na terenach odzyskanych: zielonogórskie, koszalińskie i opolskie. Województwo zielonogórskie z siedzibą władz administracyjnych w Zielonej Górze powstało z 12 powiatów wyłączonych z województwa poznańskiego (m.in. powiat zielonogórski, gorzowski, babimojski i wschowski) i z pięciu powiatów należących poprzednio do województwa wrocławskiego (m.in. powiat głogowski)1. W ten sposób w skład nowo powstałego województwa zielonogórskiego wszedł niemal cały teren Ziemi Lubuskiej (za wyjątkiem powiatu trzcianeckiego w województwie poznańskim), leżącej w granicach państwowości polskiej oraz wschodni region Łużyc, do których przynależą powiaty żarski i gubiński.
Wraz z wejściem w życie nowej Ustawy zmieniono również nazwy woje-wództw: śląskiego na katowickie i pomorskiego na bydgoskie2. W wyniku zmian nazewnictwa województw, które od 1950 r. przybrały nazwy pochodzące od miast – stolic wojewódzkich (od 1999 r. w wyniku nowego podziału administracyjnego powrócono do nazw województw pochodzących od regionów geograficznych), województwo zielonogórskie nie otrzymało w nazwie przymiotnika „lubuskie”.
Nazwa „województwo lubuskie” przyjmie się więc dopiero w 1999 r., choć już w chwili powrotu Ziem Zachodnich do macierzy w nazwach różnorodnych placó-wek kulturalnych pojawia się termin „Ziemia Lubuska”. Tak dzieje się w przypadku utworzonych w latach 40. placówek kulturalnych w Gorzowie (Muzeum Ziemi Lubuskiej, Teatr Ziemi Lubuskiej im. J. Osterwy); widać to też w tytułach gazet i czasopism wydawanych po roku 1945, np. w tytule dodatku do „Woli Ludu”, ukazującego się pod nazwą „Informator Ziemi Lubuskiej” czy tygodnika „Ziemia Lubuska”. W latach 50. termin „Ziemia Lubuska” przyjmie się w nazewnictwie wielu powstających wówczas ośrodków i instytucji społeczno-kulturalnych i z po-wodzeniem funkcjonuje do teraz, stanowiąc niejako identyfikator regionu.
Projekt utworzenia województwa o nazwie „lubuskie” wysunięty został już w kwietniu 1949 r. przez Urząd Wojewódzki w Poznaniu w tzw. Memoriale, który zakładał jednocześnie lokalizację siedziby władz wojewódzkich w Zielonej Górze, co też zadecydowało rok później o podniesieniu miasta do rangi stolicy
wojewódz-1 O. Smoliński, Podziały administracyjne Polski w latach 1795-1950, „Rocznik Lubuski” 1978, R. 10, s. 86.
2 Ibidem.
twa. Wybór Zielonej Góry na ośrodek dyspozycji nie był przypadkowy, w głównej mierze zaś podyktowany był jej centralnym położeniem w regionie i usytuowaniem na szlaku komunikacyjnym łączącym Pomorze z Dolnym i Górnym Śląskiem, a także nadrzędną rolą gospodarczą i kulturalną miasta, jaką odgrywała Zielona Góra w stosunku do przyległych powiatów3. Te czynniki zadecydowały o przyzna-niu palmy pierwszeństwa w regionie lubuskim Zielonej Górze, a nie Gorzowowi, który zarówno przed II wojną, jak i po niej był aglomeracją większą od Zielonej Góry pod względem powierzchni i liczby mieszkańców oraz miastem, któremu wcześniej nadano prawa miejskie. Podporządkowanie i uzależnienie administra-cyjne Gorzowa od Zielonej Góry trwało do 1975 r., tj. do czasu przeprowadzenia nowego podziału administracyjnego kraju, kiedy to oba miasta lubuskie stały się stolicami odrębnych województw.
