Zaskakująca.klęska.Francji.w.czerwcu.1940.r .sprawiła,.że.jednym.z.istot-nych.problemów.dla.polskiego.rządu.stała.się.sprawa.losu.uchodźców.wojennych. przebywających. w. Rumunii,. na. Węgrzech. i. w. Jugosławii . Szczególną. uwagę. wzbudzała.sytuacja.uchodźców.w.Rumunii .We.wrześniu.1939.r .w.kraju.tym.zna-lazło.się.ok .50.tys .polskich.obywateli,.z.czego.około.połowę.stanowili.cywile . Wśród.uchodźców.znaleźli.się.przedstawiciele.najwyższych.władz.państwowych,. urzędnicy.państwowi.oraz.działacze.polityczni.i.społeczni.różnego.szczebla.wraz. z. rodzinami36 . Już. w. pierwszych. miesiącach. pobytu. pojawiły. się. obawy. o. los. polskich. uchodźców. wobec. groźby. poddania. się. władz. rumuńskich. naciskom. ze.strony.III.Rzeszy .Chodziło.przede.wszystkim.o.zapewnienie.bezpieczeństwa. działaczom.politycznym.i.społecznym.(np .ze.Śląska,.Wielkopolski.i.Pomorza),. którzy.ze.względu.na.swoją.przedwojenną.aktywność.byli.szczególnie.narażeni.na. represje.niemieckie37
.Poczucie.zagrożenia.zdecydowanie.wzrosło.wraz.z.upad-35.Szerzej:.G .Kirk,.op. cit ,.s .169–193
36.Szerzej.zob :.T .Dubicki,.Polscy uchodźcy w Rumunii 1939–1945. Studia i materiały,.War-szawa.1995,.s .11–24 .
37.Już.w.październiku.1939.r .w.Rumunii.powstał.komitet.złożony.z.byłych.członków.władz. Związku.Powstańców.Śląskich,.który.zwracał.się.do.ambasady.francuskiej.w.Bukareszcie.z.prośbą.
kiem.Francji,.zaczęły.wówczas.pojawiać.się.sygnały.o.konieczności.ewakuacji. części.uchodźców.z.Rumunii .W.dniu.rozejmu.w.Compiégne,.22.czerwca.1940.r ,. anonimowy.autor.listu.do.polskiego.konsula.w.Stambule.wskazywał,.że.pod.wpły-wem.wydarzeń.uchodźstwo.„łamie.się.moralnie” .Domagał.się.od.polskich.władz. wysiłków.w.celu.uzyskania.zgody.władz.brytyjskich.na.tymczasowe.osiedlenie.się. uchodźców.w.Palestynie .Ewakuacja.miała.objąć.ok .2,5–3.tys .osób.i.dotyczyć. głównie.kobiet,.dzieci.i.mężczyzn.w.wieku.powyżej.50–60.lat .W.celu.zapewnienia. odpowiedniej.opieki.rządu.nad.ewakuowanymi.należało,.zdaniem.pomysłodawcy,. wystarać.się.u.Brytyjczyków.o.zezwolenie.na.pobyt.uchodźców.w.posiadłościach. Imperium.–.w.Palestynie,.Afryce.Południowej.lub.Australii38 Rząd.polski.zakładał.początkowo.ewakuację.Polaków.do.Syrii .Plan.ten.stał. się.nieaktualny.z.chwilą.upadku.Francji,.zresztą.władze.z.Vichy.już.30.czerwca. 1940.r .wycofały.zgodę.na.przyjęcie.uchodźców.na.swoim.terytorium.mandato-wym39 .W.tej.sytuacji.pod.koniec.czerwca.1940.r .podjęto.zabiegi.u.władz.brytyj-skich .Na.prośbę.pol.podjęto.zabiegi.u.władz.brytyj-skich.władz.brytyjski.resort.spraw.zagranicznych.rozpoczął. sondowanie.możliwości.umieszczenia.uchodźców.w.Palestynie,.na.Cyprze40.lub. w.innych.posiadłościach.brytyjskich .Chociaż.według.informacji.Foreign.Office. na.ewakuację.oczekiwało.nawet.ok .10.tys .Polaków.przebywających.w.Rumunii,. Jugosławii.i.na.Węgrzech,.od.początku.było.jednak.jasne,.że.władze.brytyjskie. wyrażą. zgodę. na. przyjęcie. jedynie. niewielkiej. grupy. uchodźców41 . Zdając. so-bie.z.tego.sprawę,.minister.spraw.zagranicznych.August.Zaleski.już.27.czerwca. wskazywał.ambasadorowi.w.Bukareszcie.Rogerowi.Raczyńskiemu.konieczność. ewakuacji.jedynie.osób.zagrożonych.przez.Niemców.oraz.zdolnych.do.służby. wojskowej42 .11.lipca.Foreign.Office.zawiadomił.brytyjskiego.ambasadora.w.Bu-kareszcie.Reginalda.Hoare.o.decyzji.uzyskania.azylu.w.Palestynie.lub.na.Cyprze. o.pomoc.w.opuszczeniu.kraju.przez.osoby.zagrożone.represjami.niemieckimi .Instytut.Polski.i.Mu-zeum.im .gen .Sikorskiego.[dalej.IPMS],.Kol .218.IV/136,.Notatka.„jak.powstała.nazwa.„zagrożo-nych”.–.późniejsza.grupa.cypryjska”,.b d
