Majątki i sytuacja finansowa arystokratów w Wielkopolsce w Wielkopolsce

najważniejszych polskich tytułów urzędniczych. Przyjęcie tytułu arystokratycz-nego stanowiło potwierdzenie pozycji i wypełnienie ambicji przodków.

Utrata niepodległości Rzeczypospolitej nie tylko uniemożliwiła arystokra-tom karierę w jej aparacie państwowym, ale była również jednym z dwóch czynników wpływających na sytuację życiową polskich arystokratów w XIX wieku. Drugą okolicznością okazało się przekształcenie mentalności całej arystokracji europejskiej w XIX wieku na skutek rewolucji francuskiej²⁴. Za-mknięta dotąd grupa społeczna, jaką stanowiła arystokracja europejska, za-częła ulegać zmianom, związanym z rewolucją przemysłową i przemianami ustrojowymi w państwach europejskich. W kolejnych podrozdziałach przed-stawiam sytuację życiową i światopogląd arystokratów polskich w Wielko-polsce, mając na uwadze te dwa czynniki.

1.3. Majątki i sytuacja finansowa arystokratów w Wielkopolsce

Podstawowym źródłem dochodu arystokracji europejskiej od stuleci była ziemia, także w XIX wieku arystokracja nadal czerpała większość swoich

________________

24 Sytuacja arystokratów w poszczególnych państwach różniła się od siebie, ale można ogólnikowo spostrzec, że zależała od sytuacji politycznej (co skutkowało możliwością bądź niemożliwością udziału arystokratów w życiu publicznym) oraz od sytuacji gospodarczej (a więc możliwości bądź niechęci przestawienia się arystokratów na nowy sposób bogacenia, związany z gospodarką kapitalistyczną). Pod względem społecznym, arystokracja utrzymała swój wysoki status w społeczeństwie, zachowując dystans i odseparowanie od innych jego przedstawicieli (PLATT 2001; SCOTT 2007). Na temat zmian w mentalności arystokracji francuskiej w czasie i po okresie rewolucji francuskiej por. zbiór tekstów w: BOURDIN 2010. Zob. także książkę, w której autor porównuje arystokrację Niemiec, Anglii i Rosji w XIX wieku: LIEVEN 1992. Na temat arystokracji we Francji por.: BARTHELEMY 1859; BARTILLAT 1988, 1991; DAU-MARD 1988; TUDESQ 1988; POSTEL-VINAY 1988; PLESSIS 1988; PINAUD 1988; SER-MAN 1988. Na temat arystokracji w Niemczech zob.: DIPPER 1988; WEBER 1988. Na temat arystokracji w monarchii Habsburgów zob.: VOCELKA 1988; HORN MELTON 2007; EVANS 2007; KRUEGER 2008. Na temat arystokracji angielskiej zob.: THOMPSON 1988; BECKETT 1986, 1988; CANNADINE 1994. Na temat arystokracji we Włoszech zob.: COPPINI 1988;

DEROSAS 1988; ROMANO 1988; RUMI 1988; CARDOZA 1988.

dochodów z posiadłości ziemskich²⁵. Wraz z XIX-wiecznym rozwojem prze-mysłu właściciele majątków w całej Europie stanęli przed koniecznością do-konywania w nich zmian i wprowadzania nowoczesnych metod rolnictwa²⁶. Pod tym względem arystokracja w Wielkopolsce raczej nadążała za nowymi wymogami i wymaganiami rynku²⁷. Co prawda, stan majątkowy niektórych rodzin przejściowo komplikował się, najpierw na skutek popowstaniowych konfiskat majątkowych, a potem z powodu reformy uwłaszczeniowej²⁸, ale większość z nich po krótszym lub dłuższym upływie czasu potrafiła poradzić sobie z nową sytuacją. Oprócz ziemi, arystokraci czerpali również znaczne zyski ze sprzedaży drewna z własnych lasów.

Do polskich właścicieli największych wielkopolskich majątków w drugiej połowie XIX wieku należeli: Atanazy hr. Raczyński (14 982 ha), Ferdynand ks. Radziwiłł (14 397 ha), Stanisław hr. Bniński z Biezdrowa (9654 ha), Józef hr. Mielżyński z Iwna (8859 ha), Teodor hr. Mycielski (8639 ha), Leon hr. Skórzewski z Lubostronia (8101 ha), August Antoni ks. Sułkowski (7697 ha), Leon hr. Mielżyński z Pawłowic (7125 ha)²⁹.

