Liban
Prawdopodobnie.wkrótce.po.klęsce.wrześniowej.do.Bejrutu.przybyła.pierw-sza.grupa.uchodźców.wojennych.z.Polski,.o.której.jednak.niewiele.wiadomo243 .
Przede.wszystkim.Bejrut.był.jednak.miejscem.tranzytowym.dla.żołnierzy.przedo-243.S .Kościałkowski,.Polacy a Liban i Syria w toku dziejowym,.Bejrut.1949,.s .147;.K .Kantak,.
stających.się.z.Bałkanów.do.Francji244 .Niemal.do.końca.wojny.Liban.nie.stał.się. jednak.znaczącym.ośrodkiem.uchodźstwa .Na.początku.1941.r .na.terenie.mandatu. syryjskiego.przebywało.ok .30.polskich.uchodźców,.a.marcu.1942.r .zanotowano. tam.zaledwie.12.uciekinierów,.którzy.w.1940.r .wydostali.się.z.obszaru.okupacji. sowieckiej .Część.uchodźców.przebywających.w.Palestynie.była.zainteresowana. przeniesieniem.się.do.Libanu,.lecz.niechętnie.odnosiły.się.do.tego.pomysłu.zarów-no.władze.francuskie,.jak.i.polskie245 .Wiosną.1942.r .poważnie.brano.pod.uwagę. przewiezienie.do.Libanu.ok .50.tys .polskich.dzieci,.które.zamierzano.ewakuować. z.ZSRR .Pomimo.życzliwego.stanowiska.władz.Wolnej.Francji,.w.tym.jej.delega-ta.w.Syrii.gen .Georgesa.Catroux,.brytyjskie.dowództwo.wojskowe.zdecydowanie. przeciwstawiło.się.temu.planowi,.uznając.Syrię.i.Liban.za.ważną.strefę.wojenną246 Do.1944.r .największą.grupą.polskich.uchodźców.w.Libanie.byli.studenci. kształcący.się.na.amerykańskim.i.francuskim.uniwersytecie.w.Bejrucie247 Nowa.koncepcja.stworzenia.w.Syrii.i.Libanie.ośrodka.uchodźczego.zaczęła. krystalizować. się. na. przełomie. 1943. i. 1944. r . Podczas. wizyty. Naczelnego.Wo-dza.gen .Kazimierza.Sosnkowskiego.na.Bliskim.Wschodzie.w.listopadzie.1943.r . konsul.generalny.w.Bejrucie.Zygmunt.Zawadowski.miał.zaproponować.osiedle-nie.w.Libanie.rodzin.żołnierskich.z.Iranu,.jednak.po.wysłaniu.2 .Korpusu.na.front. włoski.pomysł.został.zaniechany248 .W.tym.samym.czasie.do.konsulatu.w.Bejrucie. zaczęli.zgłaszać.się.polscy.studenci,.prosząc.o.możliwość.sprowadzenia.do.Libanu. rodzin.przebywających.w.Iranie .Konsul.Zawadowski.podjął.wstępny.sondaż.w.tej. sprawie,.uzyskując.pozytywne.stanowisko.władz.Wolnej.Francji.i.rządu.libańskie-go .Problemem.okazał.się.jednak.niechętny.stosunek.do.pomysłu.ze.strony.kierow-nictwa.opieki.społecznej.w.Iranie,.a.także.kryzys.polityczny.w.Libanie249 .
244.PDD 1939 wrzesień – grudzień 1939,.red .W .Rojek,.Warszawa.2007.(tel .szyfr .konsula.
gen .w.Jerozolimie.W .Hulanickiego.z.16.XI.1939),.s .377 .W.kwietniu.1940.r .na.obszarze.fran-cuskiego.mandatu.(w.Homs.w.obecnej.Syrii,.blisko.granicy.z.Libanem).rozpoczęto.formowanie. Samodzielnej.Brygady.Strzelców.Karpackich.pod.dowództwem.płk .dypl .Stanisława.Kopańskiego . Na.przełomie.czerwca.i.lipca.przedostała.się.ona.do.Palestyny .Szerzej.o.SBSK.zob .np
:.Samodziel-na Brygada.Strzelców Karpackich. W dziesięciolecie jej powstania. Zbiorowa praca historycz:.Samodziel-na i literacka żołnierzy SBSK,.Londyn.1951;.T .Panecki,.Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich w walkach w Afryce Północnej 1941–1942,.w:.Alianci...,.s .91–107;.PSZ,.t .2,.cz .1,.s .49–51;.S
.Ko-pański,.Wspomnienia wojenne 1939–1946,.Warszawa.1990
245.AAN,.HI-MSZ,.mf.437,.Pismo.dyr .Biura.Polskiego.w.Bejrucie.Franciszka.Kraczkiewicza.do. MSZ.z.28.IV.1941.r ,.fol .22;.mf.449,.Pismo.J .Marlewskiego.(MSZ).do.MPiOS.z.27.III.1942.r ,.k .803 . Strona.polska.podkreślała.przede.wszystkim.istnienie.w.Palestynie.aparatu.opieki.społecznej .Brano. także.pod.uwagę.skierowania.do.Syrii–Libanu.po.kampanii.afrykańskiej.Brygady.Karpackiej,.którą. chciano.„uchronić.[…].od.ujemnych.wpływów.i.waśni.jakie.wśród.uchodźców.istnieją” .