38.Archiwum.Akt.Nowych.[dalej.AAN],.Konsulat.Gen .RP.w.Stambule,.t .20,.List.NN.do. konsula.w.Stambule.Witolda.Rychlewicza.z.22.VI.1940.r ,.k .1–4
39. AAN,.Hoover.Institution,.Ministerstwo.Spraw.Zagranicznych.[dalej.HI-MSZ],.mf.246,.Te-legram.szyfrowy.[dalej.tel .szyfr ].z.Ambasady.RP.w.Bukareszcie.od.delegata.rządu.M .Arciszew-skiego.dla.MSZ.z.1.VII.1940.r ,.k .1069 40. Warto.zauważyć,.że.pomysł.osiedlenia.grupy.polskich.uchodźców.na.Cyprze.trafił.do.bry-tyjskiego.ministerstwa.kolonii.już.w.grudniu.1939.r .AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,. Pismo.Franka.K .Robertsa.(Foreign.Office).do.ambasadora.RP.w.Londynie.Edwarda.Raczyńskiego. z.15.VII.1940.r ,.k .1 41.National.Archives,.Foreign.Office.[dalej.NA,.FO],.371/254243,.List.T M .Snowa.(FO).do. „Dear.Downie”.z.2.VII.1940.r
42.AAN,. HI-MSZ,. mf. 259,. Tel . szyfr.A . Zaleskiego. do. ambasady. w. Bukareszcie. z. 27. VI. 1940.r ,.k .881 .Por .AAN,.HI-MSZ,.mf.259,.Instrukcja.W .Sikorskiego.i.A .Zaleskiego.dla.placó-wek.dyplomatycznych.i.konsularnych.w.Budapeszcie,.Bukareszcie,.Belgradzie,.Atenach,.Stambule. i.Jerozolimie,.VII.1940.r .Instrukcja.wyraźnie.zabraniała.ewakuacji.„rodzin.wojskowych.i.urzędni-ków.wojskowych”
dla.500.„zagrożonych”.polskich.obywateli.z.Rumunii,.wobec.których,.jak.stwier-dzono,.władze.brytyjskie.miały.„zobowiązanie.moralne”43 . Sprawa.wyboru.ostatecznego.miejsca.ewakuacji.wzbudzała.pewne.kontro-wersje .Na.posiedzeniu.gabinetu.6.lipca.przedstawiono.informacje.od.delegata. rządu.w.Rumunii.Mirosława.Arciszewskiego,.który.w.porozumieniu.z.ambasadą. brytyjską.w.Bukareszcie.podjął.samodzielną.decyzję.o.ewakuacji.najbardziej.za-grożonych.polskich.obywateli.z.Rumunii.na.Cypr .Jednak.szef.dyplomacji.A .Za-leski,.znający.stanowisko.Brytyjczyków,.oceniał.osiedlenie.Polaków.na.Cyprze. jako.nierealne.ze.względu.na.strategiczny.charakter.wyspy .Minister.sugerował. wysłanie.uchodźców.do.Palestyny.lub.ewentualnie.Turcji44 .Opory.rządu.brytyj-skiego.wobec.ewakuacji.na.Cypr.wiązały.się.z.przystąpieniem.Włoch.do.wojny,. oznaczającym.początek.działań.w.basenie.śródziemnomorskim.i.perspektywę.ko-munikacyjnego.odcięcia.wyspy45 Już.15.lipca.1940.r .Arciszewski.powiadomił.jednak.premiera.o.zgodzie.na. przyjęcie.na.Cyprze.500.polskich.uchodźców .Dyplomata.podkreślał.przy.tym,.że. „przewlekanie.sprawy.ewakuacji.z.Rumunii.wytworzyło.wśród.uchodźców.de- presję.i.niechęć.do.rządu”,.natomiast.„wyjazd.zagrożonych.będzie.stanowił.abso-lutnie.konieczną.manifestację.troski.Rządu.o.uchodźców.[…]”46 .18.lipca.1940.r . rząd.brytyjski.poinformował.oficjalnie.o.decyzji.ambasadora.Hoare .Kluczowe. znaczenie. miało. tu. niewątpliwie. stanowisko. władz. kolonialnych. Cypru,. które. wyraziły.gotowość.przyjęcia.uchodźców,.jednak.pod.wyraźnie.określonymi.wa-runkami .Rząd.brytyjski.zobowiązał.się.wobec.gubernatora.Cypru.ponieść.koszty. pobytu.uchodźców.na.wyspie .Zgodnie.z.życzeniem.władz.cypryjskich.zdecydo-waną.większość.grupy.mieli.stanowić.mężczyźni.niekwalifikujący.się.ze.względu. na.wiek.do.służby.wojskowej.oraz.kobiety.i.dzieci .Uchodźcy.mieli.także.wy-wodzić.się.z.polskiej.inteligencji.(„educated.professional.classes”).oraz.zaliczać. się.do.osób.szanowanych,.reprezentujących.zdecydowanie.antyniemieckie.prze-konania .Zażądano.także.gwarancji,.że.uchodźcy.nie.będą.stanowić.konkurencji. na.miejscowym.rynku.pracy.oraz.opuszczą.wyspę.z.chwilą.zakończenia.wojny . Władze.kolonii.domagały.się.także.ograniczenia.do.minimum.liczby.uchodźców. pochodzenia.żydowskiego47
43.NA,.FO.371/254243,.Depesza.szyfr .z.FO.dla.R .Hoare.11.VII.1940.r
44.Protokoły posiedzeń Rady Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej,. red . nauk . M . Zgórniak,.