W tym samym czasie znaczne majątki ziemskie w Wielkopolsce posiadali również arystokraci niemieccy. Należał do nich przede wszystkim książę Mak-symilian Karol von Thurn und Taxis, którego klucz krotoszyński (tzw. Księstwo Krotoszyńskie) liczył 24 065 ha³⁰. Na kolejnych miejscach plasowali się:

hr. Adelbert von der Schulenburg (12 709 ha), hr. Wilhelm von Hochberg (10 161 ha), ks. Kalikst Biron von Curland (8802 ha), hr. Maria Eugenia von Moltke (5627 ha), ks. Henryk Reuss XIII (6370 ha), ks. Ernst von Sachsen- -Altenburg (5627 ha), hr. Otto zu Stolberg-Wenigerode (4151 ha)³¹.

________________

25 Por. MILLER 1993, s. 11‟19. Na temat przywiązania arystokratów angielskich do ziemi i posiadłości na wsi por. GIROUARD 1985, s. 22‟27.

26 Por. DAUMARD 1988, s. 92‟93; BECKETT 1986, s. 43‟90, 178‟183.

27 Por. KOWAL 1993; MOLIK 1999b, s. 60; MOLIK 2004.

28 Por. ZIELIŃSKA 1997, s. 24.

29 Podane wyliczenia opierają się na opracowaniu: WYKAZ 1872. A. Mężyński, opisując sytuację finansową Działyńskich, wskazał, że należy je traktować szacunkowo, gdyż przynajm-niej w stosunku do Kórnika wyliczenia administratorów nieznacznie się różniły (MĘŻYŃSKI 1987, s. 66). Zaznaczam również, że podaję tutaj własność ziemską wybranych rodów jedynie na terenie Wielkopolski, tymczasem część z nich posiadała również majątki pod innymi zabo-rami. Por. również TRZECIAKOWSKI 1960, s. 9‟10.

30 Na podstawie ustaleń po kongresie wiedeńskim między królem Prus a domem książę-cym von Thurn und Taxis na Ratyzbonie, książęta z tego rodu utracili monopol pocztowy na prawym brzegu Renu. W ramach rekompensaty król Fryderyk Wilhelm III odstąpił im jako dzie-dziczne lenno Księstwo Krotoszyńskie (domeny krotoszyńska, odolanowska, rozdrażewska i orpi-szewska). Por. HADRYCH 1996, s. 178.

31 Na podstawie: WYKAZ 1872; HARNIER 1971, s. 69‟70. Por. również KOZŁOWSKI 1976, s. 15‟30.

Właściciele opisanych w niniejszym opracowaniu kolekcji byli posiada-czami średniej wielkości majątków. W 1872 r. hr. Jan Działyński miał 7236 ha ziemi, w tym 3584 ha lasów³² (nie licząc Gołuchowa³³, który jeszcze co prawda w tym roku oficjalnie należał do Działyńskiego, ale de facto prze-szedł już we władanie jego żony). Ignacy Bniński posiadał majątek o po-wierzchni 7581 ha (w tym około 1,3 tys. ha zajmowały lasy)³⁴. Edward Alek-sander hr. Raczyński był właścicielem 6355 ha (w tym 1412 ha lasów)³⁵. Do hrabiostwa Mielżyńskich należało 5141 ha (w tym 2063 ha lasów)³⁶. Izabella z Czartoryskich Działyńska przed objęciem Gołuchowa posiadała w Wielkopolsce dwa majątki ‟ Konojad i Sapienko ‟ o powierzchni 1230 ha ziemi³⁷.

