ZAKŁAD PRACY W KONTEKŚCIE TEORII ORGANIZACJI Z rozważań podjętych w rozdziale drugim wynika, iż edukacja Z rozważań podjętych w rozdziale drugim wynika, iż edukacja

pracowni-ków stanowi jeden z zasadniczych wymogów gospodarki opartej na wiedzy i spo-łeczeństwa uczącego się. Zakład pracy jako podstawowa jednostka w systemie

społeczno-gospodarczym staje się tym samym, w coraz większym zakresie, stra-tegiczną instytucją edukacyjną.

Niniejszy rozdział rozpoczynają teoretyczne przesłanki uzasadniające roz-patrywanie zakładu pracy w perspektywie koncepcji organizacji uczącej się. Wydają się one konieczne ze względu na przyjęte w opracowaniu podejście do postrzegania zakładu pracy jako:

1. Organizacji.

2. Systemu społecznego. 3. Żywego organizmu. 4. Organizacji uczącej się.

Odnosząc się do pierwszej z wyróżnionych perspektyw, rozpocząć należy od wskazania, iż ogólna teoria organizacji jest częścią nauk o zarządzaniu, które wyodrębniły się na przełomie XIX i XX w. i ukształtowały w dyscyplinę naukową. Na jej rozwój główny wpływ wywarły prace m.in. F.W. Taylora, H. Emersona, L. Gantta, H. Foyola, H. Le Chateliera, a w Polsce przede wszystkim K. Adamiec-kiego i T. KotarbińsAdamiec-kiego1. Z historycznego punktu widzenia teoria ta stała się świa-tową dyscypliną o rozległej problematyce i różnorodnych kierunkach badawczych, której dorobek wykorzystuje się we wszystkich dziedzinach życia społecznego, w tym gospodarki, administracji i oświaty. Niezmiennie podstawą jej rozwoju po-zostaje praktyka kierowania organizacjami gospodarczymi, czyli przedsiębior-stwami i związkami przedsiębiorstw, jednak zakres zainteresowań objął aktualnie także inne rodzaje organizacji: administracyjne, kulturalne i edukacyjne2. Choć

1A. Smołalski, Elementy teorii organizacji dla pedagogów, Wrocław 1979, s. 6-15. 2M. Bielski, Podstawy teorii organizacji i zarządzania, Warszawa 2004, s. 5.

ogólna teoria organizacji cechuje się wysokim stopniem abstrakcji, jest ściśle po-wiązana z codzienną i powszechną praktyką. Dzięki uogólnianiu praktyki buduje katalog czynności i zadań, które należy wykonać w konkretnych działaniach ze-społowych lub indywidualnych3.

Podstawowym pojęciem wykorzystywanym w ogólnej teorii organizacji jest samo określenie organizacja, pod którym najogólniej rozumieć można wyod-rębnioną z otoczenia całość ludzkiego działania, mającą określoną strukturę ukie-runkowaną na osiąganie jakiegoś celu lub celów. Podstawowymi właściwościami każdej organizacji są celowość; złożoność z dających się określić części powią-zanych ze sobą i z całością organizacji; odrębność celów i struktury w stosunku do otoczenia, a jednocześnie powiązanie przez nie z otoczeniem. Z właściwości tych wynika, że organizacja może być tylko cechą ludzkiego działania4.

W literaturze polskiej powszechnie stosowana jest definicja prakseolo-giczna sformułowana przez T. Kotarbińskiego, według którego: „W trzech przy-najmniej znaczeniach bywa używane słowo organizacja: albo jako nazwa obiektu posiadającego pewien ustrój, albo jako nazwa samego właśnie ustroju obiektu, samego układu relacji wiążących wzajem jego części oraz relacji wiążących te części z całością, albo wreszcie jako nazwa czynności nadania obiektowi podobnie rozumianego ustroju, inaczej – nazwa czynności organizowania”5. Przyjmując sta-nowisko T. Kotarbińskiego, uznać można również, iż organizacja to: „Całość, któ-rej składniki współprzyczyniają się do powodzenia całości”6. Uzasadnione jest także określenie odwrotne: „Organizacja to taka całość, która przyczynia się do powodzenia swych części”7. Natomiast według J. Szczepańskiego wyróżnić można dwa znaczenia pojęcia organizacja: „W pierwszym znaczeniu przez orga-nizację rozumiemy (…) ludzi zorganizowanych, tzn. połączonych dla osiągnięcia określonych celów w sposób racjonalny, ekonomiczny, skoordynowany. W drugim znaczeniu przez organizację rozumiemy sposoby zarządzania i kierowania ludźmi oraz różnymi środkami działania, sposoby koordynowania czynności harmonizo-wania wysiłków i sprawdzania wyników dla osiągnięcia określonego celu przez większą ilość ludzi, wykonujących zadania cząstkowe”8.