Awansowanie Zielonej Góry do rangi miasta wojewódzkiego pociągnęło za sobą zapotrzebowanie na zawody inteligenckie. Inteligencja rekrutowała się zarówno z sił miejscowych, jak i osób przeniesionych z miast nowo kreowanego wojewódz-twa, natomiast inteligencja o wyższym wykształceniu napływać zaczęła z głębi kraju, zwłaszcza z dużych skupisk miejskich i ośrodków uniwersyteckich4. Wraz ze wzrostem znaczenia miasta na mapie politycznej kraju w pierwszej połowie lat 50., można było zaobserwować starania władz wojewódzkich o zapewnienie miastu szeregu placówek kulturalnych. Ten stan rzeczy sprawił, że role dwu największych miast regionu lubuskiego zaczęły odwracać się na niekorzyść Gorzowa. Zielona Góra, niemal do końca lat 40. wyraźnie odstająca od sąsiada zza miedzy, zaczęła z „białej plamy” przeobrażać się w miasto o dużej aktywności twórczej, Gorzów zaś przeistaczał się w prowincjonalne, by nie powiedzieć – zacofane, miasteczko, mimo że obie aglomeracje z początkiem lat 50. liczyły już po około 40 tysięcy mieszkańców5.
Prasa lokalna i powstanie środowiska dziennikarskiego
W sierpniu 1950 r., w dwa miesiące od momentu utworzenia województwa zie-lonogórskiego zaczęła wychodzić mutacja „Gazety Poznańskiej” – „Gazeta Zie-lonogórska” (poprzednio „Gazeta Lubuska”), której redakcja wciąż mieściła się w Gorzowie, a gazeta drukowana była w Poznaniu. Później przeniesiono redakcję do Zielonej Góry, gdzie redagowano dwie strony gazety6. Kierownikiem oddziału redakcyjnego był najpierw Herbert Lipiński, a po nim Michał Horowicz. Gazeta
3 H. Szczegóła, Projekt utworzenia województwa lubuskiego w 1949 roku, „Przegląd Lubuski” 1974, nr 3-4, s. 144.
4 A. Czarkowski, Kształtowanie się środowisk twórczych, „Rocznik Lubuski” 1968, R. 5, s. 45.
5 Por. T. Frąckowiak-Skrobała, T. Lijewska, G. Wróbel, Gorzów Wlkp., Poznań 1964. Zob. też: Gorzów Wielkopolski, red. H. Ankiewicz, Poznań 1960.
6 A. Buck, Funkcje zielonogórskiego środowiska prasowego, [w:] Zielona Góra jako ośrodek kultury, Zielona Góra 1987, s. 93.
zamieszczała wówczas na swych łamach pierwsze próby literackie felietonisty i tłu-macza dzieł Szekspira – Jerzego Łowińskiego, który pisał humorystyczne wierszyki i był autorem sztuki o kułaku oraz ballady o „baronie von i zu Grossen”7. Dopiero od 1 września 1952 r. rozpoczęto regularne wydawanie dziennika jako organu KW PZPR. Niedzielny dodatek do gazety „Widnokręgi”, mający społeczno-kulturalny charakter, był jednak do 1953 r. redagowany w Poznaniu przez tamtejszych dzien-nikarzy. Zastąpił go potem tygodniowy dodatek „Kultura i Życie”, ukazujący się od lipca 1953 r. (redagowany przez Henryka Piotrowskiego i nieco później przez Tadeusza Jasińskiego), a ten z kolei od października 1956 r. zmieniony został na dodatek kulturalny „Niedziela” redagowany przez dział kulturalny gazety. Wów-czas to w 1955 r. na łamach dodatku „Gazety Zielonogórskiej” – „Kultura i Życie”
pojawiły się pierwsze próby literackie Tadeusza Jasińskiego, Janusza Koniusza, Henryka Szylkina i Romana Łobody, natomiast na szpaltach dodatku społeczno--kulturalnego „Niedziela” – artykuły o problematyce kulturalnej autorstwa Ireny Solińskiej, Alicji Zatrybówny i Ireny Kubickiej8.
