W
historii prasy wydawanej na ziemiach dzisiejszegowojewódz-twa podlaskiego1 „Kontrasty” (1965–1990) zasługują
na uwa-gę w sposób szczególny. Nie dlatego jednak, że było to pismo wybitne w skali kraju, ale raczej z powodu wyjątkowej pozycji w ubogim krajobrazie prasowym regionu. Z punktu widzenia badacza eks-centryczność tego rodzaju nie stanowi wszelako okoliczności sprzyjającej za-daniom poznawczym. W przypadku oferty bogatszej niewątpliwie łatwiej by-łoby mu rzetelnie opisać i oszacować „kontrastowy” fenomen.
Dotkliwy ów niedostatek regionalnego materiału porównawczego można jednak po części zrekompensować przyglądając się „Kontrastom” jako pismu o zmiennej formule. W gruncie rzeczy bowiem pod jednym tytułem kryje się kilka różnych koncepcji, realizowanych kolejno w trzydziestopięcioleciu istnienia periodyku. Przy czym każda z formuł w intencjach twórców wpro-wadzała daleko idącą zmianę w stosunku do poprzedniej, chociaż nie zawsze zwrot programowy manifestowano już w pierwszym numerze nowej odsłony.
1 Zob. Prasa regionalna i lokalna na terenie województwa podlaskiego w latach
1989–2010. Szkice i materiały, red. J. Sadowska i K. Sawicka-Mierzyńska, Biały-stok 2013; Prasa województwa podlaskiego w latach 1944–2012, red. J. Sadowska i K. Sawicka-Mierzyńska, Białystok 2014.
54
Odpowiedź na pytanie, jak zmieniała się formuła pisma i dlaczego ulegało ono gwałtownym transformacjom, mogłaby łacno przybrać rozmiary mono-grafii. By się wstępnie tylko rozejrzeć w zagadnieniu, chciałabym poprzestać na prześledzeniu znaczeń „regionalności” w wypowiedziach o charakterze
meta-„konrastowym”2.Powyższego celu nie da się jednak zrealizować,
wę-drując jedynie między numerami „Kontrastów”. Pisma redagowanego i wy-dawanego między rokiem 1965 a 1990 w Białymstoku nie sposób opisać abs-trahując od realiów PRL-owskich.
Specyfika PRL-u zadecydowała o powołaniu periodyku, o jego filiacjach z programem PZPR, określiła warunki funkcjonowania w systemie naka-zowo-rozdzielczym (nie zaś na wolnym rynku prasowym), pod nadzorem cenzuralnym, w rytmie koniunktur i kryzysów polityczno-gospodarczych, co wpływało na skład redakcji ze wszystkimi tego konsekwencjami. Rów-nież kres istnienia pisma nastąpił dlatego, że w rozpadającym się już osta-tecznie PRL-u rozwiązywano jedną po drugiej jego flagowe instytucje. 22 marca 1990 roku na mocy ustawy sejmowej zlikwidowano Robotniczą
Spółdzielnię Wydawniczą „Prasa-Książka-Ruch”3. Skoro zaś nie
wszyst-kie pisma wydawane przez RSW zakończyły swoją historię w następstwie zamknięcia „spółdzielni”, można domniemywać, że „Kontrasty” należały do tych silniej uzależnionych od struktur PRL-owskich. Kiedy ich zabrakło, periodyk okazał się niezdolny do samodzielnego życia. W toku swego dłu-goletniego istnienia najwidoczniej nie osadził się w regionie na tyle mocno, by stanowić nieprzemijającą wartość dla miejscowych elit i czytelników.
Pytanie o znaczenie „regionalności” na łamach „Kontrastów”, kluczowe dla niniejszego artykułu, również nie może się obyć bez uwzględnienia kon-tekstu PRL-owskiego.
2 Jest to oczywiście zaledwie wstęp do rozważań o „Kontrastach” jako periodyku regionalnym. Docelowo należałoby przeprowadzić analizę treści pisma odnoszą-cych się do regionu (w ujęciu ilościowym i jakościowym), charakterystykę składu autorskiego pod kątem związków z regionem (rozróżnienie na autorów miejsco-wych, zamiejscomiejsco-wych, przyjezdnych, „powrotników”) oraz przeanalizować zasięg czytelniczy.