Rozwijając podejście T. Kotarbińskiego, należy podkreślić, iż termin

orga-nizacja używany jest w języku polskim w trzech podstawowych znaczeniach9. W znaczeniu rzeczowym organizacja to grupa społeczna stworzona po to, aby osiągała założone cele i zaspokajała określone potrzeby społeczne; instytucja,

3A. Smołalski, Elementy teorii organizacji…, op. cit., s. 16.

4Encyklopedia organizacji i zarządzania, Warszawa 1981, s. 320 i nast. 5T. Kotarbiński, Abecadło praktyczności, Warszawa 1972, s. 60. 6Ibidem, s. 61.

7A.K. Koźmiński, K. Obłój, Zarys teorii równowagi organizacyjnej, Warszawa 1989, s. 18. 8J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 232.

9A. Smołalski, Elementy teorii organizacji…, op. cit., s. 79-81; J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich. Wstęp do teorii organizacji i kierowania, Warszawa 1968, s. 47-53; J.P. Len-dzion, A. Stankiewicz-Mróz, Wprowadzenie do organizacji i zarządzania, Kraków 2005, s. 72 i nast.

jej część lub zespół instytucji. Jako synonimu organizacji używa się też określenia „całość zorganizowana”, „rzecz zorganizowana”, „jednostka organizacyjna”, „ko-mórka organizacyjna” itp. Wszystkie szkoły, placówki oświatowo-wychowawcze, urzędy, zakłady pracy – są przykładami organizacji w znaczeniu rzeczowym. Można też powiedzieć, że są instytucjami. Podstawowymi elementami tak ujętej organizacji są: ludzie (ich kwalifika cje i kompetencje), zasoby materialne, finansowe i infor-macyjne (budynki, maszyny i urządzenia, kapitał, technologie, wie dza itp.), cele i zadania (cele, które zamierza osiągnąć organizacja i zadania, które muszą wykonać jej uczestnicy), struktura (sposób powiązania pozostałych elementów).

W ujęciu czynnościowym organizacja jest traktowana jako jedna z funkcji zarządzania i oznacza proces porządkowania elementów wchodzących w jej skład. Istotą procesu organizowania jest tworzenie stanowisk pracy, grupowanie ich w większe jednostki oraz kształtowanie więzi między uczestnikami. Polega on głównie na takim ustosunkowaniu do siebie poszczególnych części i na takim ich przekształcaniu, aby współprzyczyniały się do powodzenia całości. Wynikiem tego procesu jest nadanie organizacji w znaczeniu rzeczowym określonego ładu.

W ujęciu atrybutowym organizacja oznacza natomiast cechę lub zespół cech określonej całości; stopień uporządkowania elementów składowych wchodzących w jej zakres. Pojęcie organizacji jest tu tożsame z pojęciem struktury organiza-cyjnej, czyli sieci stanowisk pracy i formalnych wzorców współdziałania pracow-ników zajmujących te stanowiska, czyli układu stosunków występujących między częściami całości zorganizowanej.

Na potrzeby niniejszej pracy przyjęto rozumienie organizacji w ujęciu rze-czowym, czyli rzeczy zorganizowanej, w której skład wchodzą ludzie i aparatura, przy założeniu, że „rzecz zorganizowana to jest rzecz, której przysługuje cecha organizacji”10.

W takim ujęciu interesujący Autorkę zakład pracy rozpatrywać można jako instytucję, a zatem zespół ludzi wraz z zasobami używanymi w działaniu, które podejmowane są dla realizacji wspólnych celów oraz w którym wydzielić można człon kierowniczy11.

Dla tak przyjętego stanowiska istotne wydaje się szczególnie zjawisko

efektu organizacyjnego12, które występuje wyłącznie w działaniu zbiorowym. Człowiek działający w zespole osiąga odpowiednio większy rezultat, niż osiąg-nąłby, działając w pojedynkę. Efekt ten odnieść można do procesu edukacji w za-kładzie pracy. Teoria uczenia się w ramach organizacji koncentruje się bowiem na kształceniu zbiorowym, choć uwzględnia, że organizacje same nie wykonują działań, których efektem jest uczenie się – robią to poszczególni pracownicy13.