Nowe możliwości inwestowania pieniędzy, jakie przyniosło XIX stulecie (giełda, akcje przedsiębiorstw, udział w kompaniach kolejowych), arystokra-cja przyjmowała bardzo ostrożnie³⁸, a wręcz niechętnie³⁹. W drugiej połowie tego wieku coraz częściej pojawiają się jednak próby inwestowania funduszy w nowe możliwości bogacenia. Początkowo były one bardzo często związane z kapitałem państwowym (spółki i państwowe kompanie kolejowe), który arystokraci traktowali jako gwarancję bezpieczeństwa finansowego

przedsię-________________

32 WYKAZ 1872, s. 111, 137, 143, 147, 149. Były to: Kórnik, Januszewo, Kijewo, Zimino.

33 Majątek gołuchowski na podstawie ww. spisu zajmował 826,66 ha.

34 WYKAZ 1872, s. 161. W 1884 r. dobra Ignacego Bnińskiego liczyły 6206 ha. Por. KWI-LECKI 2004, s. 314.

35 WYKAZ 1872, s. 27, 135, 137. Były to: Jeżewo, Rogalin, Psarskie, Wojnowice.

36 W tym Miłosław i Kembłowo Seweryna Mielżyńskiego i zapisany na jego żonę, Francisz-kę Mielżyńską, folwark Chrustowo, WYKAZ 1872, s. 177.

37 WYKAZ 1872, s. 73, 75. Izabella Czartoryska wnosiła w posagu 600 tys. franków (ok. 170 tys. talarów), połowę w akcjach Banku Francuskiego; za pozostałą sumę kupiono ma-jątki Konojad i Sapienko w Wielkopolsce.

38 Niektórzy badacze wskazują, że przed rewolucją przemysłową arystokraci odgrywali znaczącą rolę w przemyśle w Anglii (tkactwo), Francji (finansowanie manufaktur w różnych gałęziach przemysłu) i Niemczech (przemysł metalurgiczny). Zaś w początkach XIX wieku arystokracja w mniejszym stopniu interesowała się zmianami w gospodarce. Por. LIEVEN 1992, s. 119‟133. Jedynie w Anglii można było na początku XIX wieku zaobserwować inwe-stycje arystokratów w kopalnie i produkcję żelaza. Por. BECKETT 1986, s. 236‟237.

39 J. Działyński z oburzeniem obserwował, jak jego małżonka, wzorem swojej babki Anny Sapieżyny, poszerza swój majątek, grając na giełdzie. Por. Listy J. Działyńskiego do Józefa Rus-tejki, BK 07449, k. 158‟164. Ironicznie również komentował postawę księcia Adama Jerzego Czartoryskiego, który „na dowód jej [księżniczki Izabelli] wielkiego praktycznego rozumu opo-wiada, iż sama daje instrukcje agentom wekslowym na bursie i najszczęśliwiej gra w papiery! To zaprawdę nie do pojęcia, chybaby Jenerał [Władysław Zamoyski] zmyślał […]” (list J. Działyń-skiego do J. Klaczki z 30 grudnia 1856 r., BK 07356, k. 453). Finanse książąt Czartoryskich w Paryżu i odważne decyzje o zakupie akcji i grze na giełdzie, podejmowane przez Annę Sapie-żynę, opisuje J. Pezda. Por. PEZDA 2003, s. 70‟92.

wzięcia⁴⁰. Wielkopolska specyfika ‟ krzewienie ideałów „pracy u podstaw”, prowadziła miejscowych arystokratów do czynnego angażowania się, zakła-dania i przewodniczenia nowym jednostkom gospodarczym, których celem było zaktywizowanie ludności zamieszkującej prowincję poznańską⁴¹. Na-zwiska arystokratów odnajdziemy wśród udziałowców Ziemstwa Kredytowe-go⁴², Bazaru⁴³, pierwszych banków akcyjnych: banku Tellus⁴⁴ i Banku Rolni-czo-Przemysłowego Kwilecki, Potocki i Sp.⁴⁵

Szczegółowe zrekonstruowanie dochodów poszczególnych arystokratów w Wielkopolsce nie jest możliwe. Na podstawie dostępnych źródeł można jedynie w przybliżeniu ocenić ich sytuację finansową.

W połowie XIX wieku czołówka arystokratów z najwyższym rocznym do-chodem prezentowała się następująco: hr. Atanazy Raczyński (30 tys. tala-rów), hr. Tytus Działyński (28 tys. talatala-rów), książę August Antoni Sułkowski (25 tys. talarów), książę Antoni Radziwiłł (25 tys. talarów), następnie hrabio-wie: Ignacy Bniński, Leon Mielżyński, Teodor Mycielski, Leon Skórzewski ‟ po 20 tys. talarów⁴⁶.

