Trendy w zakresie pracy i przechodzenia na emeryturę

Harald Kiinemund i Franz Kolland (2007) podkreślają, że emerytura to sto­

sunkowo nowe zjawisko społeczne. Dopiero w drugiej połowie XX wieku otrzy­

m ywanie dochodu po dezaktywizacji zawodowej stało się szerzej stosowane w państwach, gdzie funkcjonował system zabezpieczeń społecznych. Wcześniej (oraz tam, gdzie wspomnianych systemów nie było) osoby starsze były uzależ­

nione tylko i wyłącznie od pomocy ze strony swojej rodziny oraz społeczności lokalnej. Martin Kohli wiąże pojawienie się „nowego” etapu w życiu człowieka z szerszym procesem instytucjonalizacji biegu życia (Kohli 2007). Proces sta­

rzenia się został bowiem w XX wieku ustrukturyzowany za pomocą nowego, zindyw idualizow anego systemu pracy, opartego o wynagrodzenie pieniężne.

W efekcie całe życie człowieka można było podzielić na trzy etapy, które odpo­

wiadały na potrzeby rynku pracy społeczeństw zindustrializowanych: przygoto­

wania do pracy, aktywności zawodowej oraz emerytury. Tego typu periodyzacja staje się współcześnie trudna do utrzymania w obliczu powszechności procesów związanych z indywidualizacją i destandaryzacją biegu życia (Barber 2009). Nie zmieniły się jednakże warunki, jakie muszą zostać spełnione, aby system emery­

talny sprawnie funkcjonował. Należy do nich z pewnością system ekonomiczny, który jest na tyle efektywny, że jest w stanie wygenerować nadwyżkę. Potrzebne są instytucje, które są odpowiedzialne za redystrybucję tej nadwyżki wśród osób nieaktywnych na rynku pracy z racji swojego wieku. Społeczeństwo musi być również na tyle otwarte, aby akceptować fakt, że pewien okres życia człowieka nie jest związany z aktywnością na rynku pracy. Ostatni warunek, to możliwie długie życie, które pozwala na korzystanie z rozwiązań emerytalnych (Hill 2007).

W czasach spowolnienia gospodarczego oraz zmian demograficznych, któ­

rych Polska - podobnie jak wiele społeczeństw zachodnioeuropejskich - do­

świadcza, pojaw iają się problem y z system em emerytalnym. Brak nadwyżki nakłada się na wydłużanie się oczekiwanej długości życia, co z jednej strony, jak pamiętamy, jest niezbędne, aby czerpać z dobrodziejstw systemu emerytal­

nego, ale z drugiej strony pojawia się problem związany z niewydolnością tego systemu. Jest on przedmiotem gorących debat, szczególnie w tych państwach, w których rodzi się mało dzieci, co nie gwarantuje stabilności systemu emerytal­

nego. Rozwiązaniem tego problemu jest dla niektórych polityków z wielu państw europejskich stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego, co z kolei budzi skraj­

ne reakcje nie tylko opinii publicznej i polityków, lecz także badaczy zajm ują­

cych się starością. Mnogość dyskursów medialnych, jaka pojawiła się przy okazji wprowadzania w Polsce reformy emerytalnej, zostanie przedstawiona w kolej­

nym rozdziale tej książki.

Tendencja do podw yższania w ieku em erytalnego zaprzecza prognozom , jakie jeszcze dwadzieścia lat temu stawiali badacze. Na przykład w 1987 roku Brunon Synak we wstępie do ważnej książki poświęconej młodym emerytom pisał, że „w okresie ostatnich lat, a zwłaszcza od połowy lat siedemdziesiątych, obserwuje się tendencję do obniżania ustawowego wieku emerytalnego (...) jak również stopniowe rozszerzanie możliwości uzyskiwania świadczeń emerytal­

nych przed osiągnięciem tego wieku (zwanych wcześniejszymi emeryturami) Uważa się, że mimo pewnych zahamowań w ostatnim czasie, tendencje te będa utrzymywały się w najbliższej przyszłości. Niektórzy socjologowie przewidują że w roku 2000 powszechną granicą wieku emerytalnego będzie 55. rok życia’

(Synak 1987: 5). W czesne przechodzenie na emeryturę było strategią radzenia sobie z kryzysem gospodarczym i problemem bezrobocia m łodzieży nie tylkc w Polsce, ale i w wielu krajach zachodnioeuropejskich (Kohli et al. 1991). Takit funkcjonalne rozumienie emerytur oznacza, że przejście na emeryturę jest me chanizmem regulującym napływ i odpływ siły roboczej, redukując tym samyn bezrobocie młodzieży i zastępując „starych” (drogich i ekonomiczne mniej pro

duktywnych) pracowników - młodymi (Victor 1994). Tymczasem długoletnie badania, finansowane przez National Institute on Ageing, nad współzależnością między wczesnym przechodzeniem na emeryturę, pokazują, że nie ma związ­

ku między tymi dwoma zjawiskami. Istnieją też takie badania, które wskazują z kolei, że jest odwrotnie. To wzrost (a nie spadek) wskaźnika zatrudnienia osób starszych wpływa na spadek (a nie wzrost) stopy bezrobocia młodzieży. Na pod­

stawie badań panelowych obejm ujących dane historyczne (sięgających lat sie­

demdziesiątych XX wieku) Niemiec, Jonathan Gruber, Kevin Milligan i David A.