3 Utworzone w 1994 roku „Nowe Kontrasty” (ukazywały się do roku 2003), chociaż zawiadywał nimi ostatni redaktor „starych” – Dionizy Sidorski, były już zupełnie innym pismem (wydawane przez Zarząd Krajowy Stowarzyszenia Współpracy Polska–Wschód), funkcjonującym w innych ustrojowych realiach.
Róż n i c a i ko n f l i k t. „Ko n t r a s t y ” j a ko p i s m o r e g i o n a l n e
55 Region w PRL-u
Prasoznawcy komentujący na bieżąco ruch prasowy w PRL-u mieli w gło-wach całościową strukturę, obejmującą najważniejsze miejskie ośrodki kul-turotwórcze. Wedle Prognozy rozwoju kultury polskiej do roku 1990, sporzą-dzonej w 1973 roku, struktura ta przybrała kształt piramidy. Jej wierzchołek stanowiła Warszawa, niżej sytuowało się sześć ośrodków drugiego stopnia (Katowice, Kraków, Łódź, Poznań, Wrocław, Trójmiasto), kategorię trzecią tworzyło dziesięć mniejszych miast wojewódzkich: Białystok, Bydgoszcz, Kielce, Koszalin, Lublin, Olsztyn, Opole, Rzeszów, Szczecin, Zielona Góra oraz Toruń. O przyporządkowaniu do wymienionych kategorii decydowała między innymi liczba i rodzaj wydawanych tytułów prasowych. Miasta nale-żące do trzeciej grupy musiały spełniać niezbędne minimum w tym zakresie, legitymując się zarówno prasą codzienną, jak też periodykiem tzw.
społecz-no-kulturalnym4. Strukturę udało się domknąć dopiero w 1971 roku,
kie-dy w Szczecinie zainicjowano „Spojrzenia” – ostatnie z planowanych
„woje-wódzkie czasopismo regionalne”5. Białostockie „Kontrasty” również mieściły
się w tym planie. Mimo że wspomniane periodyki nie powstawały żywiołowo, PRL-owskim prasoznawcom sprawiały pewien kłopot poznawczy. Trudno im było „dojść do ładu” z terminologią, która porządkowałaby ofertę ówczesnej prasy. Władysław Masłowski w artykule Typologia i poczytność wojewódzkich czasopism regionalnych (1972) uchylał się od wyjaśnienia użytego w tytule terminu, narzekając zarazem, że jest on „umowny, kontrowersyjny
i właści-wie niezdefiniowany”6. W toku analizy potwierdzało się zresztą,
że omawia-ne czasopisma prawie nie mają cech wspólnych. Jedynym uzasadnieniem dla włączenia ich do wspomnianej kategorii było to, że czytelnictwo, zarówno poznańskiego „Nurtu”, jak lubelskiej „Kameny”, zamykało się na ogół w gra-nicach województwa (regionu).
4 Za: B. S. Kunda, Rola prasy regionalnej w integracji społeczeństwa, „Zeszyty Praso-znawcze” 1987, nr 1, s. 16.
5 W. Masłowski, Typologia i poczytność wojewódzkich czasopism regionalnych, „Ze-szyty Prasoznawcze” 1972, nr 1, s. 17.
6 Tamże, s. 18. W artykule autor wziął pod uwagę 15 tygodników tego rodzaju: „Bar-wy”, „Kamenę”, „Kontrasty”, „Litery”, „Nadodrze”, „Nurt”, „Odgłosy”, „Odrę”, „Opole”, „Pobrzeże”, „Poglądy”, „Pomorze”, „Profile”, „Przemiany”, „Warmię i Mazury” (15 – a nie 17 – jak by wynikało z liczby województw, bo nie zostały uwzględnione najmłodsze szczecińskie „Spojrzenia”; w Krakowie zaś nie ukazy-wało się czasopismo odpowiadające formatowi „społeczno-kulturalnemu”).
