Kultura wielbarska jest druga po przeworskiej kultura okresu wpływów rzymskich. Nazwa kultury pochodzi od stanowiska Malbork-Wielbark. Jest związana z ludami Gotów i Gepidów, które wędrowały przez ziemie polskie z północy na południe.
Występowała na Pomorzu Środkowym i Wschodnim, na Mazowszu i Podlasiu.
Pojawiła się na początku okresu wpływów rzymskich i istniała do jej końca, do wielkich wędrówek ludów, do połowy V w. n.e.
Naczynia wielbarskie były lepione ręcznie bez użycia koła garncarskiego. Wykonywano szerokootworowe misy, wazy. Ceramika jest bardziej prymitywna niż przeworska.
Na naczyniach pojawia się zygzakowata linia biegnąca dookoła naczynia w górnej jego części. Jest to typowy ornament na naczyniach. Naczynia często są pozbawione dekoracji.
Występował szkieletowy obrządek pogrzebowy. Zmarłych układano na plecach w pozycji wyprostowanej z głową zwróconą w kierunku północnym. W grobach występoją ozdoby, nie ma w nich prawie broni i narzędzi. Czasami ciała zmarłych umieszczano w trumnach.
Na cmentarzyskach pojawiają się konstrukcje kamienne – stele, bruki, kręgi kamienne. Kon-strukcje te są typowe dla Skandynawii, ale wraz z Gotami i Gepidami pojawiają się one na ziemiach polskich.
Ozdoby znane są głównie z grobów. Typowymi ozdobami kultury wielbarskiej są zapinki ze srebra, zdobione granulacją i filigranem. Występują ”wisiorki gruszkowate“ wykonywane ze srebra lub złota, zdobione granulacją i filigranem. Charakterystyczne są ”bransoletki żmijowate“ z zakończeniami przypominającymi głowy żmii.
W grobach znajdowane są esowate klamerki ze złota i srebra służące do spinania końcówek naszyjnika.
Typowe dla kultury wielbarskiej są ”bransoletki wężowate“, powyginane w kształcie falistej linii tworzącej okrąg.
Z kultury wielbarskiej pochodzi zapinka tarczkowata, która znajduje się w logo IA. Ważnymi stanowiskami kultury wielbarskiej w Polsce są cmentarzysko w Masłomęczu i cmentarzysko w Weklicach z I-II w. n.e., na którym znaleziono zapinkę.
W północno-wschodniej Polsce istniała kultura zachodniobałtyjska. Region ten wykazuje silną odrębność kulturową. Utrzymywał się z handlu bursztynem. Wpływy rzymskie nie były tutaj tak silne.
5.11 Kultura luboszycka
Kultura przeworska i kultura wielbarska to dwie najważniejsze kultury okresu wpływów rzym-skich. Kultura luboszycka była trzecią kulturą tego okresu. Jej nazwa pochodzi od stanowiska Luboszyce, koło Zielonej Góry, gdzie odkryto cmentarzysko z grobami kobiecymi z II połowy II w. n.e.
Występowała na ziemiach zachodniej Polskiej od II w. n.e. do V w. n.e. Znana jest ze stanowisk cmentarnych. Cmentarzyska były ciałopalne, z grobami jamowymi z wyposażeniem zależnym od płci.
5.12 Etnogeneza Słowian
W Polsce nie było bezpośredniego przejścia od okresu wpływów rzymskich do wczesnego śre-dniowiecza. Okres wpływów rzymskich odegrał ważną rolę w rozwoju Europy Zachodniej, ale także wschodniej. Wpływy docierały od zachody, a w odmianie bizantyjskiej od południowego wschodu.
Okres wędrówek ludów trwał krótko, ale w całej Europie zaszły wtedy poważne zmiany. W połowie IV w. n.e. na stepach Azji Środkowej zapanowała susza. Ludność koczownicza żyjąca dotąd w Azji Środkowej zmuszona została do szukania nowych pastwisk. Jednym z ludów, który podjął migrację byli Hunowie. Dotarli oni nad Wołgę, a potem nad Morze Czarne. Pokonywali miejscową ludność i brali ją do niewoli. W 375 p.n.e. przekroczyli Don, pokonali Ostrogotów. Wydarzenie to wyznacza zakończenie okresu wpływów rzymskich. Podbita ludność zaczęła przemieszczać się na zachód. Wizygoci, zachodni odłam Gotów, z Besarabii przewędrował nad Dunaj i poprosili o azyl w Imperium Rzymskim. Migrowało tak 100 tys. osób. Szybko doszło do konfliktów Wizygotów z administracją rzymską. Granice cesarstwa przekraczały nowe plemiona od wschodu. W 395 n.e. Teodezjusz podzielił imperium rzymskie na dwie części.