10J. Zieleniewski, Organizacja zespołów ludzkich…, op. cit., s. 84.

11W. Kieżun, Podstawy organizacji i zarządzania, Warszawa 1977, s. 28 i nast.

12J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, Warszawa 1969, s. 313; A. Smołalski, Elementy teorii organizacji…, op. cit., s. 82.

Zjawisko zorganizowanych działań ludzi i powstawania organizacji jest starsze niż sam zakład pracy (przedsiębiorstwo), który jako forma prowadzenia działalności gospodarczej pojawił się dopiero w gospodarce kapitalistycznej. Już w czasach antycznych wykorzystywane były bardziej rozwinięte formy innych organizacji, np. legiony rzymskie z ich dziesiętną strukturą dowodzenia. Za naj-starszą z dziś istniejących organizacji (instytucji) można uznać Kościół katolicki14. Definicja, którą podaje się jako pierwszą teorię organizacji, ma związek ze spo-sobem określania nowoczesnej armii zaproponowanym przez króla pruskiego Fry-deryka Wielkiego w połowie XVIII stulecia. Według niego: „W armii wyróżnia się trzy części: piechotę, która maszeruje, kawalerię, która porusza się na koniach i artylerię, którą trzeba za sobą ciągnąć”. Innymi słowy, organizacja określona jest według tego, w jaki sposób wykonuje się różne zadania. Koncepcja ta stała się podstawą wszystkich organizacji wojskowych w okresie II wojny światowej. Jed-nocześnie posłużyła jako pierwsza próba zdefiniowania organizacji działających w biznesie, tworząc podwaliny pod teorię działalności produkcyjnej15. Refleksja nad organizacjami formalnymi, której początek datowany jest na wiek XIX i łą-czony z nazwiskami M. Webera, K. Marksa, E. Durkheima czy E. Taylora, poza próbami wyjaśnienia i opisu podstawowych cech tego fenomenu społecznego często obejmowała także swoiste prognozy dotyczące przyszłości. Za nowoczesne koncepcje organizacji przyjmuje się teorie związane z rozwiniętym społeczeń-stwem przemysłowym ukształtowane w drugiej połowie XX w. Jednak nie te kon-cepcje stanowią obecnie przedmiot zainteresowania, lecz formułowane przez ich twórców wizje organizacji przyszłości16.

Przez wiele wieków organizacje istniały i rozwijały się, ale nie osiągnęły takiego stopnia złożoności, takiej powszechności i takiego wpływu na życie ludzi, jak to ma miejsce dzisiaj. Aktualnie w literaturze przedmiotu podkreśla się, iż or-ganizacje stają się wszechobecne w życiu każdej jednostki, a sprawność ich funk-cjonowania jest istotnym elementem życia współczesnych społeczeństw. Stąd także zainteresowanie nauki, która próbuje je poznać, opisać i sformułować wnio-ski praktyczne zmierzające do tego, żeby jak najlepiej służyły ludziom, którzy je stworzyli. Istotą organizacji jest współdziałanie ludzi przy realizacji tych samych celów. Jest to zatem sfera zjawisk społecznych, które cechuje znaczny stopień zło-żoności i nieprzewidywalności, związany dodatkowo ze stosowaniem rozwiązań nowoczesnej techniki i technologii, stąd problemy organizacji są w dzisiejszych czasach znacznie trudniejsze do analizy niż w przeszłości. Nauki, takie jak przede wszystkim ekonomia, socjologia, pedagogika, politologia, psychologia, próbują opisać i analizować zjawiska społeczne. W ich ramach powstają różne, często

14M. Bielski, Podstawy teorii organizacji…, op. cit., s. 5-15.

15P.F. Drucker, W kierunku organizacji nowego typu, [w:] Organizacja przyszłości, red. F. Hessel-bein, M. Goldsmith, R. Beckhard, Warszawa 1998, s. 20.

16K. Małocha, Przyszłe organizacje o niektórych „starych” i „nowych” wymiarach, [w:] Człowiek a rynek, t. 1, red. S. Partycki, Lublin 2004, s. 442 i nast.

przeciwstawne koncepcje teoretyczne odwołujące się także do dorobku fizjologii pracy, ergonomii, prakseologii; nauk prawnych; nauk technicznych oraz takich dziedzin wiedzy, jak ogólna teoria systemów, cybernetyka, informatyka, ekologia i itd. Problematyka organizacji przyjmuje zatem wymiar interdyscyplinarny, cha-rakteryzujący się współistnieniem kierunków badawczych, nurtów i szkół. Teoria organizacji stanowi jednak przede wszystkim centralny punkt grupy nauk o za-rządzaniu, które rozwijając się, podejmują nowe problemy wynikające z potrzeb praktyki gospodarczej i wyzwań stawianych przez współczesny świat17.