56
Lektura artykułów naukowych doby PRL-owskiej ujawnia coś w rodzaju dyskomfortu, jaki sprawia uczonym posługiwanie się słowami „region”, „re-gionalny” w odniesieniu do prasy w nowej Polsce. Bezpośrednio po wojnie określenie to, wywołujące skojarzenie z realiami przedwojennymi i general-nie sprzeczne z duchem zaprowadzanej wszelkimi metodami centralizacji, nieomal zniknęło z obiegu, by wrócić dopiero w atmosferze odwilży i Paź-dziernika. W artykule z 1959 roku autorstwa Władysława Kobylańskiego oraz Ignacego Krasickiego na słabnącej odwilżowej fali demokratyzacji i upodmio-towienia „mas ludowych” sformułowano myśl, zgodnie z którą rozwój prasy w nadchodzącym dziesięcioleciu będzie wymagał uwzględnienia „specyfiki
regionalnej tworzonego modelu gazety lub czasopisma”7. Inny z kolei
arty-kuł pozwalał zobaczyć, jak dyrektywę tę przełożono na konkretne procedury. Za przykład posłużyła autorowi (Jerzy Mikułowski-Pomorski) lokalna ini-cjatywa zmierzająca do wydawania pisma „dla terenów górskich Polski
po-łudniowej”8. Oba te artykuły (teoretyczny i praktyczny) przywołuję dlatego,
że dobrze widać w nich, co znaczyło słowo „region” w języku PRL-owskim. Charakterystyczna dla zaobserwowanych użyć jest daleko posunięta blisko-znaczność słów „region” i „teren”. W drugim z wspomnianych artykułów au-tor pisał:
Pojęcie prasy regionalnej nie zostało nigdzie wyczerpująco sformułowane. Najogólniej mówiąc jest to prasa przeznaczona dla mieszkańców pewnego obszaru, wykazującego podobieństwa, różnego zaś od innych terenów. Będzie to przykładowo prasa adresowana do mieszkańców podobnych pod względem geograficznym, gospodarczym, kulturalnym terenów, nie ujętych zazwyczaj w jednolite ramy administracyjne9.
Za czasów Polski Ludowej, nie tylko tych pionierskich, „w teren”10 jeździło się służbowo, „w terenie” realizowało się powierzone przez ośrodek władzy zadania. W dzisiejszej polszczyźnie „teren” bywa „niezamieszkały”, „zale-wowy”, „zalesiony”. W PRL-u „teren” obejmował cały kraj poza ośrodkiem/
7 W. Kobylański, I. Krasicki, Badania nad czytelnictwem a planowanie rozwoju prasy, „Prasa Współczesna i Dawna” 1959, nr 1–2, s. 11.
8 J. Mikułowski-Pomorski, Czy mieszkańcy ziem górskich chcą czytać prasę regionalną
(Sprawozdanie z badań), „Zeszyty Prasoznawcze” 1960, nr 1, s. 23.
9 Tamże, s. 24.
10 W czasach przed-PRL-owskich „teren” zadomowił się już w języku naukowym antropologii i socjologii.
Róż n i c a i ko n f l i k t. „Ko n t r a s t y ” j a ko p i s m o r e g i o n a l n e
57 ośrodkami, w których się planowało, co w terenie/z terenem zrobić. Frazeolo-gia PRL-owska utrwalała obraz kraju jako terenu, nad którym władza usiłuje zapanować i którego zasoby, łącznie z ludzkimi, zagospodarowuje czy – pre-cyzyjniej mówiąc – eksploatuje. „Region”, traktowany jako nieomal synonim „terenu”, jest jak najdalszy od „regionu historycznego”. Z punktu widzenia tego, kto „teren” ma na względzie, jest to przestrzeń zawsze na swój sposób dziewicza. „Teren” w ewidentny sposób określa więc władzę ludową jako we-wnętrznego kolonizatora. Od razu jednak trzeba dodać, że takie podejście typowe jest dla wszelkiej maści modernizatorów. Typowe i nieuchronne. Żeby stworzyć nowy świat, trzeba najpierw przygotować grunt pod nową konstruk-cję, obracając wszystko, co zastane, w materiał budowlany albo w balast, który tylko zawadza na drodze postępu.
Wspomniany artykuł o przymiarkach do nowego pisma regionalnego „dla terenów górskich Polski południowej” można wręcz potraktować niczym instruktaż, jak wykreować region na sposób PRL-owski. Region taki, o czym już pisałam, bierze początek w „terenie”.