oprac .W . Rojek. przy. współpracy.A . Suchcitza,. t . 2,. Kraków. 1995. (protokół. posiedzenia. 6.VII. 1940),.s .28,.31
45.NA,.FO.371/25243,.Pismo.J A .Caldera.(FO).do.podsekretarza.stanu.ds .kolonii.z.10.VII. 1940.r ;.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.Pismo.F K .Robertsa.(FO).do.ambasadora.RP. w.Londynie.E .Raczyńskiego.z.15.VII.1940.r ,.k .1 .
46.Polskie Dokumenty Dyplomatyczne.[dalej.PDD] .1940,.red .M .Hułas,.Warszawa.2010.(tel .
M .Arciszewskiego.do.W .Sikorskiego.z.15.VII.1940),.s .516
47.NA,.FO.371/254243,.Tel .szyfr .z.FO.do.ambasadora.R .Hoare.z.18.VII.1940.r ;.NA,.FO. 371/254243,.Tel .szyfr .od.gubernatora.Cypru.z.24.VIII.1940.r
Bardzo.szybko.okazało.się,.że.zgoda.Brytyjczyków.na.ewakuację.pół.tysiąca. uchodźców.z.Rumunii.na.Cypr.nie.rozwiązywała.problemu .Minister.pracy.i.opie-ki.społecznej.Jan.Stańczyk.domagał.się.od.MSZ.zgody.na.ewakuację.na.Cypr. także.„niedużych.kontyngentów”.uchodźców.z.Węgier.i.Jugosławii,.wskazując.na. pogarszającą.się.sytuację.Polaków.w.tych.krajach48 .Z.kolei.polskie.władze.woj-skowe.dopominały.się.o.wysłanie.na.Cypr.„500.osób.wojskowych.z.rodzinami”. z.terytorium.Rumunii,.Węgier.i.Jugosławii.(jednak.chodziło.o.osoby.nienadające. się.do.czynnej.służby.wojskowej),.twierdząc,.że.są.zagrożone.represjami.ze.wzglę-du.na.swoją.działalność.w.Polsce49 .Władze.polskie.wystąpiły.ostatecznie.o.zgodę. na.wysłanie.na.Cypr.kolejnych.250.uchodźców,.jednak.ambasador.w.Londynie. Edward.Raczyński.sceptycznie.oceniał.szanse.realizacji.wniosku,.wskazując.na. ograniczone.możliwości.przyjęcia.na.Cyprze.większej.liczby.Polaków,.choćby. ze.względu.na.wcześniejszą.ewakuację.na.wyspę.ludności.z.zagrożonej.Malty . Dyplomata.sugerował.także,.aby.ze.względów.taktycznych.nie.wysuwać.nowych. postulatów.jeszcze.przed.przybyciem.na.wyspę.pierwszego.transportu50 . Rozpoczęcie.ewakuacji.na.Cypr.opóźniało.się.z.powodu.problemów.trans-portowych51 .W.składzie.500-osobowej.grupy.dokonano.pewnych.zamian,.zgod-nych.z.wysuwanymi.postulatami .100.miejsc.na.liście.ewakuacyjnej.otrzymali. wojskowi.wraz.z.rodzinami,.a.50.miejsc.uchodźcy.przebywający.w.Jugosławii . Ograniczenie. liczby. uchodźców. cywilnych. z. Rumunii. zmusiło. delegata. rządu. M .Arciszewskiego.do.powołania.komisji,.której.zadaniem.była.weryfikacja.„za-grożenia”.osób.wyznaczonych.do.wyjazdu52 .
