Kultura łużycka pojawia się około 1300 p.n.e., w III OEB. Występowała w III-V OEB, okresie halsztackim i aż do okresu lateńskiego w epoce żelaza. Została wyróżniona już w XIX wieku na Łużycach. Znacznie wykracza poza obszar Łużyc i zajmuje całą Europę Środkową. Obejmowała prawie całe ziemie polskie, z wyjątkiem Polski północno-wschodniej.
Kultura ta jest niejednorodna terytorialnie, trwa bardzo długo, aż do czasów lateńskich, czyli prawie 1000 lat. Problem jej upadku jest często dyskutowany.
Kultura łużycka łączy epokę brązu, okres halsztacki oraz epokę żelaza.
Kultura łużycka wytwarzała siekiery z piętką, które są charakterystyczne dla tej kultury. Poza popielnicą w grobie umieszczano tzw. przystawki grobowe – miniaturowe gliniane naczynia, w których umieszczano pożywienie.
Osady otoczone były wałami i palisadami obronnymi. Osady zakładano w miejscach natu-ralnie łatwymi do obrony – nad rzekami, jeziorami, na półwyspach.
Ludność kultury łużyckiej to ludność hodowlana i rolnicza. Dużą rolę odgrywała hodowla owiec. Hodowano jednak też konie, bydło.
W kulturze łużyckiej rozwija się nadal metalurgia brązu, powstają nowe lokalne warsztaty. Kultura łużycka zajęła obszary kultury mogiłowej i trzcinieckiej, a także inne obszary. Wpływy kultury łużyckiej są widoczne w całej Polsce. Powstała pod silnym wpływem kul-tury mogiłowej, ale wytworzyła ją inna ludność związana z kręgiem pól popielnicowych.
Na wielu przedmiotach kultury łużyckiej występuje ornamentyka solarna – wirujące gwiazdy. Występują na wyrobach brązowych i na naczyniach. Oprócz kultu słońca występował też kult ognia.
Kultura łużycka jest silnie zróżnicowana chronologicznie i terytorialnie. Jest wiele grup te-rytorialnych, na podstawie ceramiki – form naczyń i ich zdobienia, a także wyrobów brązowych.
W młodszej epoce brązu kultura łużycka objęła olbrzymi obszar.
Kultura łużycka, nawet w epoce żelaza (okresie halsztackim i początku lateńskiego), jest silnie związana z metalurgią brązu. Zadecydowało to o jej upadku, musiała bowiem ustąpić miejsca kulturom z metalurgią żelaza.
Charakterystycznym wyrobem dla III OEB jest brązowa siekierka z piętką, a także groty oszczepów, długie, brązowe miecze, o długiej głowni.
Z zaginanych prętów wykonywano ozdoby – bransolety, naramienniki, zawieszki ze skręco-nych prętów, tarczki ze skręcoskręco-nych prętów. Takie ozdoby są typowe dla wcześniejszych faz kultury łużyckiej.
Wykonywano siekierki tulejkowate, puste w środku, z uszkiem. Są typowe dla schyłko-wego okresu epoki brązu. Odlewano je w formach dwuczęściowych. Wykonywano też brązowe groty i sierpy.
Naczynia kultury łużyckiej różnią się w okresach chronologicznych. W okresie halsztackim widać silne wpływy kultury halsztackiej. W epoce brązu występowały pucharki na wysokiej nóżce, naczynia z guzami wypychanymi od środka występujące nadal w III-IV OEB, podkre-ślane rytym ornamentem. Formy naczyń są silnie zróżnicowane. Występują misy, naczynia kuchenne chropowacone.
Naczynia posiadały czasami guz na brzuścu podkreślony ornamentem rytym.
W okresie halsztackim naczynia stołowe były starannie malowane. Nie występował już orna-ment ryty. Formy nadal były zróżnicowane. Występują naczynia podwójne, po dwa połączone naczynia, czasami nawet potrójne.
Naczynia mają czasem nakrywki, czasem posiadają uchwyty zoomorficzne.
Z gliny wykonywano zoomorficzne figurki-grzechotki w kształcie ptaków. W środku umiesz-czano grzechoczący kamień. Podobne grzechotki znane są z Bliskiego Wschodu.