246.IPMS,.A.7/53/4B,.Depesza.S .Kota.do.konsula.w.Jerozolimie.W .Korsaka.z.14.V.1942.r ;. AAN,.HI-MSZ,.mf.454,.Tel .szyfr .konsula.gen .w.Bejrucie.K .Badera.z.27.V.1942.r ,.k .338;.mf. 454,.Tel .szyfr .chargé.d’affaires.w.Kairze.T .Zażulińskiego.z.10.VI.1942.r ,.k .330 .Jak.wiadomo.do. planowanej.ewakuacji.dzieci.i.tak.nie.doszło
247.Szerzej.zob .podrozdział.„Oświata”
248.IPMS,.A.11.E/655,.Pismo.K .Badera.do.H .Strasburgera.z.28.XII.1943.r 249.AAN,.HI-MSZ,.mf.175,.Pismo.Z .Zawadowskiego.do.MSZ.z.4.IV.1944.r
Tymczasem.na.początku.1944.r .Minister-Delegat.Rządu.do.Spraw.Polskich.na. Wschodzie.Henryk.Strasburger.wystąpił.jako.gorący.orędownik.przeniesienia.z.Iranu. do.Libanu.lub.Syrii.kilkuset.wysoko.kwalifikowanych.pracowników.umysłowych . Ministra.niepokoił.brak.perspektyw.odpowiedniej.pracy.i.rozwoju.intelektualnego.dla. inteligentów.przebywających.w.obozach.uchodźczych.w.Iranie .Jak.stwierdził:.„Pro-jekt.nie.jest.[…].wynikiem.kaprysów.lub.wygórowanych.uroszczeń.lecz.ma.na.celu. spełnienie.obowiązku.wobec.tak.potrzebnych.krajowi.pracowników.umysłowych”250 . Informacje.o.pozytywnym.przebiegu.negocjacji.skłoniły.rząd.na.początku.lu-tego.1944.r .do.zaakceptowania.planu,.chociaż.zarazem.zaznaczono.potrzebę.ewa-kuowania.nie.tylko.inteligencji,.lecz.także.„starszych.i.słabych”251 .Zanim.zapadły. rozstrzygnięcia.w.Iranie.rozpoczęto.przygotowanie.list.ewakuacyjnych,.na.których. znalazło.się.prawie.600.osób .Ostatecznie.w.lutym.władze.libańskie.(oraz.miejsco- we.francuskie).wyraziły.zgodę.na.przyjęcie.400.uchodźców.pod.warunkiem.zapew-nienia.przez.Brytyjczyków.aprowizacji .Prowadzono.także.negocjacje.z.rządem.sy-ryjskim.w.sprawie.przyjęcia.dodatkowej.grupy.uchodźców .Nie.oznaczało.to.jednak. załatwienia.sprawy .Niechętne.stanowisko.wobec.planu.wyrażały.brytyjskie.władze. wojskowe,.obawy.budziły.także.kwestie.transportowe.oraz.znalezienie.odpowied-nich.miejsc.pobytu.dla.uchodźców.i.zorganizowanie.opieki .Osobnym.problemem. były.delikatne.i.skomplikowane.stosunki.z.Libanem.i.Syrią.związane.z.oczekiwa-niem.na.pełne.uznanie.przez.polski.rząd.ich.niepodległości252 .
Przeszkody. stwarzały. jednak. także. działania. polskich. władz . Zdecydowaną. krytykę.planu.wyrażali.przedstawiciele.rządu.w.Iranie,.a.zwłaszcza.delegat.MPiOS. F .Haluch253 .Ważną.kwestią.stał.się.sposób.selekcji.osób.wyznaczonych.do.wyjaz-du .Liban.udzielił.zgody.na.przyjęcie.polskich.obywateli.pod.warunkiem,.że.będą. to. przedstawiciele. inteligencji . Miała. być. to. forma. pomocy. dla. wykształconych.