Ostatecznie. pierwsza. grupa. uchodźców. przybyła. na. wyspę. 16. września. 1940.r .Ogółem.wysłano.pięć.transportów .Z.powodu.braku.statków.brytyjskich. nie.było.możliwe.bezpośrednie.przewiezienie.uchodźców.z.Rumunii .Uchodźcy. byli.transportowani.drogą.morską.do.Stambułu,.skąd.lądem.przedostawali.się.do.
48.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.Pismo.J .Stańczyka.do.MSZ.z.16.VIII.1940.r ,. k .9 .Stańczyk.powoływał.się.na.informacje.M .Arciszewskiego.stwierdzającego.gotowość.Brytyj-czyków.przyjęcia.większej.liczby.uchodźców
49.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.Pismo.zastępcy.attaché.wojskowego.Ambasady. RP.w.Londynie.mjr .Stefana.Dobrowolskiego.do.ambasadora.E .Raczyńskiego.z.12.VIII.1940.r ,. k .3;.ibidem,.Pismo.E .Raczyńskiego.do.min .A .Zaleskiego.z.3.IX.1940.r ,.k .10
50.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.Notatka.z.ambasady.w.Londynie.z.14.IX.1940.r ,. k .11;.ibidem,.Pismo.E .Raczyńskiego.do.A .Zaleskiego.z.3.IX.1940.r ,.k .10
51.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.Pismo.z.FO.do.Antoniego.Balińskiego.(Ambasa-da.RP.w.Londynie).z.18.VIII.1940.r ,.k .5–6
52.IPMS,.Prezydium.Rady.Ministrów.–.Kancelaria,.t .42.[dalej.PRM-K],.Depesza.M .Arci-szewskiego.dla.premiera.W .Sikorskiego.otrzymana.27.IX.1940.r ,.k .8 .Według.opinii.radcy.ambasa-dy.w.Ankarze.Zdzisława.Szczerbińskiego.sprawę.stopnia.„zagrożenia”.uchodźców.umieszczanych. na.liście.ewakuacyjnej.traktowano.„liberalnie”,.co.wynikało.z.faktu,.że.część.osób.kwalifikujących. się.do.ewakuacji.nie.chciała.wyjechać.na.Cypr .Dyplomata.krytykował.także.dopuszczenie.do.ewa-kuacji.osób.dysponujących.środkami.finansowymi,.pozwalającymi.na.indywidualne.utrzymanie.się. w.innych.miejscach .AAN,.HI-MSZ,.mf.436,.Raport.Z .Szczerbińskiego.z.24.I.1941.r
portu.Mersin.(İçel).w.południowej.Turcji .Następnie.okrężną.drogą.morską.przez. Hajfę.w.Palestynie.przybywano.do.portu.Larnaka.na.Cyprze .Ostatni.transport.do-tarł.tam.11.listopada.1940.r .Ewakuowano.504.uchodźców,.wśród.których.znajdo-wały.się.163.kobiety.oraz.77.dzieci .Większość.mężczyzn.była.w.wieku.powyżej. 45.lat53 .Uchodźcy.zostali.rozlokowani.w.trzech.miejscowościach.o.charakterze. wypoczynkowo-uzdrowiskowym:.w.Platres,.Pedhoulas.(obie.miejscowości.w.gó-rach).oraz.w.Kyrenii.(nad.morzem) .W.późniejszym.okresie.kolejnym.ośrodkiem. uchodźczym. stało. się. portowe. miasto. Famagusta,. gdzie. powstał. polski. szpital. (Polska. Grupa. Szpitalna) . Utrzymanie. uchodźców. zapewniał. rząd. brytyjski54 . Wśród. uchodźców. było. wiele. znaczących. postaci,. głównie. działaczy. politycz-nych.i.społecznych.związanych.z.obozem.pomajowym:.były.minister.przemysłu. i.handlu.gen .Ferdynand.Zarzycki,.wicemarszałek.Sejmu.Leon.Surzyński,.senator. Witold.Jeszke,.wiceminister.spraw.wewnętrznych.Bronisław.Nakoniecznikow-. -Klukowski,.dyrektor.departamentu.w.MSW.(i.wcześniej.prezydent.Łodzi).Mi-kołaj.Godlewski,.prezes.Związku.Powstańców.Śląskich.Rudolf.Kornke .Trafili. tam.także.znany.pisarz.i.publicysta.Melchior.Wańkowicz.oraz.lekarz-literat.Wit. Tarnawski55 Po.przybyciu.pierwszych.transportów.rząd.polski.ponowił.zabiegi.o.uzyska-nie.zgody.na.ewakuację.na.Cypr.kolejnych.grup.uchodźców .Minister.Jan.Stańczyk. proponował,.aby.w.rozmowach.z.Brytyjczykami.podkreślać,.że.ewakuacja.miała- by.dotyczyć.rodzin.wojskowych.oraz.członków.i.wyższych.urzędników.przedwo-jennego.rządu .Minister.podkreślał.poparcie.brytyjskiej.ambasady.w.Bukaresz-cie.dla.projektu.oraz.„zasadniczą.zgodę”.gubernatora.Cypru56 .11.października.