Przybrały na sile najazdy Wizygotów, w Italii pojawiły się plemiona germańskie. W 406 n.e. ludy barbarzyńskie zajęły Galię, w 410 Wizygoci dotarli do Rzymu. Zaczęły powstawać państwa barbarzyńskie na obszarze dawnego imperium. W 451 n.e. Hunowie pod dowództwem
Attyli przekroczyli Ren i dotarli do Galii. Szybko wycofali się, ale osłabili imperium. W 455 n.e. Wandalowie wyprawili się na Rzym. W 476 zamordowano dowódcę armii rzymskiej.
Wędrówki ludów pozostawiły ślady na ziemiach pozostałości w postaci bogatych znalezisk grobowych, m. in. grobu huńskiego w Jakuszowicach koło Kielc.
W połowie V w. upadły kultura przeworska i wielbarska. Powodem ich upadku mogły być najazdy ludów ze wschodu lub ogólnoeuropejskie zmiany polityczne i gospodarcze.
Pojawia się nowa ludność – Słowianie. We wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich dominowała kultura słowiańska. Są dwie hipotezy dotyczące pochodzenia Słowian – auto-chtoniczna i alloauto-chtoniczna. Autoauto-chtoniczna zakłada, że Słowianie wywodzą się z ziem, które zajmowali we wczesnych średniowieczu. Hipotezę tę głosił Józef Kostrzewski ze szkoły poznań-skiej. Koncepcja ta opiera się na poglądach Gustava Kossiny i utożsamienia ludów z kulturą archeologiczną. Ludy wyróżnia się na podstawie języka, a kulturę – źródeł archeologicznych.
W obrębie koncepcji autochtonicznej były różne poglądy dotyczące lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian. Mówiły one, że pierwotne osady Słowian znajdowały się: a) między Dunajem a Cisą, b) na Wołyniu i Podolu, c) na terenie dzisiejszej Polski, d) na obszarze oddziaływania kultury łużyckiej. Obecnie poglądy te są już nieaktualne.
Koncepcja allochtoniczna zakłada, że Słowianie przywędrowali na obszary, które dziś zaj-mują. Niektórzy uważają, że w IV/V n.e. Słowianie przywędrowali z Azji Środkowej, stepów nad Morzem Czarnym, Morzem Kaspijskim lub z Azji Mniejszej. Obecnie koncepcja allochto-niczna dominuje.
We wczesnym średniowieczu w kulturze materialnej widoczny jest podział na Słowian za-chodnich, wschodnich i południowych.
Kultura słowiańska stworzyła charakterystyczną ceramikę. Była początkowo wykonywano ręcznie, a potem obtaczana na kole wolnoobrotowym. W okresie wpływów rzymskich ceramikę toczono już na kole szybkoobrotowym. Technika ta nie występowała we wczesnym średniowie-czu. Wyróżniono różne typy naczyń słowiańskich, np. praskie, o prostym wylewie i prostej ściance, Występowały także naczynia o esowatym profilu. Ceramika lepiona ręcznie jest dato-wana na VI-VII w. n.e.
Inną kategorią zabytków jest słowiańskie uzbrojenie np. ostrogi niskokabłąkowe z haczy-kowatymi zaczepami. Występują w zespołach z VIII-IX w. Opracowano typologię ostróg. Pierwsze ostrogi spotykane są już w VII w. Poza ostrogami występowały miecze jednosieczne. Ani ostrogi, ani miecze nie występują jednak powszechnie na stanowiskach słowiańskich.
Słowianie wytwarzali także ozdoby, znajdowane głównie w grobach kobiecych np. kabłączki skroniowe, grzebienie (mniej popularne niż w okresie rzymskim).
Słowianie zakładali osady, w których wznosili ziemianki mieszkalno-gospodarcze. Wzno-szono głównie ziemianki i półziemianki o powierzchni około 25 m2, budowane na planie kwa-dratu, jednoizbowe. W izbie w narożniku znajdowało się palenisko lub piec kopułkowy i miejsce do spania. Ziemianki były typowe dla Słowian. Osady otwarte były małe, z kilkoma obiektami, położone nad rzekami.
Wcześni Słowianie wznosili grody obronne. Ich datowanie jest niepewne.
Z wczesnymi Słowianami związany jest ciałopalny obrządek pogrzebowy. Groby były naj-częściej kurhanowe. Spotykane są zarówno groby popielnicowe, jak i jamowe. Pochówki były ubogo wyposażone w pojedyncze przedmioty, noże, narzędzia i ceramikę. Na niektórych obsza-rach Słowiańszczyzny grobów nie udało się dotąd zlokalizować.
W kulturze słowiańskiej nie występują ośrodki hutnictwa i metalurgii żelaza. Na stanowi-skach wczesnosłowiańskich występuje czasem żużel, więc wiadomo, że wytapiano żelazo z rud
darniowych. Produkcja odbywała się na małą skalę, na potrzeby lokalne. Być może żelazno wytapiano w ogniskach.