250.AAN,.HI-MSZ,.mf.174,.Depesza.z.pos .w.Teheranie.od.H .Strasburgera.dla.J .Stańczyka. z.3.II.1944.r ,.k .182–183 .Rola.min .H .Strasburgera.podważa.tezę.K .Kantaka,.że.wyłącznym. pomysłodawcą.i.samotnym.promotorem.stworzenia.w.Libanie.ośrodka.inteligencji.uchodźczej.był. Z .Zawadowski,.zaś.rząd.nie.udzielał.mu.wsparcia .Zob :.K .Kantak,.op. cit.,.s .11–13
251.IPMS,.A.18/7,.Protokół.z.posiedzenia.Komisji.Międzyministerialnej.4.II.1944.r ,.k .5 252.NA,.FO.371/42793,.Tel .ambasadora.Wlk .Brytanii.w.Teheranie.R .Bullarda.do.FO.z.15.III. 1944.r ;.AAN,.Pos .RP.w.Teheranie,.t .86,.Pismo.K .Badera.do.H .Strasburgera.z.28.III.1944.r ,.k .132;. AAN,.HI-MSZ,.mf.175,.Pismo.Z .Zawadowskiego.do.MSZ.z.4.IV.1944.r ;.AAN,.Ambasada.RP. w.Londynie,.t .1834,.Tel .szyfr .z.konsulatu.w.Jerozolimie.od.delegata.MPiOS.w.Jerozolimie.Ka-zimierza.Jaroszewskiego.dla.MPiOS.przekazany.12.IV.1944.r ,.k .14;.ibidem,.Tel .szyfr .H .Stras-burgera.dla.MPiOS.i.Ambasady.w.Londynie.przekazany.12.IV.1944.r ,.k .13;.ibidem,.Tel .szyfr . zastępcy.Ministra.Delegata.w.Kairze.J .Marlewskiego.dla.MPiOS.przekazany.14.IV.1944.r ,.k .15;.
ibidem,.Tel .szyfr .z.poselstwa.w.Teheranie.od.F .Halucha.dla.MPiOS,.Min .Skarbu.i.ambasady.
w.Londynie.przekazany.19.IV.1944.r ,.k .16;.ibidem,.Tel .szyfr .H .Strasburgera.dla.rządu.RP.z.20.V. 1944.r ,.k .22;.AAN,.HI-MSZ,.mf.175,.Pismo.Z .Zawadowskiego.do.MSZ.z.25.VIII.1944.r ;.AAN,. HI-MSZ,.mf.158,.Notatka.„Syria”,.b d
253.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1834,.Tel .szyfr .F .Halucha.z.19.IV.1944.r ;.IPMS,. PRM-L.[„archiwum.Liebermanowej”],.t .52,.Depesza.delegata.MSW.w.Teheranie.J .Górszczyka.dla. min .spraw.wew .W .Banaczyka.z.4.VII.1944.r .
specjalistów.i.intelektualistów .Resort.opieki.społecznej.polecił.jednak.umieścić.na. listach.ewakuacyjnych.rodziny.wojskowe.oraz.osoby.starsze.i.chore,.nienadające. się.do.wyjazdów.do.Afryki .Sprawa.doprowadziła.do.spięć.między.przedstawicie-lami.rządu .Minister.Strasburger.i.konsul.(od.sierpnia.1944.r .poseł).Zawadowski. zdecydowanie.domagali.się.respektowania.ustaleń,.wskazując.na.możliwość.fiaska. planu254 . Postawę. polskich. władz. krytykowali. także. Brytyjczycy . Przedstawiciel. MERRA.płk.A .Ross.twierdził,.że.w.całej.sprawie.Polacy.„postawili.wóz.przed. koniem”,.czyniąc.przygotowania.do.ewakuacji.przed.ustaleniem.kwestii.organiza-cyjnych.zarówno.z.władzami.libańskimi,.jak.i.brytyjskimi255 .
Ogromne.znaczenie.dla.sprawy.miało.uznanie.przez.Polskę.niepodległości. Libanu.i.Syrii.oraz.powołanie.poselstwa.w.Bejrucie.w.sierpniu.1944.r 256 .Wdzięcz-ność. władz. libańskich. wobec. polskiego. rządu. pozwoliła. niewątpliwie. uzyskać. zgodę.na.powiększenie.liczby.Polaków,.którzy.mieli.zostać.osiedleni.w.tym.kraju . Do.końca.1944.r .władze.Libanu.wydały.wizy.dla.524.osób,.a.w.styczniu.1945.r . poseł.Zawadowski.otrzymał.zgodę.na.przyjazd.kolejnych.550.osób257 .Pierwsze. grupy.przybywające.z.Iranu.do.Libanu.składały.się.z.kandydatów.na.studia.oraz. ich. rodzin258 . Liczba. uchodźców. wyraźnie. rosła. od. jesieni. 1944. r ,. w. styczniu. 1945.r .było.to.już.niemal.300.osób259 .Uchodźcy.początkowo.trafiali.do.Bejru-tu,.lecz.w.grudniu.1944.r .otwarto.także.ośrodek.polski.w.miejscowości.Ghazir. niedaleko.stolicy.Libanu260 .Ewakuacja.uległa.intensyfikacji.w.pierwszych.mie-siącach.1945.r ,.pomimo.pojawiających.się.problemów.finansowych .Od.połowy.