Pierwszym redaktorem naczelnym gazety w latach 1952-1956 został dr Wiktor Lemiesz, poprzednio korespondent „Głosu Pracy”, badacz i publicysta historycz-ny, późniejszy autor książek o Dąbrówce Wlkp. i zbrodniach hitlerowskich na Środkowym Nadodrzu. Kierownikiem działu kulturalnego gazety była natomiast Irena Kubicka, później również autorka zbiorów reportaży o Ziemi Lubuskiej oraz słuchowisk radiowych9. O słabym jeszcze wówczas przygotowaniu dziennikar-skim redaktorów gazety zaświadcza fakt, iż w kolegium redakcyjnym liczącym 25 etatowych dziennikarzy tylko jedna osoba posiadała wyższe wykształcenie, a nieliczni odbyli praktykę dziennikarską w redakcjach innych czasopism. Ponadto w roku 1954 w Zielonej Górze pojawiło się jeszcze jedno pismo – była nim gazeta zakładowa „Zastalowiec” ukazująca się przy Nadodrzańskich Zakładach Taboru Kolejowego „Zastal” im. M. Nowotki. Redaktorem naczelnym jednodniówki zakładowej został Stefan Wachnowski.
Nowe pisma lokalne pojawiły się również w kilku powiatach województwa zielonogórskiego, m.in. „Głos Powiatu Żarskiego” (1954-1956), „Gazeta Żagań-ska” (1954-1956), „Głos Sulechowski” (1954-1957), „Wiadomości Nowosolskie”
(1954-1956), „Życie Szprotawskie” (1955-1956), „Echo Strzelec Krajeńskich”
1956), „Wiadomości Lubska” 1956), „Głos Krośnieński” (1955-1956), „Nowiny Świebodzińskie” (1955-(1955-1956), „Echo Gubińskie” (1955-1956) oraz jeszcze jedna gazeta w Nowej Soli „Nasze Sprawy” (1954-1955)10. Jedną z najstarszych gazet regionalnych jest ukazujący się od 1952 r. do chwili obecnej
7 M. Horowicz, Takie to były początki…, [w:] Gazeta Lubuska – rodowód, tradycja, przegląd dorobku, Zielona Góra 1982, s. 200.
8 A. Czarkowski, Życie literackie Ziemi Lubuskiej w latach 1955-1962, „Rocznik Lubuski” 1962, R. 3, s. 346.
9 H. Ankiewicz, Gazety – dziennikarze – drukarze, [w:] Gazeta Lubuska…, s. 18.
10 Por. Katalog prasy polskiej 1993, Kraków 1994.
„Głos Wolsztyński”, który wychodzi w mieście leżącym na pograniczu województw zielonogórskiego i poznańskiego, a które po 1975 r. przez długi okres znajdowało się także w granicach województwa zielonogórskiego.
Niemniej przełom lat 40. i 50. uznać należy za zaczątek tworzenia się środowiska dziennikarskiego w Zielonej Górze, z inicjatywy którego w dużej mierze poczęło krystalizować się w połowie lat 50. lubuskie środowisko literackie. Henryk Ankie-wicz za moment powstania środowiska dziennikarskiego uznaje rok 1949, kiedy to nastąpiły przenosiny z Gorzowa do Zielonej Góry oddziału redakcji „Głosu Wiel-kopolskiego” – „najprężniejszej i najbardziej wszechobecnej gazety tego obszaru w drugiej połowie lat czterdziestych”11. Proces usamodzielnienia się redakcji „Ga-zety Zielonogórskiej” zajął blisko dwa lata i tyle też czasu trwało krystalizowanie się środowiska dziennikarskiego gazety, która od 1952 r. stała się najważniejszym dziennikiem lubuskim, a zespół redakcyjny gazety zaczął rozrastać się z każdym rokiem, aby już cztery lata później liczyć 49 etatowych dziennikarzy. We wrześniu 1953 r. w Zielonej Górze zawiązano oddział Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich12, będącego świadectwem wewnętrznego zintegrowania dziennikarzy lubuskich.