Ornamenty malowane są najczęściej geometryczne i solarne np. wirujące gwiazdy, swastyki. Używano naturalnych barwników brązowych, czerwonawych, białych, czarnych do barwienia naczyń w okresie halsztackim.
Kultura łużycka wytworzyła też gliniane naczynia kultowe o kształtach zoomorficznych i antropomorficznych – kobiety z wyrytym naszyjnikiem, symbolizującym naszyjnik żelazny. Wy-roby te łączą cechy figurek i naczyń. Są one związane z wierzeniami i z kultem.
Grzechotki były figurkami ptaków wodnych, brodzących, na długich nogach. Prawdopodob-nie jest to związane z osadnictwem nad jeziorami.
Znaleziono także miniaturowy kultowy wóz trójkołowy, zdobiony figurkami ptaków wodnych, związanych z kultem.
Osady kultury łużyckiej powstawały nad jeziorami i rzekami. Miały charakter obronny, otoczone były wałami i palisadami. Ale występują też osady otwarte.
Na epokę brązu datowana jest osada w Sopieniuchach koło Żnina, o rozmiarze 6 ha, oto-czona wałem o konstrukcji izbicowej. Wewnątrz znajdowały się domy prostokątne o konstrukcji sumikowo-łątkowej lub słupowej. Powierzchnia domu wynosiła 90 m2.
Wewnątrz domów znajdowały się kamienne piece, warsztaty metalurgiczne, tkackie, garn-carskie.
Z epoce brązu powstała osada Wrocław-Osobowice otoczona palisadą o konstrukcji izbico-wej. Osada miała obszar 7 ha, a domy głównie słupowe. Znaleziono tam wiele pracowni.
Osady łużyckie były zaplanowane z góry. Wokół osady biegła okrężna ulica, obwodnica, okrężnica, okolnica. Dochodziły do niej równoległe ulice. W Biskupinie ulice te przebiegają równoleżnikowo. Ulice wyłożone są drewnianą nawierzchnią. Przy nich stały domy. W niektó-rych osadach w centrum znajdował się niezabudowany plac, na którym dokonywano wymiany handlowej. Na innych stanowiskach plac znajdował się zaraz za bramą.
Planowa zabudowa jest jedną z najważniejszych cech osadnictwa kultury łużyckiej. Przy-pomina ona zabudowę koszarową.
W celach obronnych wykorzystywano naturalne ukształtowanie terenu.
Obrządek pogrzebowy był ciałopalny, z groby płaskie. Pochówki szkieletowe także wystę-pują, zmarli ułożeni są wtedy na plecach w pozycji wyprostowanej. Pojawiają się także wciąż kurhany, choć dominują groby płaskie.
Typowe cmentarzyska łużyckie są bardzo duże, zawierają nawet kilkaset grobów. Badania antropogeniczne pokazały, że w jednej urnie mogą być pochowane szczątki kilku osób.
Jan Długosz opisywał cmentarzyska kultury łużyckiej. Pisał, że w ziemi naturalnie, bez in-gerencji człowieka, rodzą się garnki podobne do wytwarzanych przez ludzi. Władysław Jagiełło zlecił poszukiwanie garnków rosnących w ziemi. Zjawisko to zostało potwierdzone.
Na obszarze kultury łużyckiej występują także skarby złożone z wyrobów, narzędzi i ozdób brązowych. Brąz był surowcem niezwykle cennym.
W okresie halsztackim, pierwszym okresie chronologicznym, epoki żelaza, na ziemiach pol-skich następuje rozkwit kultury łużyckiej. Powstają nowe osady obronne nad jeziorami, rozwija się metalurgia brązu, rozwija się handel z Italią, obszarami alpejskimi. Importy pojawiają się na stanowiskach osadniczych.
Na okres halsztacki datowana jest osada w Biskupinie nad Jeziorem Biskupińskim. Osada ma powierzchnię 2 ha. Jest regularnie zabudowana, posiada okolnicę-ulicę, otoczona jest wałem o konstrukcji izbicowej-skrzynkowej.