W pedagogice problematyka organizacji była dotychczas mało zauważalna. Jak podaje A. Smołalski, dopiero po II wojnie światowej zwrócił na nią uwagę T. Pasierbiński18, którego publikację o pracy inspektora szkolnego można uznać za przykład odwołania się pedagoga do naukowej teorii organizacji. Następne prace, m.in. M. Pęcherskiego19 i J. Wołczyka20oraz innych autorów, noszą już na sobie znamiona terminologiczne i tematyczne kontaktu z literaturą poświęconą zarządzaniu. Teoria organizacji wydawać się powinna dla pedagogów szczególnie interesująca, gdyż ogromny wpływ wywarła na nią prakseologia reprezentowana przez T. Kotarbińskiego, która jest nauką o warunkach wszelkiego sprawnego działania, a więc także i działania nauczycielskiego. Brak dotychczasowego ści-ślejszego związku z pedagogiką wynika zapewne z faktu postrzegania teorii organizacji głównie w kategoriach dyscypliny techniczno-ekonomicznej, odno-szonej przede wszystkim do działalności przemysłowej. Ustalenia i problemy znajdujące się w jej obszarze zainteresowań wydają się jednak przydatne dla wy-biórczej adaptacji pedagogiki, w tym zwłaszcza praktyki edukacyjnej21.

Należy zatem podkreślić, iż problematyka zakładu pracy rozpatrywanego w perspektywie koncepcji organizacji uczącej się, choć wyrasta na gruncie nauk o organizacji i zarządzaniu, wiąże się ściśle z pedagogiką, co uzasadnić można, odwołując się do jej podstawowych dyscyplin.

Powołując się na dorobek historii oświaty i wychowania oraz doktryn pe-dagogicznych, ze względu na odniesienia do uczenia się w pracy, poprzez pracę i dla pracy, przesłanek teoretycznych dla podjętego tematu poszukiwać już można w doktrynie G. Kerschensteinera, przedstawiciela pedagogiki kultury, twórcy kon-cepcji szkoły pracy, w której nauczanie wiązano z różnymi formami aktywności, przede wszystkim z pracą wytwórczą22.

Na gruncie pedagogiki ogólnej zwraca się coraz częściej uwagę, iż katego-ria „uczenia się” odnosi się nie tylko do ludzi, ale także systemów przez ludzi

17M. Bielski, Podstawy teorii organizacji…, op. cit., s. 5-15. 18T. Pasierbiński, O pracy inspektora szkolnego, Hanower 1945. 19M. Pęcherski, Polityka oświatowa, Wrocław 1975.

20J. Wołczyk, Elementy polityki oświatowej, Warszawa 1974. 21A. Smołalski, Elementy teorii organizacji…, op. cit., s. 19-23.

22S. Stendig, System pedagogiczny G. Kerschensteinera, Cieszyn 1933, s. 4; A. Molak, Szkoła pracy Kerschensteinera. Model szkoły dla potrzeb cywilizacji technicznej w społeczeństwie kapitalis-tycznym, Warszawa 1968, s. 124.

tworzonych, przede wszystkim instytucji i organizacji. Jak podkreślają badacze, ważny nurt współczesnych analiz na temat uczenia się, szczególnie w świetle kon-cepcji edukacji ustawicznej, gospodarki opartej na wiedzy i społeczeństwa uczą-cego się, wiąże się z dostrzeganymi przez instytucje i organizacje możliwościami edukacyjnymi. Uczenie się odbywające się w ich ramach ma służyć najbardziej efektywnemu wprowadzaniu innowacji, a uwolnienie potencjału ludzkiego w za-kresie usprawniania własnej praktyki wydaje się najlepszym sposobem uczenia się w środowisku pracy23. Przesunięcie zainteresowań z celowościowego procesu nauczania na proces uczenia się jednostek, społeczeństw, organizacji i instytucji skutkuje nawet zdecydowanym poszerzeniem się przedmiotu badań pedagogicz-nych24.

Na gruncie teorii wychowania natomiast to systemowe koncepcje25 zakła-dające, iż ucząc się, tworzymy rzeczywistość, opierają się na założeniach norma-tywnych, z których wywodzą się konkretne projekty wychowawcze i konkretne oferty pomocy, np. pomocy edukacyjnej. Jako koncepcje systemowe są koncep-cjami odniesienia zarówno dla osób, struktur, jak i interakcji.