53.AAN,.HI-MSZ,.mf.433,.Sprawozdanie.konsula.gen .w.Nikozji.S .Fiedlera-Albertiego.dla.MSZ. z.18.XI.1940.r ;.IPMS,.A.12 53/35.N,.Tel .szyfr .z.konsulatu.gen .w.Jerozolimie.z.3.X.1940.r ;.AAN,. HI-MSZ,.mf.430,.Tel .szyfr .z.ambasady.w.Bukareszcie.od.M .Arciszewskiego.dla.J .Stańczyka.z.18.X. 1940.r ,.k .184;.AAN,.HI-MSZ,.mf.433,.Pismo.podsekr .stanu.w.MPiOS.Ludwika.Grosfelda.do.MSZ. z.11.I.1941.r ,.k .531 .Według.innych.źródeł.na.Cypr.ewakuowano.łącznie.508.osób,.w.tym.459.z.Ru-munii.i.49.z.Jugosławii .Zob .AAN,.HI-MSZ,.mf.436,.Raport.radcy.Z .Szczerbińskiego.z.24.I.1941.r .
54.AAN,.HI-MSZ,.mf.433,.Sprawozdanie.S .Fiedlera-Albertiego.dla.MSZ.z.18.XI.1940.r
;.ibi-dem,.Sprawozdanie.S .Fiedlera-Albertiego.z.4.III.1941.r ;.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.
Pismo.E .Raczyńskiego.do.A .Zaleskiego.z.10.II.1941.r ,.k .41;.NA,.Colonial.Office.[dalej.CO],. 323/1845/16,.List.Aleca.Waltera.George’a.Randalla.(FO).do.podsekretarza.stanu.ds .kolonii.z.21. VIII.1942.r .Zob .też.R .Królikowski,.Operation Polejump,.„Zeszyty.Historyczne”..[dalej.ZH].(Pa-ryż),.1968,.z .14,.s .152–154 .Ważną.rolę.w.pomocy.dla.uchodźców.odegrało.małżeństwo.znanych. brytyjskich.filantropów.–.Sydney.i.Joice.Nankivell.Loch,.zaangażowanych.w.akcje.humanitarne.na. rzecz.Polaków.już.po.pierwszej.wojnie.światowej
55.IPMS,.Kol .218.IV/136,.Oprac .„Jak.powstała.nazwa.„zagrożonych”.–.późniejsza.grupa. cypryjska,.b d ;.IPMS,.Kol .218.IV/89,.Ewidencja.oficerów.przebywających.w.obozach.cywilnych. –.Cypr,.b d .
56.AAN,.Ambasada. RP. w. Londynie,. t . 1814,. Pismo. J . Stańczyka. do. MSZ. z. 9. X. 1940. r ,. k .15–16 .Zob .też.ibidem,.Notatka.z.11.X.1940.r ,.k .12;.NA,.FO.371/254243,.Notatka,.b d .Na. temat.stosunków.wśród.uchodźców.zob :.W .Korabiewicz,.Gdzie słoń a gdzie Polska,.Warszawa. 1983,.s .33–37
1940. r . ambasador. E . Raczyński. interweniował. w. tej. sprawie. w. Foreign. Of-. fice,.postulując.wysłanie.z.Rumunii.na.Cypr.kolejnych.250.uchodźców .Dyplo-mata.prosił.także.o.zgodę.na.ewakuację.na.Cypr.lub.na.inne.terytorium.brytyjskie. także.250.uchodźców.przebywających.w.Jugosławii.oraz.50.osób,.które.dotarły. już.do.Turcji57 .Władze.brytyjskie.pozostały.jednak.nieugięte,.powiększeniu.licz- by.obywateli.polskich.na.Cyprze.przeciwstawiało.się.zwłaszcza.ministerstwo.ko-lonii .Stanowisko.brytyjskie.nie.było,.co.ciekawe,.rezultatem.obaw.o.odpowied-nie.zakwaterowanie.uchodźców .Okazało.się,.że.w.kręgach.rządowych.pojawiły. się.nastroje.przeciwne.braniu.odpowiedzialności.za.polskich.uchodźców,.jeśli.nie. byli.użyteczni.wojskowo .W.związku.z.rosnącym.znaczeniem.militarnym.Cypru. wyrażano.też.pewne.obawy,.chociaż.bez.większego.przekonania,.o.możliwości. infiltracji.uchodźców.przez.hitlerowską.„piątą.kolumnę”58