Wewnątrz jest 11 ulic równoleżnikowych o szerokości 2,5-28 m i 106 domów mieszkalno-gospodarczych, połączonych ścianami szczytowymi. Są bardzo podobne do siebie, podzielone na dwa pomieszczenia – przedsionek i izbę główną.
W Biskupinie dobrze zachowały się drewniane słupy, które są obecnie konserwowane. Bisku-pin i kultura trzciniecka nie są zwiane z Prasłowianami. Słowianie na tych ziemiach pojawiają się dopiero we wczesnym średniowieczu.
Osada w Biskupinie została przypadkowo odkryta w 1933 roku. Powstała w latach 738-737 p.n.e. Jest to datowanie dendrochronologiczne.
Wysokość wału wynosiła ok. 6 m, a jego szerokość 3-4 m. Wał miał konstrukcję izbicową-skrzynkową. Tworzące go skrzynki zostały odkryte. Łączone były techniką zrębową. Dodat-kowo był umocniony falochronem o szerokości 2-9 m w różnych miejscach.
Domy składały się z przedsionka i głównej izby. W przedsionku znajdowały się żarna. W głównej izbie, lekko na prawo od wejścia, w każdym domu w tym samym miejscu, znajdowało się palenisko kamienne. Na lewo od wejścia znajdowało się zazwyczaj duże łoże oraz warsztat tkacki. Wejścia do domów z ulicy znajdowały się od południa, dzięki czemu domy były jaśniejsze i cieplejsze. Domy wznoszono w konstrukcji sumikowo-łątkowej. Dachy były spadziste.
W Biskupinie mieszkało 800-1000 osób. W jednym domu mieszkała jedna rodzina licząca 6-12 osób.
Osada została opuszczona ze względu na wyeksploatowanie zasobów oraz podniesienie się poziomu wód w jeziorze. W okresie halsztackim zmienił się klimat na bardziej wilgotny, co spo-wodowało podniesienie się poziomu wód. Bardzo dużo osad kultury łużyckich, w tym Biskupin, zostały zalane. Nastąpiły wtedy najazdy Scytów, które przyczyniły się do upadku kultury łu-życkiej. Największe znaczenie miało pojawienie się ludności celtyckiej i kultury związanej z metalurgią żelaza.
Domy połączone są ścianami szczytowymi, przez co przypominają długie baraki. Są to jednak pojedyncze domy.
Budowę osady rozpoczęto od falochronu, potem wybudowano wał, a na końcu domy. Drewniane skrzynie-izbice tworzące wał wypełniono stabilizującymi je kamieniami i gliną. Zaraz za wejście przez bramę znajdował się mały placyk.
W każdym domu był pionowy warsztat tkacki. Tkactwem zajmowały się kobiety. Pionowe linki tworzyły osnowę, a poziomo przeciągano wątek. Pionowo wiszące linki były obciążone glinianymi ciężarkami tkackimi.
W osadzie w Biskupinie znaleziono liczne narzędzia związane z przetwórstwem zbożowym. W przedsionkach prawie każdego domu znajdowały się żarna zbożowe.
Stanowisko zachowało się bardzo dobrze, dzięki zanurzeniu w bagnie. Już przed wojną wykonano lotnicze zdjęcia Biskupina wykonane z balona.
Izdebno, 8 km od Biskupina, to podobna osada o wielkości 2 ha. Jest położona nad Jeziorem Wolskim.
Kultura łużycka na ziemiach polskich istniała od początku III OEB, trwała przez okres halsztacki, aż do połowy okresu lateńskiego.
5 Epoka żelaza
5.1 Okres halsztacki
Na ziemiach polskich okres halsztacki (OH) miał miejsce w latach 700-400 p.n.e. Jest to pierw-szy okres epoki żelaza.
Jego nazwa pochodzi od kultury halsztackiej, dla której stanowiskiem eponimicznym jest stanowisko Hallstatt w Austrii.
Jest to cmentarzysko birytualne, gdzie znaleziono ponad 2000 grobów. Ludność tam pocho-wana zajmowała się wydobyciem soli i handlem solą. Sól była cennym surowcem, co umożliwiało wzbogacenie się ludności i zgromadzenie licznych depozytów grobowych.