Wise pokazują, że z 7-procentową redukcją zatrudnienia starszych pracowników w latach 1972-1976 wiązała się 2-procentowa redukcja (nie zwiększenie) bezro­

bocia młodzieży oraz niewielkie (1,7%) zwiększenie (nie obniżenie) wskaźnika zatrudnienia młodzieży. Nowsze dane z tych samych badań pokazują, że 15-pro- centowy wzrost wskaźnika zatrudnienia (w okresie od 1998 roku do daty publika­

cji danych, czyli 2010 roku) starszych pracowników na niemieckim rynku pracy był związany z brakiem jakiejkolw iek zmiany w stopie bezrobocia młodzieży oraz z lekkim wzrostem (a nie spadkiem) wskaźnika zatrudnienia tej kategorii wieku (Gruber, M illigan i Wise 2009).

Logika i społeczna użyteczność wczesnego przechodzenia na emeryturę za­

częła być kwestionowana w połowie lat dziewięćdziesiątych. Od tego czasu coraz częściej w dyskursie publicznym pojawiało się hasło aktywnego starzenia się (active ageing). Było ono definiowane przez Światową Organizację Zdrowia (da­

lej w tekście WHO - World Health Organization) jako proces zapewniania je d ­ nostkom możliwości prowadzenia zdrowego, opartego na bezpieczeństwie socjal­

nym i partycypacji społecznej życia, aby zwiększyć jakość życia osób starszych (WHO 2002: 12). W tym ujęciu akcent położony jest na uniwersalne odpowia­

danie na potrzeby wszystkich kategorii wieku, a przede wszystkim na prewen­

cję na wcześniejszych etapach życia, redukując tym samym potrzebę stosowania dorywczych działań naprawczych, realizowanych w odniesieniu do wybranej kategorii wieku. Bazując na paradygm acie aktyw nego starzenia się, polityka społeczna w wielu krajach zachodnioeuropejskich zastąpiła strategię w czesne­

go wychodzenia z rynku pracy osób starszych, strategią wydłużania aktywności zawodowej. Nie chodzi tutaj tylko i wyłącznie o kwestię podnoszenia ustaw o­

wego wieku emerytalnego (choć w Polsce jedynie o tym mowa w zakresie ak­

tywizacji zawodowej starszych kategorii wieku). Ważnym aspektem programów ograniczających wczesne wychodzenie z rynku pracy i wydłużających zatrud­

nienie jest podnoszenie umiejętności starszych pracowników i dostosowywanie ich umiejętności do zmieniającej się rzeczywistości technologicznej. Centralnym zagadnieniem stosunkowo nowej, promującej wydłużanie, aktywności zawodo­

wej, jest elastyczne wychodzenie z rynku pracy głównie przez przejście z peł­

nego na pół etatu. Korzyścią wynikającą z takiego rozwiązania dla pracodawcy jest zatrzymanie wykwalifikowanego pracownika i skorzystanie z jego wiedzy i doświadczenia. Pracownik z kolei, korzystając ze zredukowanej liczby godzin, jest w stanie się zająć - odkładaną „na starość” — aktywnością pozazawodową.

Eą>

Państwo Australia Finlandia Niemcy Holandia Japonia Wielka Brytania USA Polska UE-15

o

W końcu, na dłuższej aktywności zawodowej starszych pracowników korzysta państwo, oszczędzając na wydatkach emerytalnych (Taylor 2010). N a ile jednak pracownicy faktycznie chcą pracować dłużej?

Trwający kilka dekad trend obniżania się wskaźnika zatrudnienia osób w wie­

ku 5 5-64 lat, od 2000 roku ulega zmianie w wielu państwach na świecie (por.

tab. 1, s. 19).

Dane zawarte we wspomnianej tabeli potwierdzają wcześniejsze ustalenia dotyczące dynamiki zatrudniania starszych pracowników. Istnieją oczywiście państwa, takie jak Japonia czy Stany Zjednoczone, w których udział starszych pracowników na rynku pracy jest stosunkowo wysoki. Generalnie jednak zauwa­

żalna jest tendencja, trwająca od końca lat siedemdziesiątych do pierwszych lat XXI wieku, do obniżania się średniego wieku dezaktywizacji zawodowej, wy­

nikającej z osiągnięcia określonego wieku em erytalnego w danym państwie.

W przypadku kobiet zauważalna jest nie tylko tendencja spadkowa we w ska­

zanym przedziale czasu, ale dodatkow o, niezależnie od państw a, niższy niż w przypadku mężczyzn wskaźnik zatrudnienia. W 2012 roku zaledwie 30% Polek (w porównaniu do prawie 50% mężczyzn) w wieku 55-64 lata było aktywnych na rynku pracy. Biorąc pod uwagę, iż statystycznie kobiety żyją dłużej od męż­

czyzn i mają mniej przepracowanych lat pracy, to obawy przed ubóstwem starych kobiet wydają się uzasadnione.

Trwająca od 2000 roku tendencja wzrostowa w zakresie zatrudnienia osób w wieku okołoemerytalnym nie zmienia faktu, że większość Europejczyków na­

dal przechodzi na emeryturę przed osiągnięciem „standardowego” (ustawowego) wieku emerytalnego. Ponad 60% mężczyzn w Unii Europejskiej (w Polsce pra­

wie 70%) w wieku 60-64 lat nie jest aktywna na rynku pracy. Jak pisze Sara Rix

„w wielu europejskich państwach, prawie nikt nie pracuje po zakończeniu 65.

roku życia” (2009: 447). Wyjątkiem są tutaj oczywiście państwa skandynawskie.

W Islandii na przykład w kategorii wiekowej 65-69 lat wskaźnik zatrudnienia mężczyzn wynosi 56%, a kobiet 41% (OECD Employment Outlook 2013). Co zatem sprawia, że w niektórych państwach pracujących osób starszych (w wieku okołoemerytalnym) jest więcej niż w innych? Jakie czynniki wpływają na szyb­

szą lub późniejszą dezaktywizację zawodową starszych pracowników?

1.2.2. Teorie wyjaśniające (wczesną)