Życie teatralne w Zielonej Górze i kształtowanie się środowiska aktorskiego
Nowy podział administracyjny kraju w 1950 r. sprawił, że w ciągu jednego dnia urzędnicy powiatowi stali się urzędnikami wojewódzkimi, awansując o stopień wyżej w hierarchii administracyjnej. Awans społeczny i polityczny regionu miał olbrzymie, nobilitujące znaczenie dla upowszechniania kultury, co w późniejszej fazie rozwoju regionu zadecydowało o powstaniu i ukształtowaniu się środowisk twórczych, akt administracyjny stał się bowiem czynnikiem kulturotwórczym13. Rok 1951 to już moment narodzin w Zielonej Górze teatru zawodowego, który powstał na bazie zespołów amatorskich, i początek krystalizowania się środowi-ska aktorów profesjonalnych. Uchwałę o powołaniu sceny zawodowej na Ziemi Lubuskiej podjęły władze polityczne regionu, podczas posiedzenia Wojewódzkiej Rady Narodowej we wrześniu 1951 r. Pierwszym dyrektorem zielonogórskiego Teatru Miejskiego została Róża Giella-Czerska. Premiera odbyła się w listopadzie 1951 r., a pierwszą sztuką sceniczną, jaką zagrali lubuscy aktorzy (m.in. Stani-sław Cynarski14, Zofia Friedrych, Karol Hruby, Eugeniusz Szatkowski i aktorka wrocławska Izabella Stankiewicz), była Zemsta Aleksandra Fredry, przeniesiona z repertuaru zespołu „Reduta”15. W latach 1952-1954 teatrem zarządzał Stanisław
11 H. Ankiewicz, op. cit., s. 16.
12 Zob. M. Toś, Społeczna ranga zawodu, [w:] Prasa lubuska, Zielona Góra 1972, s. 103-105.
13 J. Koniusz, O społecznym ruchu kulturalnym, „Rocznik Lubuski” 1968, R. 5, s. 66.
14 Zob. B. Soliński, Stanisław Cynarski (1913-1970). Aktor z powołania, [w:] Znani zielonogórzanie XIX i XX wieku, cz. 1, red. H. Szczegóła, Zielona Góra 1996, s. 64-68.
15 B. Soliński, Lubuski bilans teatralny, „Rocznik Lubuski” 1978, R. 10, s. 144-145.
Cegielski i wtedy też teatr zielonogórski uznany został przez Centralny Zarząd Teatrów w Warszawie. Po Cegielskim dyrektorem teatru został Zbigniew Kocza-nowicz, a konsultantem literackim Stanisław Hebanowski.
W okresie zarządzania teatrem zielonogórskim przez Z. Koczanowicza pojawiły się odważniejsze posunięcia repertuarowe, m.in. Świętoszek Moliera (1954), do którego pierwsze dekoracje wykonał miejscowy plastyk Klemens Felchnerowski, oraz Żeglarz Jerzego Szaniawskiego (1955) i polska premiera sztuki Matka Karla Čapka (1955) odnotowana przez czasopismo „Teatr”. Koczanowicz doprowadził ponadto do upaństwowienia zielonogórskiej sceny w 1955 r. Teatr zmienił wówczas nazwę na Państwowy Teatr Ziemi Lubuskiej, nawiązał także współpracę z teatrem niemieckim w Döbeln (NRD).