254.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1834,.Depesza.z.MPiOS.dla.F .Halucha.z.6.VI.1944.r ,. k .27;.AAN,.HI-MSZ,.mf.176,.Tel .szyfr .od.H .Strasburgera.do.Pos .RP.w.Teheranie.przekazany. MPiOS.27.VII.1944.r ,.k .812;.mf.314,.Tel .szyfr .Z .Zawadowskiego.z.12.VIII.1944.r ,.k .466;. IPMS,.A.11.E/651,.Pismo.H .Strasburgera.do.K .Badera.z.9.XII.1944.r ;.IPMS,.A.11.E/655,.Pismo. K .Badera.do.H .Strasburgera.z.28.XII.1944.r .Poseł.Bader.twierdził,.że.przyczyną.„nadreprezenta-cji”.rodzin.wojskowych.była.niewielka.liczba.inteligencji.w.Iranie,.jego.zdaniem.„drenowanej”.od. 1942.r .przez.Londyn.i.inne.ośrodki .Z.kolei.Strasburger.wskazywał.na.niewłaściwe.sporządzanie. list.i.pomijanie.np .inżynierów.i.techników .
255.NA,.FO,.921/162,.Pismo.płk .A .Rossa.(szef.MERRA.Camp.Division).„Proposed.Polish. Community.in.Syria”.z.4.VII.1944.r .
256.Był.to.rezultat.osobistego.zaangażowania.Z .Zawadowskiego .Szerzej.na.ten.temat.w.pod-rozdziale.„Placówki.dyplomatyczne.i.konsularne”
257.AAN,.HI-MSZ,.mf.329,.Tel .szyfr .Z .Zawadowskiego.z.15.I.1945.r ,.k .571;.IPMS,.A.11. E/655,.Pismo.kier .Wydziału.Uchodźczego.MSZ.Zbigniewa.Jakubskiego.do.MPiOS.z.23.I.1945.r
258.Dzięki.zaangażowaniu.Z .Zawadowskiego.akcję.sprowadzania.rodzin.studentów.prowa-dzono.już.wcześniej.(przynajmniej.od.początku.1944),.chociaż.w.mniejszej.skali .Przed.udziele-niem.formalnej.zgody.dyplomata.używał.wobec.władz.libańskich.argumentu.łączenia.rodzin .AAN,. HI-MSZ,.mf.175,.Pismo.Z .Zawadowskiego.do.MSZ.z.4.IV.1944.r .
259.IPMS,.A.11.E/655,.Tel .szyfr .od.p o .delegata.MPiOS.w.Teheranie.S .Pokładzkiego.do. J .Stańczyka.z.21.X.1944.r ;.ibidem,.Tel .szyfr .z.Pos .RP.w.Bejrucie.do.MSZ.z.31.X.1944.r ;.AAN,. HI-MSZ,.mf.157,.Tel .szyfr .Z .Zawadowskiego.do.MSZ.z.4.XI.1944.r ,.k .649;.mf.329,.Tel .szyfr . z.pos .w.Bejrucie.od.delegata.MPiOS.Eugeniusza.Kocupera.dla.MPiOS.z.6.II.1945.r ,.k .535–539
marca.dwa.razy.w.tygodniu.wysyłano.z.Iranu.po.25.osób .W.chwili.zakończenia. wojny.stan.uchodźstwa.przekraczał.700.osób261 .
Po.zakończeniu.wojny.do.Libanu.przewieziono.do.lutego.1946.r .zdecydowaną. większość.uchodźców.przebywających.jeszcze.w.Iranie .Ośrodek.uchodźczy.charak-teryzujący.się.bogatym.życiem.społecznym.funkcjonował.w.Libanie.aż.do.1950.r 262
liczba uchodźców w libanie – koniec i 1945 r.
Kobiety 205 Mężczyźni .67 Dzieci.(do.lat.18) .19 Razem 291 Bejrut Ghazir 239 52
Źródło:.AAN,.HI-MSZ,.mf.329,.Tel .szyfr .od.del .MPiOS. w.Bejrucie.E .Kocupera.dla.MPiOS.z.6.II.1945,.k .535–539
liczba uchodźców w libanie 1 iV 1945 r.
