze mieć rękę spokojną (Oliwia, 60 lat).
Ten rok sobie postanowiłam tak zostawić na wyluzowanie, zastanowienie się, co ze sobą zrobić, ja k sobie ten czas zagospodarować, czy gdzieś pojechać, czy coś zoba
czyć, no, czy coś zmienić generalnie w swoim życiu, ale to raczej dotyczyłoby sfery intelektualnej, czyli na przykład kupić nowy sprzęt, więcej chodzić na koncerty, za
cząć chodzić do filharmonii, takie rzeczy, coś takiego, no nie wiem, może jakąś firmę założę (Julia, 62 lata).
4. Plany związane z aktywnością zawodową i społeczną
Plany dotyczące aktywności zawodowej mogą wynikać zarówno z koniecz
ności zwiększenia dochodów gospodarstwa domowego, jak i z chęci bycia po
trzebnym. Chęć bycia potrzebnym widoczna jest także w przypadku deklaracji dotyczących planów aktywności społecznej.
N o to jeszcze tak myślałem swojego czasu w grupie takich emerytów, rencistów, już, no, mam troszeczkę dośw iadczenia różnego rodzaju ( ...) no bo też są bardzo, jak to się mówi, niektórzy emeryci, renciści cenni, z dużą wiedzą, no i ja mógłbym coś niecoś przekazać, no to w takim czymś bym się m ógł jeszcze odnaleźć i jeszcze tak troszeczkę podziałać (Łukasz 65 lat).
Więc po prostu stwierdziłam tak, że będę coś szukała. Tylko nie tak, żebym była uwiązana soboty i niedziele (...). Mi wystarczy, jak bym od poniedziałku do piątku pracowała, to... (Maria, 48 lat).