Powstanie środowiska artystów plastyków
Od 1950 r. prestiż i znaczenie lubuskiej stolicy zaczęły wzrastać w błyskawicznym tempie. Liczba osób przybywających do Zielonej Góry gwałtownie się zwiększy-ła. W grudniu 1952 r. miasto przekroczyło liczbę 50 tysięcy mieszkańców. Do stolicy województwa napłynęli nowi osadnicy, wśród których coraz liczniejszą grupę stanowiła inteligencja, zwłaszcza ludzie młodzi z wyższym, nierzadko artystycznym wykształceniem. Tak działo się w przypadku formowania środowi-ska plastycznego na Ziemi Lubuskiej, które odwrotnie niż środowisko aktorów i dziennikarzy, powstało właśnie w oparciu o młodych artystów przybyłych z ze-wnątrz pod koniec 1953 r. Wtedy do Zielonej Góry przyjechała 15-osobowa grupa plastyków – stypendystów Ministerstwa Kultury i Sztuki. Młodzi plastycy byli świeżo upieczonymi absolwentami szkół artystycznych, a najliczniejszą grupę stanowili wśród nich absolwenci Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie (Ignacy Bieniek, Halina Byszewska, Kazimierz Rojowski, Adam Stańkowski, Remigiusz Zaborski), następnie z Warszawy, Poznania i Torunia (m.in. Ryszard Lech, Wi-told Nowicki, Adam Falkiewicz, Krystyna Sznajder, Zygmunt Waldman, Alojza Zacharska). Najwybitniejszą postacią z tego grona był Klemens Felchnerowski16 z Torunia, malarz i grafik, a także poeta i krytyk sztuki. Felchnerowski pełnił w Zielonej Górze rozmaite funkcje – długi czas pracował jako wojewódzki kon-serwator zabytków, potem jako dyrektor muzeum i nauczyciel akademicki, pełnił również funkcję prezesa oddziału Związku Polskich Artystów Plastyków, był także współzałożycielem LTK i redaktorem graficznym czasopisma „Nadodrze”17. Wokół jego osoby koncentrowała się ówczesna zielonogórska bohema i z jego inicjatywy w maju 1954 r. powstała delegatura poznańskiego oddziału ZPAP, która z czasem przeistoczyła się w samodzielny oddział związku.
16 Zob. J. Muszyński, Klemens Felchnerowski (1928-1980), [w:] Znani zielonogórzanie..., cz. 1, s. 69-73.
17 L. Kania, Pozostały obrazy..., „Almanach Zielonogórski” 1999, Żary 1998, s. 255-256.
Początki integracji środowiska plastycznego, które po aktorach stanowiło naj-liczniejszą grupę artystów w województwie, nie przebiegały łatwo. Grupa plastyków nie przeszła pomyślnie procesów adaptacyjnych, bowiem rok później – z chwilą skończenia się rocznego stypendium – pozostało ich sześciu. Reszta artystów wyemigrowała ze stolicy województwa18. Za jedną z wielu przyczyn hamowania procesów adaptacyjnych wśród plastyków Andrzej Czarkowski uważa
fakt oderwania młodzieży plastycznej od wielkich ośrodków miejskich, w których żywe byłe tradycji sztuki, w których mieszkali i pracowali ich mistrzowie, a udali się do niewielkiego rozmiarami miasta, bez tradycji plastycznych, tym samym bez społecznego zainteresowania twórczością artystów malarzy. Zwłaszcza, że ludność miejska na terenie województwa zielonogórskiego wywodziła się przeważnie ze środowisk wiejskich. O braku zainteresowania plastykami świadczy między innymi fakt, że na otwarcie wystawy w październiku 1955 r. przybyły tylko 3 osoby na 120 zaproszonych19.