Nie występują naczynia toczone na kole szybokoobrotowym. Naczynia wykonane są nie-starannie i mają chropowaconą powierzchnię. Być może produkowano naczynia organiczne z surowców nietrwałych.
Wyróżnia się dwie fazy ekspansji Słowian – wczesny do VI w. i późny VI-VII w. n.e., gdy Słowianie migrowali na Bałkany i do Europy Środkowej. Słowianie z południa przenieśli na ziemie wschodnioeuropejskie kulturę bizantyjską.
We wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich istniała kultura wczesnosłowiańska. Miesz-kały tam plemiona Wiślan koło Krakowa, Lędzian nad Sanem, Goplan. Najwięcej różnych plemion żyło w Polsce zachodniej.
Istniały także grody wczesnosłowiańskie. Najwięcej osad było nad rzekami, Wisłą i Odrą. Grodzisko w Naszocowicach w Małopolsce powstało w VIII-IX w. Jest związane z najstarszą fazą osadnictwa słowiańskiego.
Wczesnosłowiańskie ziemianki znaleziono m.in. na stanowisku Kraków-Wyciąże. Ziemianki budowano na planie kwadratu. Pod ziemiankami znajdowały się dodatkowo piwniczki, służące jako magazyny. Przykryte były dachem dwuspadzistym. Ziemianki miały konstrukcję ziemno-drewnianą.
Wczesnosłowiańska ceramika typu praskiego z VII-VIII w. jest reprezentowana przez jajo-wate garnki, bez zaznaczonego wylewu. Nie były zdobione, wykonywano je ręcznie.
Na późniejszych naczyniach, z IX-X w. n.e., obtaczanych na wolnoobrotowym kole garn-carskim, powierzchnia była już bardziej gładka i pojawił się ornament typowy dla Słowian – żłobki proste i faliste obiegające naczynie wykonane jeszcze przed wypaleniem.
We wczesnym średniowieczu na ziemiach polskich pojawiło się chrześcijaństwo. Od czasu jego pojawienia się występuje więcej źródeł historycznych. Pojawia się kamienna architektura przedromańska i romańska m.in. rotunda w Cieszynie.
W Truszkach Zalesiu znajduje się gród słowiański z wałami ziemno-kamiennymi.
We wczesnym średniowieczu istniały kontakty handlowe i kulturowe z dalekimi ziemiami. W Truszkach Zalesiu znaleziono dirhamy arabskie z IX-X w., naszyjniki i bransolety. Przez Polskę biegły szlaki handlowe łączące Europę z ziemiami arabskimi.
Znajdowane są także szklane paciorki ze szkła sodowego. Mogą być to importy z krajów śródziemnomorskich. Z poroża koziołka wykonano wabik myśliwski lub gwizdek.
W Podebłociu znajduje się również grodzisko słowiańskie z VIII-IX w. Na jego terenie znajdowały się ziemianki z piecami i paleniskami. Na naczyniach zasobowych znajdują się przedstawienia słońca wykonane grzebykiem garncarskim. Dekoracje czasem wykonywano też stemplem.
Płacidła żelazne były podłużne i przypominały groty strzał. Płacidła takie były powszechne w Europie Południowej.
Dla Słowian typowe są ostrogi niskokabłąkowe z haczykowatymi zaczepami wygiętymi do wewnątrz.
W Gieczu znajdowało się grodzisko z wałami i XI-wiecznym kościołem.