Terenem górskim – stwierdza badacz – na który pismo regionalne miało-by miało-być rozprowadzane, jest obszar wchodzący administracyjnie w skład województw: katowickiego, krakowskiego i rzeszowskiego, rozciągnięty od Cieszyna po Bieszczady, obszar Beskidów, Gorców, Podhala i Tatr11.
Jak widać, region PRL-owski jest polem dla hulania woluntaryzmu geo-graficznego. Arbitralność nie może być jednak absolutna:
Teren ten – czytamy dalej – mimo istnienia pewnych różnic lokalnych [w „pew-nych” mieszczą się bez trudu różnice między Cieszynem a Bieszczadami – dop. E. D.], jest dość podobny pod względem geograficznym, gospodarczym i kulturalnym. Mieszkańców łączą wspólne problemy: nieurodzajna gleba, gospodarka hodowlano-rolnicza, niebezpieczeństwo nieuregulowanych rzek górskich, słaby rozwój przemysłu, który powodował stałe ruchy migracyjne mieszkańców w poszukiwaniu pracy. Obecnie rozwija się tam silnie turysty-ka, będąca coraz częściej poważnym źródłem zarobku mieszkańców12.
W zarysowanej tu koncepcji regionu nie ma znaczenia ani okoliczność, że w Cieszynie mieszkają katolicy i luteranie, ani to, że Bieszczady zostały
11 Tamże, s. 24.
58
przeorane akcją „Wisła”. Region zatem jest terenem, który stawia opór aktyw-ności ludzkiej bądź który daje się wykorzystać do zarobkowania. Nie ma mowy o jakiejkolwiek wspólnocie, o tradycjach, o więzi społecznej.
W PRL-owskich latach siedemdziesiątych „region” nie jest już synonimem „terenu”. Powojenny podział administracyjny na tyle się utrwalił, że „regio-nalne” mogło już znaczyć tyle, co „wojewódzkie”. Pisałam wcześniej o dzi-wacznej kategorii „wojewódzkich czasopism regionalnych”. Ten, kto ją usta-nowił, ewidentnie uważał, że proces nowej regionalizacji w powojennych granicach Polski stał się potoczną realnością. Artykuły prasoznawcze z lat siedemdziesiątych pozwalają jednak zaobserwować inne jeszcze znaczenie „regionalności”. Kontaminuje się ją mianowicie z intensywnie popularyzo-waną „lokalnością”. Naukowa moda na „lokalność” dochodzi do głosu w po-stulatach, by rozwijać ten sektor prasy.
Dopiero po stworzeniu (…) – czytamy w artykule Marka Burczyka i Zdzisła-wa Hardta z 1974 roku – w miarę pełnej sieci pism lokalnych, można będzie powiedzieć, że trzecie – regionalne ogniwo modelu naszej prasy odpowiada potrzebom powstającej na naszych oczach Polski lat osiemdziesiątych: Polski o wykształconych, licznych (znacznie w każdym razie przekraczających trady-cyjną siedemnastkę) ośrodkach gospodarczych, naukowych i kulturalnych13. „Regionalność” skontaminowana z „lokalnością” współbrzmi z moderni-zacyjnym przyspieszeniem epoki gierkowskiej. W roku 1975 zostanie wszak zaprowadzony nowy podział terytorialny, otwierający możliwość awansu spo-rej grupie miast powiatowych.
Nawiasem mówiąc, przejęci programowym hurraoptymizmem autorzy omawianego artykułu nic sobie nie robili ze statystyk sporządzanych na po-czątku lat siedemdziesiątych, wedle których 70% mieszkańców Polski mia-ło zaledwie podstawowe wykształcenie, a spośród nich 50% – podstawowe niepełne, co przecież ograniczało ich kompetencje i potrzeby czytelnicze, a w konsekwencji możliwość rozwoju prasy.
W schyłkowej fazie PRL-u znaczenie „regionu” znów ulega zmianie. Bogu-sław Sławomir Kunda, pisząc w 1987 roku o „roli prasy regionalnej”, jak zwy-kle przy tego rodzaju tematach, utyskiwał na bałagan terminologiczny („prasa regionalna, prasa lokalna, prasa prowincjonalna, prasa terenowa, tygodniki
13 M. Burczyk, Z. Hardt, Jeden z problemów modelu prasy polskiej: czasopismo lokalne, „Zeszyty Prasoznawcze” 1974, nr 4, s. 12.