Przekonanie. o. względnie. bezpiecznym. charakterze. cypryjskiego. azylu. zaczęło. chwiać. się. po. sukcesach. niemieckiej. kampanii. na. Bałkanach. wiosną. 1941.r .6.maja.rząd.dyskutował.nad.informacjami.konsula.polskiego.w.Niko-zji.o.nastrojach.paniki.wśród.uchodźców.wywołanej.sytuacją.militarną .Rada. Ministrów.uchwaliła.przygotowanie.listy.uchodźców.szczególnie.zagrożonych. represjami. i. przeznaczonych. w. pierwszej. kolejności. do. ewakuacji,. chociaż. zarazem. uważano,. że. wyspie. nie. groziła. wówczas. inwazja59 . Sytuacja. uległa. zmianie.w.wyniku.zaskakującej.inwazji.niemieckiej.na.Kretę.i.błyskawicznej. klęski.Brytyjczyków.(20.V–1.VI) .Według.informacji.konsula.Stefana.Fiedle-ra-Albertiego.uchodźców.ponownie.opanowały.nastroje.paniki,.obawiano.się. także. antybrytyjskich. nastrojów. rdzennej. ludności60 . Jeszcze. przed. upadkiem. Krety.rząd.podjął.starania.o.ewakuację.z.Cypru.polskich.uchodźców,.które.zo-stały.uwieńczone.powodzeniem.na.początku.czerwca .Zdecydowano.o.ich.tym-czasowym.przeniesieniu.do.Palestyny61 .10.czerwca.460.polskich.uchodźców. wojennych. opuściło. wyspę. wraz. z. konsulem. S . Fiedlerem-Albertim . Przyłą-czyło.się.do.nich.około.30.Polaków,.którzy.osiedlili.się.na.wyspie.przed.wojną . Transport.dotarł.do.Hajfy.12.czerwca62
57.AAN,.Amb .RP.w.Londynie,.t .1814,.Pismo.E .Raczyńskiego.do.MSZ.z.12.X.1940.r ,.k .14 58.NA,.FO.371/254243,.Pismo.R .Lathama.(CO).do.Fredericka.Butlera.(FO).z.15.X.1940.r . 59.AAN,.HI-MSZ,.mf.433,.Tel .szyfr .S .Fiedlera-Albertiego.z.29.IV.1941.r ,.k .500;.Protokoły
posiedzeń Rady Ministrów…,.t .2.(protokół.z.6.V.1941),.s .341
60.AAN,.HI-MSZ,.mf.431,.Tel .szyfr .S .Fiedlera-Albertiego.z.29.V.1941.r ,.k .290
61.AAN,.HI-MSZ,.mf.437,.Pismo.E .Raczyńskiego.do.MSZ.z.23.V.1941.r ,.fol .16;.mf.433,. Pismo.kier .Działu.Opieki.MPiOS.do.MSZ.z.3.VI.1941.r ,.k .484;.ibidem,.Tel .szyfr .A .Zaleskiego. do.Pos .RP.w.Kairze.z.6.VI.1941.r ,.k .482;.mf.431,.Tel .szyfr .chargé.d’affaires.w.Kairze.T .Zażu-lińskiego.z.7.VI.1941.r ,.k .289
62.AAN,.HI-MSZ,.mf.433,.Tel .szyfr .S .Fiedlerem-Albertiego.z.9.VI.1941.r ,.k .474;.ibidem,. Tel .szyfr .z.konsulatu.w.Jerozolimie.od.delegata.MPiOS.T .Lubaczewskiego.dla.min .J .Stańczyka. z.11.VI.1941.r ,.k .472;.IPMS,.Kol .218.IV/136,.Depesza.mjr .Kijewskiego.do.Ośrodka.Zapasowego. SBSK.z.17.VI.1941.r .Według.informacji.polskich.placówek.rządowych.do.Palestyny.przybyło. 483.uchodźców.z.Cypru.(z.pierwotnej.grupy.ubyli.uchodźcy,.którzy.zgłosili.się.do.wojska.i.już.