Kobiety 327 Mężczyźni 110 Dzieci.(do.lat.18) ..82 Razem 519 Bejrut Ghazir 248 271
Źródło:.AAN,.HI-MSZ,.mf.329,.Tel .szyfr .od.E .Kocu-pera.dla.MPiOS.z.7.IV.1945,.k .733
261.AAN,.HI-MSZ,.mf.329,.Tel .szyfr .od.E .Kocupera.z.6.II.1945.r ,.k .535–539,.z.28.III.1945.r ,. k .464,.z.7.IV.1945.r ,.k .733,.z.21.IV.1945.r ,.k .715;.z.14.V.1945.r ,.k .678,.z.21.V.1945.r ,.k .671;. mf.176,.k .658–1021.(dok .dotyczące.ewakuacji).IPMS,.A.11E/655,.Pismo.sekr .gen .MPiOS.do.Min . Skarbu,.II.1945;.NA,.FO.371/51164,.Notatka.NN,.Kair.8.III.1945;.IPMS,.A.11E/653,.Pismo.dowód-cy.Jednostek.Wojska.na.Środkowym.Wschodzie.gen .J .Wiatra.do.min .obrony.nar .gen .M .Kukiela. z.8.IV.1945.r ;.IPMS,.A.VIII/15/1,.Sprawozdanie.sytuacyjne.nr.1.o.polskim.uchodźstwie.w.Liba-nie.kierownika.Placówki.Biura.Pomocy.Rodzinom.Wojskowym.i.Jeńcom.Wojennym.w.Libanie.kpt . Emila.J .Czerniawskiego.z.1.V.1945.r .Dokumenty.dotyczące.uchodźców.w.Libanie.w.1945;.zob . też:.IPMS,.A.18/48 .Dotychczas.w.literaturze.pomijano.zupełnie.ewakuacje.przeprowadzone.przed. zakończeniem.wojny .Zob :.K .Kantak, op. cit.,.s .15–16;.J .Wróbel,.Uchodźcy polscy…,.s .260–261
liczba uchodźców w libanie 1 V 1945 r. Kobiety 401,.w.tym.88.studentek Mężczyźni 98,.w.tym.15.studentów.cywilnych.i.15.kleryków Dzieci.(do.lat.18) 140 Razem 639 Bejrut Ghazir 284 385
Źródło:.AAN,.HI-MSZ,.mf.329,.Tel .szyfr .od.E ..Kocu-pera.dla.MPiOS.z.14.V.1945,.k .678 liczba uchodźców 23 V 1945 r. Kobiety 462 Mężczyźni 120 Dzieci. 145 Razem 727 Źródło:.IPMS,.MSZ,.A.11E/655,.Tel .E .Kocupera.dla. MPiOS.otrzymany.1.VI.1945
Turcja
Pierwsi.polscy.uchodźcy.wojenni.pojawili.się.w.Turcji.jesienią.1939.r .Dzię- ki.zaangażowaniu.delegata.apostolskiego.Angello.Giuseppe.Roncallego.(później-szy.papież.Jan.XXIII).już.w.październiku.powstał.komitet.pomocy.uchodźcom. w.Stambule263 .Wsparcia.uchodźcom.udzielała.także.jedyna.polska.organizacja. w.Turcji,.Stowarzyszenie.„Dom.Polski”.w.Stambule.istniejące.od.1925.r 264.Po. klęsce.Francji.w.czerwcu.1940.r .Turcja.była.brana.pod.uwagę.jako.główne.miej-sce.azylu.dla.polskich.obywateli,.opuszczających.kraje.bałkańskie265 .Jak.wiado-mo,.odegrała.jednak.przede.wszystkim.rolę.kraju.tranzytowego.dla.uchodźców. udających.się.do.Palestyny.i.na.Cypr.Liczba.Polaków.w.Turcji.rosła.systema-263.M .Sokolnicki,.Dziennik ankarski 1939–1943,.Londyn.1965,.s .76 .
264.K .Dopierała,.Emigracja polska w Turcji w XIX i XX wieku,.Lublin.1988,.s .289–290 265.AAN,.HI-MSZ,.mf.250,.Tel .szyfr .posła.RP.w.Atenach.Władysława.Günther-Schwarzbur-ga.do.MSZ.z.12.VI.1940.r ,.k .47 .Wcześniej.przez.Turcję.przejeżdżali.głównie.polscy.żołnierze. przedostający.się.do.Francji.i.Syrii .
tycznie.od.czerwca.1940.r ,.a.najwięcej.przebywało.ich.tam.na.przełomie.1940. i.1941.r 266 .Pobyt.uchodźców.na.ziemi.tureckiej.ograniczał.się.w.zasadzie.do.Stam-bułu .Drugim.ważnym.miejscem.był.port.w.Mersin,.skąd.odpływano.na.Cypr.lub. do.Palestyny .Symbolicznym.wyrazem.zakończenia.akcji.ewakuacyjnej.stała.się. likwidacja.stacji.ewakuacyjnej.w.Mersin.20.października.1941.r 267.
Władze. tureckie. traktowały. uchodźców. raczej. bez. entuzjazmu . Obawiano. się,.czy.władze.polskie.zapewnią.koszty.pobytu,.pojawiały.się.też.zastrzeżenia. co.do.organizacji.ewakuacji.i.tranzytu268 .Uskarżano.się.także.na.nieodpowied-nie.zachowanie.uchodźców,.na.przykład.handel.walutą,.masowe.występowanie. o.przedłużenie.pobytu.i.nieprzestrzeganie.miejscowych.przepisów269 .Turcja.była. jednak.zainteresowana.zatrudnieniem.kilkudziesięciu.polskich.specjalistów.tech-nicznych .Do.końca.wojny.stanowili.oni.zasadniczą.część.niewielkiego.stałego. uchodźstwa.wojennego.z.Polski .Według.danych.ambasady.w.Ankarze.z.maja. 1942. r . w.Turcji. przebywało. ponad. 100. polskich. uchodźców,. w. tym. 70. inży-nierów.i.techników270 .Po.zakończeniu.oficjalnej.ewakuacji.nadal.przybywali.do. Turcji.obywatele.polscy,.przede.wszystkim.uchodźcy.żydowscy271 .W.listopadzie. 1944.r
.przedostała.się.tu.także.niewielka.grupa.przedstawicieli.władz.przedwrze-266.AAN,.HI-MSZ,.mf.430,.Pismo.konsula.gen .w.Stambule.W .Rychlewicza.do.MPiOS.z.5.VI. 1940.r ,.k .99;.mf.436,.Depesza.z.konsulatu.gen .w.Stambule.dla.J .Stańczyka.przekazana.9.VII. 1941.r ,.k .873;.AAN,.Ambasada.RP.w.Ankarze,.t .108,.Pismo.ambasadora.w.Ankarze.M .Sokolnic-kiego.do.ZG.PCK.z.25.X.1940.r ,.k .2 .Warto.zauważyć,.że.w.celu.uzyskania.funduszów.na.pomoc. polskim.uchodźcom.w.Turcji.rząd.wystąpił.w.listopadzie.1940.r .do.Rady.Polonii.Amerykańskiej,. która.zdecydowała.wyasygnować.na.ten.cel.10.tys .dolarów .AAN,.HI-MSZ,.mf.436,.Pismo.konsula. gen .w.Chicago.Karola.Ripy.do.MSZ.z.12.II.1941.r ,.k .904 .