Róż n i c a i ko n f l i k t. „Ko n t r a s t y ” j a ko p i s m o r e g i o n a l n e
59 trzeciej siatki, prasa alternatywna”), ale sam był zdecydowany co do tego, żeby region w znaczeniu administracyjnym (tożsamy z województwem)
za-stąpić w badaniach nad prasą jego rozumieniem „socjokulturowym”14.
Granice regionu tak pojmowanego – pisał – wyznacza zasięg cech kulturo-wych, przynależnych członkom zamieszkujących je zbiorowości. Stąd pojęcie regionu jako kategorii socjokulturowej jest tożsame z pojęciem zbiorowości terytorialnej, która wyróżnia się swoistymi cechami etnicznymi (etnograficz-nymi), organizacją społeczną, religijną lub stylem życia oraz poczuciem wła-snej odrębności i wspólnoty15.
Nie omieszkał przy tym autor dodać, że w realiach Polski Ludowej miesz-kańcy tak rozumianego regionu na ogół nie stanowią zbiorowości od pokoleń w nim zasiedziałej, lecz zbieraninę naniesioną mniej lub bardziej masowy-mi falamasowy-mi masowy-migracyjnymasowy-mi. Artykuł operujący pojęciem regionu w sensie socjo-kulturowym można by uznać za symptom koniunktury na prasę regionalną z prawdziwego zdarzenia.
W dwóch spośród wzmiankowanych wyżej artykułów naukowych poja-wiają się białostockie „Kontrasty”. Stanowią obiekt analizy w rozważaniach o „wojewódzkich czasopismach kulturalnych” (1972) i w studium na temat roli prasy regionalnej w integracji społeczeństwa (1987). W obu przypadkach służą za egzemplifikację negatywną. Autor pierwszego artykułu, z którego wynika, że „Kontrasty” są pismem „niezdecydowanym tematycznie”, a więc niewyrazistym koncepcyjnie, z preferencją dla tematów „wąskoregionalnych”, które budzą zainteresowanie czytelnika „tylko z powodu poczucia wspólnoty
z opisywanym środowiskiem lub problemem”16, nie zanadto poczytnym,
po-jawia się sugestia, w jakim kierunku powinny ewoluować. Ponieważ w regio-nie rolniczym trudno o odbiorcę „elitarnego”, trzeba się zdecydować na profil bardziej popularny, rezygnując z „pozycji trudnych, specjalistycznych,
na-ukowych”17. W artykule drugim ocenie poddana została zmiana formuły
pi-sma z regionalnego na ogólnopolskie „pismo reporterów” oraz jego reaktywa-cja po stanie wojennym. Mimo że „Kontrasty” – jak się okazało – miały przed sobą jeszcze parę lat istnienia, zdaniem autora ich los już został przesądzony.
14 B. S. Kunda, Rola prasy regionalnej w integracji społeczeństwa, dz. cyt., s. 20.
15 Tamże.
16 W. Masłowski, Typologia i poczytność wojewódzkich czasopism regionalnych, dz. cyt., s. 23.
60
„Losy »Kontrastów« – brzmiała konkluzja – potwierdzają hipotezę o ich
eg-zystencji ponad możliwości bezpośredniego zaplecza”18. Innymi słowy, próba
podniesienia rangi pisma, na pozór udana, z czasem obróciła się przeciwko niemu. Regionu nie było na ambitny periodyk stać. Czy płynie stąd wniosek, że skromniejsza formuła regionalna byłaby bardziej korzystna i dla pisma, i dla Białostocczyzny?
„Kontrasty” PRL-owskie
Pierwsza redaktor naczelna periodyku we wspomnieniach spisywanych po latach podkreśla swoją osobistą rolę w zainicjowaniu nowego
prasowe-go tytułu w Białymstoku19, ale skądinąd wiadomo, jak niewiele można było
w PRL-u zdziałać bez aprobaty władzy. Osobiste czy środowiskowe ambicje musiały się zestroić z dyspozycjami centrum. Nie kwestionując zaangażowa-nia Krystyny Marszałek-Młyńczyk, należałoby postawić pytanie o ponad-lokalne okoliczności uruchomienia białostockiego pisma.