6 Sprawdziany
• Technika (rdzeniowa/odłupkowa/wiórowa)
• Co jest na rysunku? (rdzeń/odłupek/wiór/narzędzie) • Nazwa przedmiotu (np. pięściak/drapacz/tylczak)
• Datowanie (p.dolny/p.środkowy/p.górny/p.schyłkowy/mezolit) Przykładowe narzędzia omówione ze slajdu:
1. Odłupek mustierski trójkątny, technika odłupkowa, paleolit środkowy 2. Ostrze podwójne liściowate, technika trudna do określenia, paleolit górny 3. Zgrzebło, technika odłupkowa, paleolit środkowy
4. Narzędzie wiórowe (rylec klinowaty + drapacz), technika wiórowa, paleolit górny 5. Pięściak aszelski, technika rdzeniowa, paleolit środkowy
6. Narzędzie otoczakowe, technika rdzeniowa, paleolit dolny
7. Ostrze pojedyncze mustierskie, technika odłupkowa, paleolit środkowy 8. Mikrolityczny tylczak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy – mezolit
9. Drapacz lub zgrzebło, technika odłupkowa, paleolit górny lub paleolit środkowy 10. Półtylczak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy
11. Tylczak (ostrze tylcowe), technika wiórowa, paleolit górny – mezolit 12. Liściak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy – mezolit
Slajd 2:
1. Liściak z trzonkiem, technika wiórowa, paleolit schyłkowy – mezolit
2. Grot strzały z trzonkiem (ostrze z wyodrębnionym trzonkiem), technika nieznana (wió-rowa?), paleolit górny (kultura solutrejska)
3. Zbrojniki (tylczaki, trapezy), technika wiórowa, mezolit
4. Rylec węgłowy z łuskowiskiem, technika wiórowa, paleolit górny – mezolit 5. Wiórowiec, technika wiórowa, paleolit górny
6. Odłupek owalny lewaluaski (odbicia dośrodkowe), technika odłupkowa, paleolit środkowy 7. Drapacz zrobiony z wiórowca, technika wiórowa, paleolit górny
8. Narzędzie otoczakowe, technika rdzeniowa, paleolit dolny 9. Półtylczak, technika wiórowa, paleolit schyłkowy
10. Zgrzebła, technika odłupkowa, paleolit środkowy Narzędzia z kolokwium z krzemieniarstwa:
1. technika wiórowa, wiórowiec, paleolit górny
2. technika odłupkowa, ostrze mustierskie, paleolit środkowy
3. prawdopodobnie technika wiórowa, ostrze liściowate z trzonkiem z retuszem solutrejskim, paleolit górny
4. technika wiórowa, liściak grot z trzonkiem, paleolit górny – schyłkowy
5. technika wiórowa, mikrolityczny zbrojnik (tylczak, wiórek tylcowy), paleolit schyłkowy – mezolit
6. technika odłupkowa, zgrzebło, paleolit środkowy
7. technika wiórowa, drapacz ukośny, paleolit górny – mezolit
8. technika wiórowa, rylec węgłowy z łuskowiskiem, paleolit górny – mezolit 9. technika wiórowa, wiórowiec z drapaczem, paleolit górny
10. technika rdzeniowa (lub nieokreślona), drapacz, paleolit środkowy – górny 11. technika odłupkowa, zgrzebło lub ostrze, paleolit środkowy
12. technika odłupkowa, ostrze podwójne mustierskie, paleolit środkowy 13. technika wiórowa, ostrza liściowate z retuszem solutrejskim, paleolit górny 14. technika wiórowa, liściak dwustronny, paleolit schyłkowy – mezolit
15. technika rdzeniowa, narzędzie otoczakowy, chopper, paleolit dolny 16. technika rdzeniowa, narzędzie, pięściak abwilski, paleolit dolny
Sprawdzian z neolitu
1. Kultura rzucewska, późny neolit, III-II tys. p.n.e.
2. Kultura amfor kulistych, neolit środkowy-późny, poł.III-pocz.II tys. 3. Topory, kultura pucharów lejkowatych, neolit środkowy, IV tys. p.n.e. 4. Kultura ceramiki promienistej, neolit późny, IV-III tys. p.n.e.
5. Kultura ceramiki wstęgowej rytej, neolit wczesny, VI-V tys. p.n.e. 6. Kultura ceramiki sznurowej, neolit późny, III-II tys. p.n.e.
7. Kultura pucharów lejkowatych, neolit środkowy, IV tys. p.n.e.
8. Kultura ceramiki wstęgowej kłutej, neolit wczesny, V tys. p.n.e. (puchar na pustej nóżce) 9. Kultura amfor kulistych, neolit środkowy-późny, poł.III-pocz.II tys.
10. Kultura rzucewska, późny neolit, III-II tys. p.n.e.
11. Kultura ceramiki wstęgowej kłutej, neolit wczesny, V tys. p.n.e. 12. Kultura amfor kulistych, neolit środkowy-późny, poł.III-pocz.II tys. Sprawdzian z epoki brązu
1. Kultura trzciniecka (szerokie misy i wazy), II OEB
2. Kultura łużycka (siekierki tulejkowate z uszkiem, zapinki z tarczkami), III-V OEB 3. Kultura przedłużycka mogiłowa (szpile z brązu, ornment solarny), II OEB
4. Kultura strzyżowska (ornamentyka sznurowa, pogrubiony brzeg wylewu), I OEB 5. Kultura przedłużycka mogiłowa (szpile brązowe, motywy solarne), II OEB 6. Kultura mierzanowicka - faza Chłopice-Veselè (kubki uchate), I OEB
7. Kultura pucharów dzwonowatych (misy na 4 nóżkach, kubki uchate), I OEB 8. Kultura unietycka (sztylety trójkątne, berła sztyletowate), I OEB
9. Kultura trzciniecka (kubki i wazy z kreskami na ukos), II OEB
10. Kultura mierzanowicka - faza klasyczna (ornament sznurowy, kokardki przy uszkach, za-usznice), I OEB