267.AAN,.HI-MSZ,.mf.436,.Tel .szyfr .konsula.gen .w.Stambule.K .Badera.z.28.X.1941.r ,. k .866
268.AAN,.HI-MSZ,.mf.436,.Tel .szyfr .attaché.wojskowego.w.Ankarze.płk .dypl .Tadeusza. Machalskiego.z.19.III.1941.r .Przedstawiciele.wojska.twierdzili,.że.zastrzeżenia.tureckie.wyni-kały.m in .z.przeciążenia.szlaku.przez.Mersin .Ich.zdaniem.tranzyt.przez.Mersin.powinien.służyć. wyłącznie.ewakuacji.żołnierzy,.zaś.uchodźców.cywilnych.należało.ewakuować.przez.francuską. Syrię
269.PDD. 1940.(tel .szyfr .radcy.T .Kunickiego.z.21.XI.1940),.s .814
.Na.temat.pobytu.uchodź-ców.w.Turcji.w.tym.czasie.zob .także.wspomnienia:.F S .Składkowski,.Nie ostatnie słowo
oskarżo-nego. Wspomnienia i artykuły,.oprac .A .Adamczyk,.Warszawa.2003,.s .389–413;.J .Winiewicz,.Co pamiętam z długiej drogi życia,.Poznań.1985,.s .204–218
270.AAN,.HI-MSZ,.mf.448,.Pismo.radcy.ambasady.w.Ankarze.do.MSZ.z.12.V.1942.r .oraz. lista.uchodźców.polskich.w.Turcji,.k .259–263;.mf.427,.k .764–780.(dokumenty.dotyczące.zatrud-nienia.polskich.inżynierów.i.techników.w.Turcji.w.1940);.Biblioteka.Zakładu.Narodowego.im . Ossolińskich. [dalej. BZNO],. akc . 100/88,. Papiery. Edmunda. Romera,. Lista. polskich. fachowców. pracujących.w.Turcji.na.1.I.1941.r
271.Według.danych.z.lipca.1944.r .w.Turcji.przebywało.534.obywateli.polskich,.podobną.liczbę. wskazywały.dane.z.1945.r ,.które.wyróżniały.wśród.nich.ok .400.uchodźców.żydowskich .AAN,. Konsulat.Gen .RP.w.Stambule,.t .15,.Lista.obywateli.polskich.zamieszkałych.w.Turcji.–.stan.na. dzień.11.VII.1944.r ,.k .6–10;.AAN,.HI-MSZ,.mf.155,.Oszacowanie.emigrantów.w.różnych.krajach,. 1945,.k .998 .
śniowych.internowanych.wcześniej.w.Rumunii,.wśród.nich.były.minister.spraw. wojskowych.gen .Tadeusz.Kasprzycki,.były.minister.komunikacji.Juliusz.Ulrych. oraz.były.wicemarszałek.Sejmu.Tadeusz.Schaetzel272 .
Egipt
Egipt. nigdy. nie. stał. się. w. czasie. wojny. znaczącym. ośrodkiem. cywilnej. emigracji.wojennej,.stanowił.natomiast.przejściowy.teren.stacjonowania.jedno-stek.PSZ273 .Niewielka.grupa.uchodźców.przebywała.w.Kairze.prywatnie,.a.nie. w.rezultacie.działań.ewakuacyjnych.rządu274 .Swoisty.styl.nadawały.tej.grupie. przedstawicielki. znamienitych. rodów. arystokratycznych,. m in . Tarnowskich,. Badenich,.Skarbków.(słynna.agentka.wywiadu.brytyjskiego.Krystyna.Skarbek),. uczestniczące.w.życiu.towarzyskim.stolicy.Egiptu275 .
Wiosną.1942.r .sondowano.możliwość.osiedlenia.w.Egipcie.ok .10.tys .dzie-ci.ewakuowanych.z.ZSRR276 .Ostatecznie.udało.się.umieścić.w.tym.kraju.część.