Cmentarzysko charakteryzuje się bardzo bogatym wyposażeniem grobowych, co świadczy o tym, że ludność wydobywająca sól była bardzo bogata. W grobach znaleziono wyroby wykonane z żelaza, brązu, złota, bursztynu, a także uprzęże konne. Jest to jedno z ważniejszych stanowisk z epoki żelaza w Europie.
Kultura ta pojawiła się na początku epoki żelaza w Europie Zachodniej. Została podzielona na kulturę wschodniohalsztacką i zachodniohalsztacką. Rozwija się ona w czasie, gdy na zie-miach polskich trwała jeszcze epoka brązu oraz istniała kultura łużycka. W kulturze łużyckiej pojawiają się importy z kultury halsztackiej.
Żelazo pozyskiwano z rud darniowych i hematytowych. W piecu dymarskim nie uzyskiwano tzw. ”surówki“, czyli ciekłej stali zawierającej 2% węgla. Uzyskiwano tzw. łupkę żelazną, która była później nawęglana. Miała ona konsystencję łupkowatą. Paliwem był węgiel drzewny, który uzyskiwano w mielerzach.
W okresie halsztackim z żelaza wykonywano głównie ozdoby – naszyjniki, bransolety, na-golenniki. Żelazo było metalem bardzo rzadkim i cennym. Sprowadzone było głównie z Azji Mniejszej. Przedmioty żelazne były zdobione ornamentami solarnymi i geometrycznymi. Or-namentyka była bardzo bogata, a dominowały motywy solarne.
Ozdoby wykonywano z żelaznych prętów, kutych przez kowali. W odróżnieniu od brązu nie produkowano odlewów.
Broń i narzędzia z żelaza pojawiają się w Europie dopiero w okresie lateńskim. Taką pro-dukcję rozpoczęli Celtowie dominujący w okresie lateńskim. Wcześniej żelazo służyło tylko do produkcji ozdób.
Okres halsztacki charakteryzował się rozwojem metalurgii żelaza, w szczególności w Europie Zachodniej.
Dominował wciąż ciałopalny obrządek pogrzebowy, który zdobył dominację już w III OEB. Groby były popielnicowe, z ceramicznymi popielnicami.
W Europie Zachodniej, w obrębie kultury zachodniohalsztackiej, spotykane są także szkiele-towe pochówki książęce z bardzo bogatym wyposażeniem. Wyposażenie tych grobów składało się z wyrobów żelaznych, ale też złotych i srebrnych. Są to groby kurhanowe z komorami grobowymi. Zmarłych dowódców chowano na wozach.
W okresie halsztackim nadal rozwija się handel z odległymi terenami. Następowały także migracje ludności, których konsekwencją było przemieszczanie się artefaktów.
Żelazo lepiej nadaje się do produkcji broni i narzędzi, ze względu na mniejszą kruchość, większą sprężystość i wytrzymałość fizyczną.
Wznoszono głównie osady obronne. W obrębie kultury łużyckiej w okresie halsztackim również budowano osady obronne nad jeziorami i rzekami, których przykładem jest Biskupin.
Naczynia ceramiczne zdobione były ornamentami malowanymi. Dominowały wzory geome-tryczne oraz motywy solarne – wirujące gwiazdy oraz swastyki. Naczynia tego typu występo-wały m.in. w halsztackiej fazie kultury łużyckiej.
Najstarsze wyroby żelazne w Europie znaleziono na obszarze Niemiec, nad Dunajem i na Bałkanach. Metalurgia żelaza wkroczyła do Europy ze wschodu, przez Kaukaz oraz Anatolię i Bałkany. Tamtejsza ludność mogła opłynąć Europę i dotrzeć na pogranicze niemiecko-duńskie, gdzie znajduje się obszar bardzo dużej koncentracji wczesnych wyrobów żelaznych.
Żelazo być może wytapiano w palenisku w obiektach półziemiankowych. Jeden z takich obiektów znaleziono na stanowisku Mšecké Žehrovice w Czechach.
Występują różne rudy żelaza. Na obszarach podmokłych występują rudy limonitowe, dar-niowe. Zawartość żelaza w nich wynosi do 40%, mało, są łatwe do pozyskania. Występują m.in. w północnej Polsce. Wykorzystywano je do wytopu żelaza w starożytności i we wczesnym śre-dniowieczu na Słowiańszczyźnie.