Pomimo odpływu dużej liczby plastyków w połowie lat 50. do Zielonej Góry wciąż przyjeżdżali następni, spośród których najwybitniejszą indywidualnością był Marian Szpakowski20 – malarz, grafik i animator życia plastycznego. Przybył on do stolicy Środkowego Nadodrza w 1954 r., po otrzymaniu dyplomu w krakowskiej ASP w pracowni prof. Hanny Rudzkiej-Cybisowej. Szpakowski pracował m.in. jako miej-ski plastyk i dyrektor Biura Wystaw Artystycznych, prowadził Galerię 70 promującą awangardowe poszukiwania twórcze, a w 1961 r. założył grupę „Krąg”, integrującą twórców z Krakowa, Wrocławia, Zielonej Góry i środowiska polonijnego w Londy-nie21. Po nim do Zielonej Góry przybyli znani później w kraju malarze i rzeźbiarze regionu lubuskiego: Hilary Gwizdała22, Józef Cyganek, Helena Zadrejko, Marek Przecławski, Leszek Krzyszowski, Jolanta Zdrzalik, Tadeusz Dobosz, w Gorzowie zaś osiedlił się grafik Andrzej Gordon, na terenie województwa zielonogórskiego natomiast zamieszkali m.in. Józef Burlewicz i Adam Bagiński.
Tworzenie się środowiska muzycznego
Lata 1952-1954 to z kolei okres reorganizowania się życia naukowego oraz – ponownie – muzycznego w stolicy Środkowego Nadodrza. Pierwsze koncerty
18 A. Czarkowski, Kształtowanie się środowisk twórczych, „Rocznik Lubuski” 1968, R. 5, s. 46.
19 Ibidem.
20 Zob. M. Bilińska, Marian Szpakowski (1926-1983), [w:] Znani zielonogórzanie…, s. 190-195;
M. Viestra, Marian Szpakowski (1926-1983). Artysta malarz i społecznik, [w:] Ludzie Środkowego Nadodrza, red. K. Bartkiewicz, Zielona Góra 1998, s. 198-200.
21 L. Kania, op. cit., s. 256.
22 Zob. J. Muszyński, Hilary Gwizdała (1916-1991). Malarz, pedagog, [w:] Ludzie Środkowego Nadodrza, s. 73-75.
symfoniczne organizowane w Zielonej Górze w 1950 r. nie wzbudziły szerszego zainteresowania mieszkańców muzyką klasyczną. Po krótkim stanie „odrętwie-nia”, w jaki zapadli muzycy po pierwszych nieudanych próbach wskrzeszenia życia muzycznego w mieście, okazją do stworzenia zespołu symfonicznego było zebranie konstytucyjno-organizacyjne 14 muzyków, którzy zadeklarowali chęć udziału w tworzeniu orkiestry23. Sprzyjający muzykowaniu klimat zaowocował w 1953 r. inicjatywą powołania Filharmonii Robotniczej, a następnie Ka-meralnej Orkiestry Symfonicznej. Prezesem KaKa-meralnej Orkiestry Sym-fonicznej został dr Roman Mazurkiewicz i z jego inicjatywy w marcu 1954 r. w sali teatru zaczęto organizować „Poranki symfoniczne”. Okres ten można uznać za początek kształtowania się lubuskiego środowiska mu-zycznego, które przyczyniło się do pełnego rozkwitu życia muzycznego miasta.
Przy okazji rozwoju ruchu muzycznego na Ziemi Lubuskiej zaczęła się tworzyć muzyka ludowa i folklor regionalny. Najwcześniej powstał reaktywowany tuż po wojnie Zespół Pieśni i Tańca w Dąbrówce Wielkopolskiej (działający od 1929 r. pod egidą Związku Polaków w Niemczech), który wystąpił w 1945 r. podczas dożynek w Gorzowie Wlkp. i w Warszawie na Kongresie TPPR, oraz zespół „Wesele Przypro-styńskie” założone w 1937 r. w Przyprostyni. Po nich w 1947 r. swą działalność zain-augurował zespół regionalny z Krzepielowa24. W czerwcu 1953 r. w Zielonej Górze założony został Lubuski Zespół Pieśni i Tańca, natomiast dwa lata później podobny zespół powstał w Nowej Soli. Tam też przy zespole ludowym utworzono pierwsze oficjalnie zarejestrowane kółko plastyczne25. Równolegle z tworzeniem się ruchu muzycznego zaczęło rodzić się szkolnictwo artystyczne. Po pierwszej Miejskiej Szkole Muzycznej w Zielonej Górze utworzona została z powstałego w 1950 r.