Palestyna. „zastąpiła”. Cypr. jako. miejsce. ewakuacji. polskich. uchodźców. w.czasie,.gdy.stało.się.jasne,.że.władze.brytyjskie.pozostaną.nieugięte.w.kwe-stii. umieszczenia. kolejnych. grup. Polaków. na. tej. śródziemnomorskiej. wyspie . 18.października.1940.r .Foreign.Office.powiadomił.polską.ambasadę.w.Londynie. o. zgodzie. władz. mandatowych. w. Palestynie. na. przyjęcie. tam. uchodźców. pod. warunkiem,.że.polski.rząd.pokryje.koszty.ich.transportu.i.utrzymania,.a.pobyt.bę-dzie.miał.charakter.tymczasowy63 .W.sytuacji.gdy.tylko.będzie.to.możliwe.mieli. oni.zostać.przetransportowani.na.inne.terytoria .Zaakceptowano.ewakuację.550. osób:.250.z.Rumunii,.250.z.Jugosławii.oraz.50,.które.wcześniej.przedostały.się.do. Turcji64 .Niektórzy.spośród.ministrów,.np .J .Stańczyk.i.gen .Kazimierz.Sosnkow-ski.uważali.przyznany.limit.za.niewystarczający.i.domagali.się.usilnych.działań. w.celu.jego.zwiększenia65 .Działania.w.tej.sprawie.zostały.podjęte,.jednak.nadzie-je.studził.szef.polskiej.dyplomacji.A .Zaleski,.który.wskazywał.„na.niemożność. naprzykrzania.się.rządowi.angielskiemu.z.ciągłymi.interwencjami.o.powiększe-nie.kontyngentu.dla.uchodźców”66 Pierwszy.transport.uchodźców.przybył.do.portu.w.Hajfie.12.listopada.1940.r . Kolejne.grupy.polskich.obywateli.ewakuowanych.z.Rumunii,.Węgier,.Jugosła-wii,.Grecji.i.Bułgarii.przybywały.do.Palestyny.aż.do.czerwca.1941.r 67.Na.trasie.
w.kwietniu.wyjechali.do.Brygady.Karpackiej) .Z.kolei.konsul.S .Fiedler-Alberti.podawał,.że.ewa-kuowana.grupa.liczyła.490.osób .Możliwe.zatem,.że.grupa.„starej”.emigracji,.która.przyłączyła. się.do.uchodźców.liczyła.mniej.niż.30.osób .AAN,.HI-MSZ,.mf.265,.Tel .szyfr .z.konsulatu.gen . w.Jerozolimie.od.T .Lubaczewskiego.dla.J .Stańczyka.z.23.VI.1941.r ,.k .661;.AAN,.Ambasada.RP. w.Londynie,.t .1814,.Pismo.sekr .gen .MSZ.Adama.Tarnowskiego.do.amb .w.Londynie.z.30.VI. 1941.r ,.k .76 .Losy.uchodźców.polskich.na.Cyprze.nie.były.wcześniej.przedmiotem.badań .Oparty. na.skromnej.podstawie.źródłowej.artykuł.J .Knopka.jedynie.sygnalizuje.zagadnienie .Zob :.J .Kno-pek,.Z Cypru do Afryki Południowej .Z dziejów wychodźstwa polskiego w okresie drugiej wojny
światowej,.w:.Z dziejów Polski i emigracji (1939–1989)..Księga dedykowana byłemu Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej Ryszardowi Kaczorowskiemu,.red .M .Szczerbiński,.T .Wolsza,.Gorzów.
Wlkp .2003,.s .229–234
63.Pierwsi.uchodźcy.z.Polski.przybywali.do.Palestyny.już.pod.koniec.1939.r .Przede.wszyst-kim.byli.to.uchodźcy.pochodzenia.żydowskiego .Do.jesieni.1940.r .przyjazdy.miały.charakter.in-dywidualny.i.nie.były.związane.z.działaniami.polskich.władz .Trudno.zatem.ocenić.skalę.zjawiska .
64.NA,.FO.371/254243,.Depesza.szyfr .od.Wysokiego.Komisarza.w.Palestynie.Harolda.Mac-Michaela.z.18.X.1940.r ;.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.Pismo.sekr .gen .MSZ.J .Ciecha-nowskiego.dla.ministra.pracy.i.opieki.społ ,.min .skarbu,.Sztabu.Naczelnego.Wodza,.Ambasady.RP. w.Londynie.z.24.X.1940.r ,.k .32–33;.AAN,.HI-MSZ,.mf.430,.Pismo.J .Stańczyka.do.Min .Skarbu. z.18.X.1940.r ,.k .186–187
65.AAN,.HI-MSZ,.mf.260,.Tel .szyfr .J .Stańczyka.do.ambasady.w.Bukareszcie.dla.M .Arci-szewskiego.z.28.X.1940.r ;.Protokoły posiedzeń Rady Ministrów…,.t .2.(protokół.z.29.i.31.X.1940),. s .169 .
66.Protokoły posiedzeń Rady Ministrów…,.t .2.(protokół.z.19.XI.1940),.s .175 .Zob .też:.AAN,.
Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1814,.List.A .Balińskiego.do.T M .Snowa.(FO).z.2.XI.1940.r ;.AAN,. HI-MSZ,.mf.260,.Tel .szyfr .A .Zaleskiego.do.konsulatu.gen .w.Stambule.z.5.XI.1940.r ,.k .612
67.AAN,.HI-MSZ,.mf.437,.Tel .szyfr .z.konsulatu.gen .w.Jerozolimie.z.8.XII.1940.r ,.fol .14;. AAN,.HI-MSZ,.mf.265,.Tel .szyfr .konsula.w.Jerozolimie.W .Korsaka.z.8.I.1941.r ,.k .400;.AAN,.
z.tureckiego.portu.Mersin.do.Hajfy.uchodźców.przewoził.polski.statek.„Warsza-wa”,.dowodzony.przez.kpt .żeglugi.wielkiej.Tadeusza.Meissnera68 .