Hematyt występuje już głębiej. Jego pozyskanie wymaga budowy kopalni. W Polsce hema-tyt występuje w Górach Świętokrzyskich. Złoża te były eksploatowane w czasach rzymskich i przedrzymskich.
Występują także rudy magnetytu, które zalegają na bardzo dużych głębokościach, co spra-wia, że są niedostępne dla ludności pradziejowe.
Rudy żelaza zawierają głównie tlenki. Żelazo wytapia się w temperaturze ok. 1000 stopnia, jako reduktor wykorzystywano węgiel drzewny. Topniki pozwalają obniżyć temperaturę wyta-piania żelaza. Węgiel drzewny uzyskiwano z drewna wypalanego pod darnią bez dostępu tlenu, w zagłębieniach w ziemi.
Na stanowiskach hutniczych obok pieców hutniczych znajdowane są doły do wytwarzania węgla drzewnego. Węgiel kamienny nie był jeszcze wtedy znany.
Żelazo wytapiano w dymarkach o różnych konstrukcjach i mechanizmach działania. Są dymarki naziemne i częściowo zagłębione. Piece mogły być jednorazowe lub wielokrotnego użytku. Niektóre piecze miały dysze umożliwiające wtłoczenia powietrza w celu zwiększenia temperatury.
W piecu naprzemiennie układano warstwy rudy żelaza i węgla. Pozyskiwano żelazno w formie ciastowatej. Zanieczyszczenia, czyli żużel gromadziły się na dnie w pieca, w tzw. ko-tlince. Występowanie żużla na stanowisku świadczy o hutniczym charakterze stanowiska. Na zachodnim Mazowszu występował duży okręg hutniczy.
Najczęściej żelazo jest wypalane w dymarkach. Ale można wytapiać je także w zagłębionych w ziemię paleniskach. Paleniska takie były przykrywane. W Afryce wytapiano żelazo w ten sposób jeszcze w XIX wieku.
Na skalę przemysłową, mniej zanieczyszczone żelazo wytapia się tylko w piecach hutniczych. Pochówki w Hallstatt zostały namalowane akwarelami w ramach prac dokumentacyjnych. Dominowały tam pochówki szkieletowe, ale występowały także pochówki ciałopalne w urnach. Pochówki były zarówno pojedyncze, jak i wielokrotne. Cechą wspólną jest bogate wyposażenie grobów, m.in. uprzęże koni.
Na terenie kopalni soli w Hallstatt bardzo dobrze zachowały się wyroby z materiałów orga-nicznych, m.in. nosidełka ze skór i drewna zakładane na plecy. Zachowały się także tkaniny.
Dymarka to piec hutniczy służący do wytapiania żelaza. Odnaleziono dymarki z okresu halsztackiego. Dymarka składa się z wkopanej w ziemię kotlinki. Powyżej naprzemiennie układano węgiel i rudę żelaza. Przy ziemi znajdował się otwór w pionowej ścianie dymarki, umożliwiający dostęp powietrza. Dymarka była otwarta od góry.
Dymarki ustawiano w otwartych miejscach, wystawionych na działanie wiatru, aby zwięk-szyć dostęp tlenu. Dopiero w późniejszym okresie zaczęto stosować sztuczny wdmuch powietrza. Na poziomie wlotu powietrza gromadziło się wytopione żelazo. Na dole pieca zbierał się żu-żel, który nie był wykorzystywany. Na podstawie występowania żużla można identyfikować i lokalizować stanowiska. Do XIX wieku żużel wykorzystywano do budowania pieców.
Z otrzymanego żelaza kowale produkowali wyroby żelazne metodą kłucia. Żelazo utwar-dzano za pomocą węgla, produkując stal. We wczesnej epoce żelaza wytwarzano wyroby ze stali niskowęglowej, potocznie nazywanej ”żelazem“. Stal niskowęglową wykorzystywano do wczesnego żelaza.
Dla naczyń halsztackich charakterystyczny jest rozbudowana ornamentyka geometryczna, a także ornamentyka solarna.