272.IPMS,.A.12 53/39X,.Depesza.konsula.gen .w.Stambule.W .Korsaka.otrzymana.8.XI.1944.r ;. IPMS,.A.11E/558,.Pismo.kier .Działu.Konsularnego.MSZ.Z .Szczerbińskiego.do.ambasady.w.Lon-dynie.z.22.XII.1944.r .Na.temat.polskich.obywateli.w.Turcji.w.latach.wojny.zob .też:.K .Dopierała,.
op. cit ,.s .286–291 273.Najważniejsze.etapy.polskiej.obecności.wojskowej.w.Egipcie.to:.stacjonowanie.SBSK.przed. wyruszeniem.na.front.libijski.(październik.1940.–.sierpień.1941).oraz.stacjonowanie.2 .Korpusu.przed. wyruszeniem.na.front.włoski.(od.listopada.1943;.transport.oddziałów.z.Egiptu.do.Włoch.trwał.od. grudnia.1943.do.kwietnia.1944) .W.Egipcie.stacjonowały.także.różne.jednostki.tyłowe,.stanowiące. zaplecze.SBSK,.a.następnie.2 .Korpusu,.a.także.dowództwo.Wojska.Polskiego.na.Środkowym.Wscho-dzie.(powołane.we.wrześniu.1941).oraz.od.1944.r .3 .Korpusu.(Jednostek.Wojska.na.Środkowym. Wschodzie) .Wyjątkową.formacją.była.polska.jednostka.transportu.lotniczego.(Air.Transport.Auxillia-ry),.zajmująca.się.dostawami.samolotów.na.długich.dystansach,.przeniesiona.w.grudniu.1941.r .z.Ta-koardi.(Złote.Wybrzeże) .W .Biegański,.Polskie Siły ,.s .75–103;.T .Kondracki,.op. cit ,.s .230–253;. H .Stańczyk,.op. cit.,.s .80–81,.85–88;.PSZ,.t .2,.cz .1,.s .257–265,.cz .2,.s .299–341
274.Na.przykład.w.kwietniu.1942.r .notowano.ponad.20.uchodźców,.w.tym.4.osoby.pobierające. zasiłek.uchodźczy .Czasowo.przebywali.też.w.Egipcie.Polacy.udający.się.do.innych.krajów,.był. wśród.nich.np .Jan.Piłsudski,.brat.Józefa,.b .minister.skarbu .AAN,.HI-MSZ,.mf.448,.Pismo.Jerzego. Szczeniowskiego.sekr .i.chargé.d’affaires.ad.interim.Pos .RP.w.Kairze.do.MSZ.z.11.IV.1942.r ,. k .429;.mf.469,.Poselstwo.RP.w.Kairze.–.zestawienie.wypłaconych.zasiłków.uchodźczych.obywa-telom.polskim.w.Egipcie.za.okres.1.I–1.V.1943,.k .196;.mf.168,.Pos .RP.w.Kairze.–.zestawienie. składników.salda.rachunku.„Fundusz.Opieki.Społecznej”.za.1.IV–30.IV.1944.r .z.10.V.1944.r ,. k .396–398 .Na.temat.Polaków.w.Egipcie.podczas.wojny.zob .też:.J .Knopek,.Migracje Polaków do.
Afryki Północnej w XX wieku,.Bydgoszcz.1999,.s .192–196,.199–207
275.Krytyczny.i.subiektywny.obraz.społeczności.polskiej.w.Egipcie.zob .Studium.Polski.Pod-ziemnej.[dalej.SPP],.Oddział.VI.Sztabu.NW,.Baza.Kair.5 2 7 2,.„Spostrzeżenia.i.informacje.zebrane. w.pierwszych.dniach.pobytu.ob .Bogi.[rtm .Jerzego.Feliksa.Szymańskiego].na.bazie.„Muł”.[Baza. Łączności.Sztabu.NW.w.Kairze],.b d .Zob .też:.A .Tarnowski,.Ostatni mazur. Opowieść o wojnie,
namiętności i stracie,.Warszawa.2008;.A .Cooper,.Cairo in the War 1939–1945,.London.1989
276.AAN,.HI-MSZ,.mf.454,.Pismo.kier .MSZ.E .Raczyńskiego.do.chargé.d’affaires.w.Kairze. z.16.V.1942.r ,.k .344 .
pozostającej.pod.opieką.wojska.młodzieży.junackiej,.która.podjęła.naukę.w.zor-ganizowanych.dla.niej.szkołach277 .
