Odra
(opolskie rzeki na dawnej pocztówce)
Odra to największa rzeka na Śląsku Opolskim, a pod względem całkowitej długości – druga po Wiśle rzeka Polski. Wypływa na wschodzie Czech, na południowo-wschodnim zboczu wzgórza Fidlův kopec w Górach Odrzańskich na wysokości 634 m n.p.m., a uchodzi do Roztoki Odrzańskiej, będącej zatoką Zalewu Szczeciń-skiego, przy północnej granicy miasta Police.
Odra jest również bardzo atrakcyjną rzeką pod względem przyrodniczym i krajobrazowym. W kra-jowym systemie ekologicznym ECONET-PL dolina Odry stanowi korytarz ekologiczny o znaczeniu mię-dzynarodowym. Umożliwia on rozprzestrzenianie się
gatunków i zapewnia łączność pomiędzy stosunkowo dobrze zachowanymi ostojami przyrody. Część doli-ny Odry na Śląsku Opolskim położona jest również na terenie Stobrawskiego Parku Krajobrazowego oraz obszaru specjalnej ochrony ptaków europejskiej sie-ci Natura 2000 Grądy Odrzańskie. Bardzo cenne pod względem występowania rzadkich i ginących gatun-ków roślin i zwierząt są jej liczne starorzecza. W kilku z nich, m.in. na obszarze Stobrawskiego Parku Krajo-brazowego, występuje chroniona kotewka orzech wod-ny, znana w naszym kraju tylko z około trzydziestu sta-nowisk. Ze względu na rzadkość oraz szybkie tempo
Odra w okolicach Koźla na pocztówce z 1941 r. z widocznymi zbiorowiskami roślinnymi porastającymi jej dolinę
roślin chronionych w całej Europie Konwencją Ber-neńską o ochronie europejskiej przyrody żywej i sie-dlisk naturalnych. Kotewka ma bardzo ciekawą biolo-gię rozwoju. Gatunek ten kwitnie w lipcu lub sierpniu, ale tylko wówczas, gdy temperatura wody osiągnie 20 stopni Celsjusza. Wówczas pączek kwiatowy, osadzo-ny na dosyć długiej łodyżce, wynurza się przy pełosadzo-nym nasłonecznieniu nad powierzchnię wody. Następnie kwiat zakwita i ulega zapyleniu, po którym łodyżka zagina się z powrotem pod wodę. Cały ten proces trwa nie dłużej niż dwie godziny. Owocem tej interesują-cej rośliny jest orzech posiadający cztery silne i ostre kolce, zaopatrzone dodatkowo w ostre wyrostki, dzięki którym kotewka może zakotwiczyć się w mule – stąd nazwa. Kotewce bardzo często towarzyszy ciekawa paproć wodna – salwinia pływająca. W starorzeczach Odry w okolicach Kędzierzyna-Koźla oraz Wielopo-la i Stobrawy występuje najmniejsza w Polsce i jedna z najmniejszych na świecie roślina kwiatowa – wolffia bezkorzeniowa. Jej pływające w wodzie, kuliste pędy osiągają średnicę zaledwie 0,5–1,5 mm. Jest to krewna pospolicie u nas występującej rzęsy drobnej.