Należy również podkreślić, iż w takiej dyscyplinie jak dydaktyka obecna jest koncepcja „szkoły jako organizacji uczącej się”, będąca aktualnie jednym z najbardziej postulowanych modeli szkoły współczesnej. Kładzie ona nacisk na konieczność otwarcia dydaktyki na nowoczesną technologię informacyjną i kształcenie do gospodarki opartej na wiedzy. Choć ma ona rodowód ekonomicz -ny, osadzona jest głównie w pracach dotyczących funkcjonowania społeczeństwa uczącego się. W edukacji koncepcja ta pojawia się w nurcie badań nad zarządza-niem zmianą. Pedagogika formowana w jej obrębie wyraźnie nawiązuje do funk-cjonalizmu, powiązana jest także z egzystencjalnym ujmowaniem poznania i nauczania oraz psychologią fenomenologiczną i humanistyczną26.

Koncepcja organizacji uczącej się wpisuje się też w zakres zainteresowań subdyscypliny pedagogicznej – pedagogiki pracy, szczególnie we wspomniany już obszar dotyczący edukacji pracowników w zakładach pracy.

Zbliżeniu pedagogiki i teorii organizacji sprzyja niewątpliwie problematyka podejmowana poprzez socjologię. Przykładem organizacji w ujęciu socjologicz-nym są różne grupy społeczne, jak rodzina, stowarzyszenie, partia polityczna czy

załoga zakładu pracy27. Organizacją w tym ujęciu jest każdy zintegrowany danymi celami twór społeczny względnie wyodrębniony ze swojego środowiska społecz-nego, posiadający swoiste systemy komunikacji i informacji, systemy wartości

23T. Bauman, Dydaktyczny i społeczny status uczenia się, [w:] Uczenie się jako przedsięwzięcie na całe życie, red. T. Bauman, Kraków 2005, s. 37 i nast.

24T. Hejnicka-Bezwińska, Pedagogika ogólna, Warszawa 2008, s. 131. 25M. Nowak, Teorie i koncepcje wychowania, Warszawa 2008, s. 249-256.

26B.D. Gołębniak, Szkoła wspomagająca rozwój, [w:] Pedagogika: podręcznik akademicki, t. 2, red. Z. Kwieciński, B. Śliwerski, Warszawa 2004, s. 117-122.

oraz instytucje kontroli. Organizacja taka będzie utrzymywała swoje istnienie, dopóki w wyniku rotacji nie utraci równocześnie minimum swoich członków warunkujących jej funkcjonowanie. Organizacja, charakteryzując się celami i ich świadomą, ciągłą współrealizacją, do czego niezbędne są mechanizmy koordy-nacji i kooperacji, tworzy system społeczny, którego elementy powiązane są stosunkami społecznymi o nie zawsze przewidywalnym charakterze. Te probabi-listyczne relacje, w odróżnieniu od badań teoretyków zarządzania, którzy rozwa-żają organizacje z punktu widzenia działań zrównoważonych, a więc raczej przewidywalnych, są szczególnym przedmiotem zainteresowań socjologów. Po-nadto nie tylko socjolodzy, ale i psycholodzy organizacji badają procesy organi-zacyjne, akcentując ich wymiar jednostkowy lub integracyjny, szczególnie w relacji z otoczeniem kulturowym28.

Podjęta problematyka uzasadnia zatem jej interdyscyplinarne ujęcie i ko-nieczność odwoływania się do dorobku wielu dyscyplin i subdyscyplin nauko-wych z obszaru nauk społecznych, co zaprezentowano na poniższym rysunku.

28E. Masłyk-Musiał, Społeczeństwo i organizacje. Socjologia organizacji i zarządzania, Lublin 1999, s. 9 i nast.

29Materiał ilustracyjny przedstawiony w książce w postaci rysunków, a także tabel i wykresów w rozdziałach 4 i 5 został opracowany przez Autorkę.

30L. von Bertalanffy, Ogólna teoria systemów. Podstawy, rozwój, zastosowania, Warszawa 1984.

Rysunek 3.1. Interdyscyplinarność problematyki zakładu pracy

Opracowanie własne29

Nauka o zarządzaniu Ogólna teoria organizacji

Pedagogika Andragogika Pedagogika społeczna Pedagogika pracy Socjologia Socjologia pracy Socjologia organizacji Psychologia Psychologia pracy Psychologia organizacji

ZAKŁAD