Irak
Irak.był.w.latach.1942–1943.miejscem.stacjonowania.APW,.nigdy.jednak. nie.stał.się.ośrodkiem.emigracji.cywilnej278 .W.okresie.drugiej.ewakuacji.z.ZSRR. w. sierpniu. 1942. r . pojawiły. się. sygnały. dotyczące. możliwości. umieszczenia. w.Iraku.„ograniczonej”.liczby.dzieci.oraz.„małej”.liczby.rodzin.wojskowych.pod. warunkiem.zapewnienia.utrzymania.przez.polskie.władze279 .Od.pomysłu.two-rzenia.w.Iraku.stałego.ośrodka.uchodźczego.odstręczały.jednak.takie.czynniki,. jak.klimat,.bardzo.wysokie.koszty.utrzymania.oraz.niechętne.stanowisko.władz. brytyjskich.i.irackich280 . W.drugiej.połowie.1943.r .władze.brytyjskie.rozważały.utworzenie.obozu.dla. uchodźców.polskich.w.Khanaqin.w.przypadku,.gdyby.doszło.do.kolejnej.ewaku-acji.ludności.z.ZSRR .Obóz.miał.pomieścić.nawet.ok .40.tys .osób .i.pozostawać. pod.kontrolą.miejscowych.brytyjskich.władz.wojskowych .Brytyjczycy.wyrażali. jednak.obawy,.że.pomysł.nie.spotka.się.z.przychylnością.Irakijczyków,.którzy,. jak.twierdzono,.z.satysfakcją.przyjęli.opuszczenie.ich.kraju.przez.polskie.wojsko . Osobnym. problemem. była. kwestia. uchodźców. pochodzenia. żydowskiego,. na. których.przyjęcie.władze.irackie.zdecydowanie.nie.wyrażały.zgody281 .Jak.wiado-mo.do.trzeciej.ewakuacji.nie.doszło.i.koncepcja.straciła.sens .
277.Pierwsza.grupa.przybyła.we.wrześniu.1942.r ,.liczyła.ok .350.osób .Szerzej.na.temat.szkol-nictwa.junackiego.zob .podrozdział.„Oświata”
278.APW. dowodzona. przez. gen .W .Andersa. stacjonowała. w. Iraku. od. września. 1942. r . do. sierpnia–września.1943.r .(niewielkie.placówki.pozostały.dłużej),.następnie.została.przesunięta.do. Palestyny .Szerzej.na.temat.pobytu.APW.w.Iraku.zob :.W .Biegański,.Armia Polska na
Środko-wym Wschodzie,.w:.Walki formacji polskich.na Zachodzie 1939–1945,.red .W .Biegański,.Warszawa.
1981,.s .359–363;.Z .Dunin-Wilczyński,.Pustynia i.skorpiony. Wojsko Polskie w Iraku 1942–1943,. Warszawa.b d w .[ca .2007];.A .Furier,.Z historii polskiej.obecności wojskowej w Iraku,.w:.Polska
Walcząca 1939–1945. Wydarzenia-kulisy-opinie,.red .Z .Kachnicz,.Koszalin.2004,.s .47–55;.J
.Kar-wat,.Wojsko Polskie w Iraku 1942–1944,.w:.Irak wczoraj i dziś. Wybrane aspekty.wewnętrzne i
mię-dzynarodowe,.red .S .Wojciechowski,.Poznań.2005,.s .181–200;.Z .Moszumański,.Z .Palski,.Wojsko Polskie w Iraku. Historia i współczesność,.Warszawa.2003,.s .53–98;.M .Polak,.Formowanie i.orga-nizacja Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942–1943,.cz .1,.„Grot .Zeszyty.Historyczne”,.R .V,.
2004,.nr.22,.s .23–42;.cz .2,.R .VI,.2005,.nr.23,.s .26–45;.PSZ,.t .2,.cz .2,.s .313–330;.M .Szczu-rowski,.Przyczynek do dziejów Armii Polskiej na Wschodzie w latach 1942–1943,.„Przegląd.Nauk. Historycznych”,.R .I,.2002,.nr.2,.s .153–186;.P .Żaroń,.Armia Polska ,.s .187–235
279.AAN,.HI-MSZ,.mf.454,.Pismo.sekr .Poselstwa.RP.w.Kairze.J .Szczeniowskiego.do.MSZ. z.4.VIII.1942.r ,.k .328
280.AAN,.HI-MSZ,.mf.158,.Notatka.NN.„Irak”,.b d ,.[1943],.k .401
281.NA,. FO. 371/36692,. Tel . ambasadora. brytyjskiego. w. Bagdadzie. Kinahana. Cornwallisa. z.18.IX.1943.r ;.ibidem,.Tel .z.FO.do.ministra.stanu.w.Kairze.z.23.IX.1943.r .
Według.informacji.z.lat.1943–1944.w.Bagdadzie.przebywało.na.stałe.od.35. do.50.polskich.obywateli .W.większości.byli.to.ludzie,.którzy.przybyli.do.Iraku. przed.wojną:.pracownicy.zatrudnieni.przy.budowie.kolei.mosulskiej.oraz.w.prze- myśle.naftowym.(głównie.wiertacze),.a.także.grupa.polskich.Żydów.prowadzą-cych.tu.interesy282 .Irak.był.jednak.przede.wszystkim.obszarem.tranzytowym.dla. uchodźców.udających.się.z.Iranu.do.Palestyny.zarówno.legalnie,.jak.i.nielegalnie .