Rok 1965 nie należy do puli podręcznikowych dat rocznych, kojarzących się z punktami zwrotnymi w dziejach PRL-u, ani też odnotowanych z jakie-gokolwiek innego powodu. Nie można jednak tego samego powiedzieć o la-tach sąsiednich. W 1964 roku obchodzono bowiem hucznie XX-lecie Polski Ludowej (na warszawskie obchody przybył I sekretarz KPZR Nikita
Chrusz-czow20), skłaniające do podsumowań sukcesów (oficjalnie) i porażek
(w zaci-szu gabinetów), natomiast rok 1966 zdominowała celebra tysiąclecia państwa
polskiego, konkurująca z kościelnymi obchodami tysiąclecia chrztu Polski21,
które, mimo utrudnień ze strony władz, unaoczniły niebagatelną skalę wpły-wów Kościoła w państwie od dwudziestu lat budującym socjalizm. Jubileuszo-wy rok 1964 przyniósł ponadto dotkliJubileuszo-wy uszczerbek w relacjach między partią
18 B. S. Kunda, Rola prasy regionalnej w integracji społeczeństwa, dz. cyt, s. 25–26. Reaktywowane w 1982 r. „Kontrasty” z „organu reporterów” – stwierdza autor – przekształciły się w pismo „wspominkarzy”. Tamże, s. 25.
19 K. Marszałek-Młyńczyk, Czas odległy a jednak bliski, Białystok 2006.
20 Wkrótce po wizycie w Polsce Chruszczow stracił stanowisko, a po jego odejściu w partii dyskutowano o tym, że z Kremla nie da się zawiadywać całą gospodarką, potrzebna jest częściowa decentralizacja, zwiększenie autonomii władz lokalnych. Zob. Z. Brzeziński, Przemiany w sowieckim systemie, „Kultura”, Paryż, 1966, nr 1.
21 Obchody w 1966 roku stanowiły zwieńczenie Wielkiej Nowenny Tysiąclecia, za-inaugurowanej w roku 1956. 19 i 20 listopada 1966 roku odbyła się w Białymstoku ostatnia, dwudziesta czwarta stacja Milenijnego Szlaku.
Róż n i c a i ko n f l i k t. „Ko n t r a s t y ” j a ko p i s m o r e g i o n a l n e
61 a środowiskiem literackim. Powstał wówczas tzw. List 34, zaznaczyła się wyraź-na polaryzacja wśród twórców (kontr-list 600, memoriał Warszawskiego Od-działu ZLP z inicjatywy Igora Newerlego), przed sądem postawiono Melchiora Wańkowicza. W roku następnym oskarżono Stanisława Cata-Mackiewicza, w 1966 roku usunięto z partii Leszka Kołakowskiego i Krzysztofa Pomiana, a wraz z nimi jeszcze kilka osób, które stanęły w obronie wyrzuconych (między innymi Jacka Bocheńskiego i Tadeusza Konwickiego), co z kolei innych zobli-gowało do zwrócenia legitymacji partyjnej (bracia Brandysowie, Igor Newerly, Julian Stryjkowski, Wiktor Woroszylski, Witold Wirpsza i inni). Zarówno bi-lanse dwudziestolecia – dla rolniczego województwa białostockiego raczej nie-korzystne – jak i spektakularnie ujawnione nastroje religijne, tworzyły sprzy-jający klimat dla pomysłów, by dowartościować zapóźniony region poprzez uruchomienie w nim czasopisma. Dodatkowego argumentu na rzecz takiej inicjatywy – od strony centrum patrząc – mogły dostarczać wspomniane za-wirowania w środowisku pisarskim. Skoro rzedniały szeregi pisarzy partyjnych czy współpracujących z partią, przez co narastała liczba „rewizjonistów” i zdy-stansowanych, by stratom tym zaradzić, „centrala” mogła być zainteresowana kreacją nowych – lojalnych – środowisk twórczych na prowincji. Białystok zaś nie miał dotąd periodyku o charakterze literackim, kulturalnym czy społecz-no-kulturalnym. Od 1962 roku znajdował się w zasięgu „Kameny” (ukazywała się w latach 1933–1939 i 1945–1993), dwutygodnika społeczno-kulturalnego, związanego przede wszystkim z Lublinem, prócz Białegostoku obejmującego jeszcze Kielce i Rzeszów. Było to rozwiązanie prowizoryczne, które miało nieco zatuszować białostocką mizerię na polu kultury wyższej, ale brak ten bił prze-cież po oczach. Obchody XX-lecia z pewnością go jeszcze uwydatniły. Leszek Kołakowski w referacie, za który spotkały go restrykcje, przemawiając z okazji dziesięciolecia Października i odnosząc się trzeźwo do osiągnięć władzy ludo-wej w dziedzinie kultury, stwierdził, że dopiero w dwadzieścia lat po wojnie produkcja książek osiągnęła poziom przedwojenny (XX-lecie Polski Ludowej nieuchronnie prowokowało do zestawień z międzywojniem). Białystok wraz z całym regionem mógłby mu dostarczyć wymownej ilustracji tego, jak wolno i nieefektywnie przebiegał kulturowy awans polskiej prowincji.