Wiejskiego Ogniska Muzycznego w Zbąszyniu Państwowa Szkoła Muzyczna im.
S. Moniuszki (1959), prowadząca naukę gry na instrumentach ludowych, charak-terystycznych dla tzw. Regionu Kozła oraz Społeczna Szkoła Muzyczna w Nowej Soli (1963), następne zaś powstały dopiero w latach 70. w Żaganiu, Gubinie i w Żarach.
Życie kulturalne i naukowe w Zielonej Górze i w województwie Podwaliny pod przyszłe życie naukowe miasta położyło utworzone w 1952 r. To-warzystwo Wiedzy Powszechnej, które zajęło się popularyzacją oświaty i nauki.
Dwa lata wcześniej ukazały się natomiast pierwsze monografie o Ziemi Lubuskiej, których autorami byli badacze historii regionu z Instytutu Zachodniego w
Pozna-23 Z. Kraśko, Początki życia muzycznego, „Almanach Zielonogórski” 1999, Żary 1998, s. 251.
24 I. Sochacka, Folklor i sztuka ludowa, [w:] Przemiany i perspektywy, s. 121-122.
25 J. Koniusz, op. cit., s. 76.
niu26. Pierwszymi natomiast instytucjami naukowymi w województwie zielono-górskim były: Wojewódzkie Archiwum Państwowe powstałe w 1953 r. z siedzibą w Sulechowie (obecnie w Starym Kisielinie koło Zielonej Góry), działający od 1954 r. w Zielonej Górze oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Dział Archeologiczny Muzeum Okręgowego w Zielonej Górze założony w 1958 r.
(wcześniej na początku lat 50. istniały stacje archeologiczne PAN w Santoku i Międzyrzeczu), a następnie przeniesiony do Świdnicy pod Zieloną Górą, gdzie na początku lat 80. utworzono Muzeum Archeologiczne Środkowego Nadodrza27. Instytucje te prowadziły badania nad początkami państwa polskiego i kultury łużyckiej w regionie lubuskim.
Z chwilą podniesienia Zielonej Góry do rangi miasta wojewódzkiego, wraz ze wzmożonym napływem grup inteligenckich, zaczęło wzrastać czytelnictwo i zainteresowanie literaturą mieszkańców. W pierwszym okresie powojennym funkcjonowały w Zielonej Górze wyłącznie płatne, komercyjne wypożyczalnie książek, które do momentu utworzenia wypożyczalni publicznej w ramach Miej-skiej Biblioteki Publicznej (1947) wypełniały „białą plamę” na bibliotecznej mapie miasta. Jednak masowe upowszechnianie kultury czytelniczej nastąpiło dopiero po powołaniu w 1951 r. Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej, która równocześnie zmieniła swoją siedzibę na większą, co umożliwiło powiększenie jej księgozbioru.
Odtąd stała się ona największą książnicą na terenie Środkowego Nadodrza. Nowa placówka biblioteczna, oprócz upowszechniania czytelnictwa, podejmowała się realizacji szeregu inicjatyw społecznych i była ważnym ośrodkiem kulturalnym w regionie28. Ówczesny dyrektor WiMBP Jan Engel sprawił, że biblioteka stała się głównym miejscem spotkań literatów z czytelnikami na wieczorach autorskich organizowanych od 1957 r. pod nazwą „Czwartki Lubuskie”29.