W okolicach Krapkowic, w sąsiedztwie koryta Od-ry, znajduje się znacznych rozmiarów źródło krasowe, jedno z największych na Śląsku Opolskim, godne ob-jęcia ochroną jako użytek ekologiczny lub stanowi-sko dokumentacyjne przyrody nieożywionej. Wystę-puje w nim bardzo bogata flora i fauna źródliskowa, m.in. przetacznik bobownik w formie podwodnej, rzęśl długoszyjkowa oraz kiełż zdrojowy. W ostatnim czasie
roślinne z dominacją rzęśli wielkoowockowej Veronico beccabungae-Callitrichetum stagnalis. Zespół ten■na-leży do grupy zbiorowisk wodnych z klasy Potametea, do której należą eurosyberyjskie zbiorowiska słodko-wodnych makrofitów w mezotroficznych i eutroficz-nych zbiornikach wód śródlądowych. Reprezentuje on związek Ranunculion fluitantis – hydrofitów zakorze-nionych na dnie wód płynących, występujących na ni-żu i w górach w rzekach, strumieniach i potokach o różnej szybkości przepływu i sile prądu. Zbiorowiska te mogą mieć duże znaczenie jako bioindykatory ska-żeń wody w rzekach. W Polsce należą do słabo po-znanych. Zespół z dominacją rzęśli wielkoowockowej został po raz pierwszy opisany z wyższych partii połu-dniowego Szwarzwaldu w Niemczech w szybko pły-nących, czystych, zimnych i ubogich w węglan wap-nia rzekach. Następnie został stwierdzony we Francji i Wielkiej Brytanii. Fitocenozy tego zespołu wykształ-cają się zazwyczaj w płytkich, oligotroficznych, zim-nych, klarowzim-nych, ubogich w węglan wapnia wodach stojących lub płynących, w rzekach, rowach i źródłach na podłożu piaszczystym lub mulistym. Rzęśl wiel-koowockowa w Polsce notowana była na rozproszo-nych stanowiskach przede wszystkim w południowej i zachodniej części kraju. Najliczniej podawano ją na Dolnym Śląsku oraz na Pomorzu Zachodnim. Więk-szość stanowisk tego gatunku pochodzi jednak z prze-łomu XIX i XX w., stąd też znaczną część z nich należy uznać za historyczne. Zespół z dominacją rzęśli wiel-koowockowej należy do grupy zbiorowisk rzadkich i
Odra w Koźlu na pocztówce z początku XX w.
ginących w Europie, stąd też jego stanowisko powinno podlegać w Polsce specjalnej ochronie i zostać podda-ne stałemu monitorowaniu.
Na polach sąsiadujących z Odrą w okolicach Malni i Odrowąża znaleźć można niewielkie fragmenty ska-mieniałego drewna, które należy do stosunkowo często spotykanych skamielin roślinnych. Skamieniałe drew-no pochodzi z różnych epok geologicznych i spotykane jest na wszystkich kontynentach. Niektóre ze stanowisk są rozległymi fragmentami prehistorycznych lasów, niekiedy nawet pogrzebanych w pozycji wzrostu, naj-częściej jednak spotykane są drobne wystąpienia zale-gające w naniesionych złożach wtórnych. Najbardziej znanym złożem jest Skamieniały Las koło Holbrook w Arizonie (USA). Można tam znaleźć skrzemieniałe pnie późnotriasowych drzew z rodziny araukariowa-tych do 65 metrów długości i 3 metrów średnicy sprzed około 200 milionów lat. Obszar Skamieniałego Lasu w 1962 r. został ogłoszony parkiem narodowym. Od tego czasu pozyskiwanie i wywóz okazów jest zabronione, choć ciągle trwa nielegalne wydobycie. W Polsce naj-starsza wzmianka o skamieniałych drzewach z terenu Polski pochodzi z Historia Polonica Jana Długosza z 1480 r., w której opisane zostały pnie z Roztocza. Ska-mieniałości te występują tam do dnia dzisiejszego, a w miejscowościach Siedliska i Bondyrz znajdują się mu-zea roztoczańskiego skamieniałego drewna. Późnokar-bońskie i wczesnopermskie drewno jest powszechne w okolicach Nowej Rudy na Dolnym Śląsku i na zachód od Krakowa. Natomiast w Czerwionce koło Rybnika opisano stanowisko karbońskiego lasu, w którym po-grzebane są między innymi pojedyncze pnie z rodza-ju Sigillaria w pozycji wzrostu, co jest ewenementem na skalę światową.
Odra jest miejscem występowania interesującego gatunku – rzęsorka rzeczka. W zdobywaniu i uśmier-caniu nawet dwukrotnie większych od niego wagowo ofiar pomaga temu drobnemu ssakowi jego jadowitość.
Jad produkują ślinianki i wydalany jest wraz ze śliną.