Już.po.przybyciu.pierwszych.transportów.okazało.się,.że.przyznane.stronie. polskiej.limity.zostały.przekroczone .Na.przykład.w.styczniu.1941.r .według.in-formacji.konsulatu.w.Jerozolimie.w.Palestynie.przebywało.około.750.uchodźców . Sytuacja.ta.wprawiła.w.konsternację.zarówno.władze.polskie,.jak.i.brytyjskie . Odpowiedzialnością.za.sytuację.obciążano.konsulat.w.Stambule.i.jego.kierow-nika.Witolda.Rychlewicza .Wskazywano,.że.placówka.ta.kierowała.do.Palestyny. uchodźców.nieobjętych.oficjalnymi.kontyngentami69 .Odpowiedzialny.za.sprawy. ewakuacji.w.Stambule.Tadeusz.Kunicki.winą.za.przekroczenie.limitów.obciążał. jednak.przede.wszystkim.brytyjskie.służby.konsularne.w.Rumunii,.które.miały. niezwykle.„liberalnie”.przyznawać.wizy.Polakom,.którzy.zabiegali.o.nie.indywi-dualnie,.w.tym.zwłaszcza.„licznym.urzędnikom” .Z.kolei.uchodźcy,.którzy.przy- byli.do.Turcji.z.wizami.tranzytowymi.tureckimi.i.wjazdowymi.palestyńskimi.mu-sieli.zostać.„automatycznie”.przyjęci.w.Palestynie .Dyplomata.podkreślał.także,. że.ewakuacja.z.Rumunii.zbiegła.się.w.czasie.z.likwidacją.tam.polskich.placówek. rządowych.i.w.atmosferze.pośpiechu.nie.przestrzegano.ściśle.zarówno.limitów,. jak.i.wymogu.„zagrożenia”.uchodźców .Wskazywał.także.błędy.pogłębiające.za- mieszanie,.jak.na.przykład.wysłanie.z.Jugosławii.w.ramach.transportów.wojsko-wych.grupy.oficerów.niezdolnych.do.służby,.których.musiano.zaliczyć.następnie. do.kontyngentu.uchodźców.cywilnych70 .Niejasna.była.także.postawa.władz.bry- tyjskich.w.Palestynie,.które.oficjalnie.domagały.się.ścisłego.przestrzegania.przy-znanych.kontyngentów,.a.zarazem.miały.wyrażać.„cichą”.zgodę.na.przekraczanie. dozwolonej.liczby.uchodźców71
.Ewentualne.negocjacje.z.Brytyjczykami.w.spra-HI-MSZ,.mf.265,.Tel .szyfr .W .Korsaka.z.29.III.1941.r ,.k .291;.mf.265,.Tel .szyfr .T .Lubaczewskie-go.dla.J .Stańczyka.z.9.IV.1941.r ;.NA,.CO.323/1845/13,.Tel .z.ambasady.brytyjskiej.w.Atenach.do. Wysokiego.Komisarza.w.Palestynie.z.20.IV.1941.r ;.AAN,.Ministerstwo.Pracy.i.Opieki.Społecznej. [dalej.MPiOS],.t .94,.Sprawozdanie.z.działalności.delegata.MPiOS.w.Palestynie.T .Lubaczewskiego. 1.IV.1941–31.III.1942.z.1.V.1942.r ,.k .1,.6
68.Zob .na.temat.tych.podróży:.M .Borowski,.Wspomnienia,.oprac .S .Kudela,.W .Pater,.Gdy-nia.2007,.s .49–58
69.IPMS,.A.12 53/35N,.Tel .szyfr .ambasadora.w.Ankarze.M .Sokolnickiego.z.3.XII.1940.r ;. AAN,.HI-MSZ,.mf.249,.Tel .szyfr .M .Sokolnickiego.do.MSZ.z.17.XII.1940.r ,.k .189–190;.AAN,. HI-MSZ,.mf.260,.Tel .szyfr .A .Zaleskiego.do.konsulatu.gen .w.Stambule.(do.wiadomości.ambasady. w.Ankarze.i.konsulatu.gen .w.Jerozolimie).z.23.XII.1940.r ,.k .557;.AAN,.HI-MSZ,.mf.265,.Tel . szyfr .konsula.w.Jerozolimie.W .Korsaka.z.8.I.1941.r ,.k .400;.AAN,.HI-MSZ,.mf.264,.Tel .szyfr . A .Zaleskiego.do.konsulatu.w.Stambule.(do.wiadomości.ambasady.w.Ankarze.i.konsulatu.w.Jero-zolimie).z.22.I.1941.r ,.k .650;.AAN,.Ambasada.RP.w.Londynie,.t .1831,.Pismo.E .Raczyńskiego.do.