Rok 1953 to także moment powstania w mieście, na bazie radiofonii prze-wodowej, Ekspozytury Polskiego Radia. Sygnał zielonogórskiego programu ra-diowego emitowany był po raz pierwszy 22 lipca 1953 r. i od tamtej pory radio nadawało 15-minutowe audycje. Zespół radiowy tworzyło dwóch dziennika-rzy i technik. Do ich zadań należało informowanie mieszkańców województwa o najważniejszych wydarzeniach gospodarczych, społecznych i politycznych
26 Pierwszymi publikacjami naukowymi o Ziemi Lubuskiej były: Ziemia Lubuska B. Krygowskiego i S. Zajchowskiej (Poznań 1946) i monografia Ziemia Lubuska, która ukazała się w cyklu Ziemie staropolskie, pod red. M. Sczanieckiego i S. Zajchowskiej (Poznań 1950). Następne publikacje o tematyce lubuskiej ukazały się w latach 60. Były to: Województwo zielonogórskie. Monografia geograficzno-gospodarcza, pod red. F. Barcińskiego, B. Krygowskiego i S. Zajchowskiej (Poznań 1961) oraz monografie poświęcone miastom lubuskim: Zielona Góra, pod red. M. Sczanieckiego i J. Wąsickiego (Poznań 1962) i Gorzów Wielkopolski, pod red. J. Wąsickiego (Poznań 1964).
27 H. Szczegóła, Początki życia naukowego, [w:] Przemiany i perspektywy, 85, s. 175.
28 G. Chmielewski, Budowałem bibliotekę, „Almanach Zielonogórski” 1999, Żary 1998, s. 240.
29 Idea i nazwa „Czwartków Lubuskich” zapożyczona została od spotkań autorsko-dyskusyjnych pod nazwą „Czwartki Literackie”, organizowanych przez ZLP w większych miastach. Przed II wojną
„Czwartki Literackie” odbywały się w Poznaniu (od 1934 r.) z inicjatywy ZZLP, po wojnie od 1946 r.
we Wrocławiu z inicjatywy Koła Miłośników Literatury i Języka Polskiego.
regionu. Radio sprzyjało także popularyzacji kultury i wiedzy oraz rozwojowi wielu zamierzeń artystycznych podejmowanych przez twórców i animatorów lubuskich. Skupiało ono twórców i popularyzatorów, pionierów kultury i oświaty, którzy mieli ambicję wskrzeszać polską kulturę, tępioną przez lata przez Niem-ców oraz dotrzeć ze współczesną oświatą i książką do szerokich mas30. Już od 1953 r. istniała w radiu redakcja literacka, która jednak ze względu na warunki techniczne zmuszona była nadawać swoje audycje wyłącznie na żywo. Pracą literacką w radiu zajmowali się Tadeusz Jasiński i Tadeusz Kajan. Uruchomienie radiofonii nie oznaczało jednak powstania zawodowego środowiska dzienni-karzy radiowych; zaczęło się ono krystalizować dopiero na przełomie lat 50.
i 60., z chwilą utworzenia oddziału Państwowej Rozgłośni Polskiego Radia w Zielonej Górze.
Na początku lat 50. zbliżoną do radia funkcję informacyjno-propagandową i kulturalną spełniały również kina. Zarządzeniem Ministra Kultury i Sztuki z grud-nia 1950 r. powołano w Zielonej Górze przedsiębiorstwo pod nazwą Okręgowy Zarząd Kin, a w styczniu 1951 r. działalność rozpoczęła Ekspozytura Centrali Wynajmu Filmów, z której w 1957 r. wyodrębniona została ekspozytura pod nazwą Filmos zajmująca się dystrybucją filmów oświatowych i szkoleniowych. W 1951 r.
na Środkowym Nadodrzu istniały już 33 kina miejskie, 35 kin wiejskich i 8 kin ruchomych31.
W połowie lat 50. zaczęło się kształtować środowisko lubuskich fotografików.
W czerwcu 1954 r. utworzony został najpierw Wojewódzki Oddział Polskiego
W czerwcu 1954 r. utworzony został najpierw Wojewódzki Oddział Polskiego