Większe ofiary (np. żaby) rzęsorek atakuje od tyłu, sta-rając się uszkodzić tył głowy. Gryząc ofiarę, gatunek ten obficie pluje, aby jak najwięcej jadu wprowadzić do jej krwi. Rzęsorek rzeczek dobrze nurkuje i dosko-nale porusza się w wodzie, przy czym jego ogon speł-nia nie tylko funkcję steru, jak u większości ssaków, ale również motoryczną.
W opolskiej dolinie Odry zachowały się również cenne pod względem przyrodniczym lasy łęgowe i grą-dowe, które zaliczane są do jednych z najcenniejszych ekosystemów leśnych Europy. W lasach tych występu-ją okazałe, pomnikowe dęby szypułkowe, które są po-zostałością po występujących tu dawniej pierwotnych puszczach. Na dębach rozwijają się chronione gatunki grzybów: flagowiec olbrzymi, żagwica listkowata i la-kownica lśniąca. Z wielu gatunków ptaków lęgowych, spotykanych w dolinie Odry, do najbardziej interesu-jących zaliczyć należy sowę uszatą, dzięcioła zielo-nego, dzięcioła białoszyjego, muchołówkę białoszyją, muchołówkę żałobną, remiza oraz derkacza, gatun-ku zagrożonego w skali światowej. Również w okre-sie zimowym Odra jest miejscem przyciągającym licz-ne gatunki ptaków wodnych. Zimują tu stada łabędzia niemego, krzyżówki i łyski oraz rzadko spotykani go-ście z dalekiej północy. Do najciekawszych z nich zali-czyć należy m.in. lodówkę, uhlę, edredona, gągoła, nu-rogęś, bielaczka, łabędzia krzykliwego. Stwierdzono tu także kilka gatunków wyjątkowo zimujących w Pol-sce, m.in. kormorana, świstuna, płaskonosa. Zimą nad Odra w Opolu w sąsiedztwie dzisiejszej Pasieki. Pocztówka z początku XX w.
Odrą poluje często orzeł bielik. Gdy mróz nie ustępuje i zamarzną ostatnie jej dopływy oraz okoliczne stawy i starorzecza, nad Odrą pojawia się szmaragdowonie-bieski klejnot naszych wód - zimorodek.
Odra przedstawiana jest stosunkowo często na jed-noobrazkowych przedwojennych pocztówkach jako element krajobrazowy terenów miejskich lub prze-mysłowych, najczęściej Opola oraz rzadziej Brzegu, Krapkowic i Kędzierzyna-Koźla, zazwyczaj z płyną-cymi po niej barkami, łódkami i kajakami. Natomiast pocztówki przedstawiające samo koryto rzeki spotyka-ne są niezwykle rzadko, zazwyczaj jako część wielo-obrazkowych widokówek.
Krzysztof■Spałek■
(pocztówki ze zbiorów autora)
Bibliografia:
Badora K., Hebda G., Kantorczyk J., Nowak A., Spałek K., Wyszyński M., 2000. Walory przyrodnicze obszaru węzło-wego 17 M - Dolina Odry - sieć ECONET PL w granicach województwa opolskiego. Zesz. Przyr. Opol. Tow. Przyj.
Nauk 34: 31-68.
Nowak A., Spałek K. (red.), 2002. Czerwona księga roślin województwa opolskiego. Rośliny naczyniowe wymarłe, zagrożone i rzadkie. ss. 158. Opol. Tow. Przyj. Nauk, Opole.
Spałek K., 2009. Endangered vascular plant species of fish-ponds and oxbow lakes of the Opole Silesia (SW Poland):
status, threats and protection. In: Mirek Z.& Nikel A. (eds), Rare, relict and endangered plants and fungi in Poland. pp.
503-509. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków.
Spałek K., Horska-Schwarz S., 2009. Veronico beccabungae-Callitrichetum stagnalis (Oberd. 1957) Müller 1962, a plant association new to Poland - quality of habitat. Acta Soc. Bot.
Pol. 78(4): 345-349.
Odra w Brzegu na pocztówce z 1903 r.