Negatywny bilans XX-lecia Polski Ludowej w odniesieniu do „ściany wschodniej” (Trzeci Świat w granicach drugiego świata), tudzież walka par-tii z Kościołem o „rząd dusz”, zwłaszcza na zaniedbanej infrastrukturalnie prowincji, stanowią – sądzę – tło dla utworzenia białostockich „Kontrastów”.
62
Od powstania do likwidacji pisma wszystkie momenty zwrotne w jego piętna-stoletniej historii będą się wiązały ze zmianą układu sił w partii i państwie. O regionalizmie pisma nie da się pomyśleć, nie uwzględniając arbitralnych decyzji centrum. Pierwsza radykalna transformacja formuły periodyku na-stąpiła w roku 1974, kiedy Marszałek-Młyńczyk oddała pole Klemensowi Krzyżagórskiemu, co się wiązało z nastaniem nowego sekretarza Komitetu Wojewódzkiego KW PZPR, Zdzisława Kurowskiego, reprezentującego ekipę
Edwarda Gierka22. Krzyżagórski, podobnie jak Kurowski, został
do Białego-stoku wydelegowany.
Krystyna Marszałek-Młyńczyk, podkreślając w swoich wspomnieniach osobiste związki z regionem (od rodzinnych począwszy), formułę redago-wanego przez siebie pisma dobitnie wiązała z regionalizmem. Odtwarza-jąc własną przeszłość już w „wolnej Polsce”, nie widziała jednak powodu, by wytłumaczyć czytelnikowi, na czym polegał regionalizm w warunkach PRL-owskich. Wydaje się, że kwestię tę pomoże oświetlić refleksja nad tytu-łem periodyku.
We wprowadzeniu do pierwszego numeru „Kontrastów” – jednodniówki (z września 1965 roku) – na Białystok spojrzano przez pryzmat krążących o nim „kontrowersyjnych” opinii zamiejscowych. Przy czym zestawiono opi-nie całkowicie oderwane od autopsji, wrażenia sprzed lat dwudziestu – trzy-dziestu, wreszcie obserwacje aktualne. Tytułowe „kontrasty” odnosiły się zarówno do relacji między stereotypami a opiniami wywiedzionymi z do-świadczenia, jak do odmienności teraźniejszego Białegostoku od minione-go, a także do współwystępowania dwu warstw architektonicznych – starej i nowoczesnej – w przestrzeni miejskiej, wreszcie do relacji między opinia-mi przyjezdnych i stanem świadomości opinia-miejscowych czy też opiniaopinia-mi opinia- miej-scowych wypowiadanymi na użytek przyjezdnych i formułowanych we wła-snym gronie. Dylemat główny sprowadzał się do pytania, jaki Białystok jest w swojej istocie: „Nowoczesny czy zacofany? Postępowy naprawdę
czy tyl-ko pozornie?”23 A zatem, czy obserwowane w nim „kontrasty” zapowiadają
lepszą, zgodną z planami, przyszłość czy raczej świadczą o niepokonywalnej
22 Zdzisław Kurowski objął stanowisko pierwszego sekretarza KW w styczniu