Małżonkowie Działyńscy mieli zakontraktowaną w intercyzie odrębność majątkową⁴⁷. Zgodnie z danymi z umowy przedślubnej, roczny dochód Iza-belli w 1857 r. wynosił 5 tys. talarów, a Jana 2,5 tys. talarów⁴⁸. Znane są war-tości majątków Działyńskich po ich śmierci. Po śmierci Izabelli hr. Działyń-skiej wartość jej majątku ustalono u notariusza na dzień 22 maja 1900 r.

na 5 015 503 marek niemieckich (1671 834 dawnych talarów pruskich)⁴⁹,

________________

40 Przede wszystkim we Francji, por. DAUMARD 1988, s. 93; PINAUD 1988, s. 393.

W pierwszej połowie XIX wieku wśród arystokracji francuskiej panowało przekonanie, że nie przystoi jej angażowanie się w nowe kapitalistyczne przedsiębiorstwa. Daumard podaje przy-kład: kiedy gen. de Ségur zdecydował się pokierować kompanią kolejową Orleanów, wybuchł mały skandal, a arystokraci zarzucili mu przyjęcie stanowiska nieodpowiadającego jego uro-dzeniu.

41 Por. TRZECIAKOWSKI 1999.

42 Por. TRZECIAKOWSKI 1973, s. 75‟79.

43 Założycielami Bazaru byli m.in. Maciej Mielżyński, Potworowscy, Adolf Bniński, Por.

48 Po objęciu spadku po ojcu w 1861 r., Jan osiągał 10 tys. talarów rocznego dochodu, ale sumę tę obciążały jeszcze zobowiązania wobec matki.

49 W 1873 r. talary pruskie zastąpiono ujednoliconą w całym cesarstwie marką. W niniej-szym rozdziale przyjęto zasadę podawania wartości marki w stosunku do talara po takim kur-sie, jaki zachował się w źródłach (a więc w takim, jakim obliczali go sami arystokraci bądź ich prawnicy). W przypadku braku przeliczeń źródłowych na podstawie danych z: SŁOWNIK GEOGRAFICZNY 1880, s. 17.

z czego na 728 101 marek (242 700 talarów) oszacowano kolekcje dzieł sztuki i wyposażenie zamku w Gołuchowie. Do hrabiny należał ponadto Hôtel Lambert i majątek w akcjach i obligacjach⁵⁰. Po śmierci Jana Działyń-skiego podliczono wartość jego majątku. Dochód roczny oszacowano na 109 tys. marek (ok. 36 tys. talarów), natomiast wartość długów i zobowiązań wynosiła rocznie 86 450 marek (28,8 tys. talarów)⁵¹.

Dochód z majątku miłosławskiego w latach 1839/1840 i 1840/1841 wyniósł odpowiednio 5 tys. i 5,4 tys. talarów, przy czym sumy te jeszcze wówczas dzielono między dwóch braci: Ignacego i Seweryna⁵². Ten ostatni uzyskał całkowitą własność majątku w 1843 r., na mocy umowy z pełnomoc-nikiem brata za sumę 88 250 talarów. Po śmierci hrabiostwa Mielżyńskich ich aktywa majątkowe oszacowano na 1 821 000 marek (ok. 607 tys. talarów), długi i zobowiązania wynosiły 1 686 417 marek (ok. 562 150 talarów)⁵³.

Zachowało się niewiele danych na temat sytuacji finansowej hrabiostwa Bnińskich. W literaturze utrwaliła się informacja, że Ignacy Bniński wyłożył w 1873 r. bajońską sumę 800 tys. talarów, pokrywając koszty bankructwa banku Tellus, którego był współudziałowcem⁵⁴. Sytuacja finansowa I. Bniń-skiego musiała być jednak całkiem dobra, skoro był on w stanie ponieść cię-żar tak dużej spłaty, a także: rok przed bankructwem Tellusa kupić majątek Dąbki, wybudować tam obszerny dwór, a w dziesięć lat po bankructwie roz-począć przebudowę pałacu w Samostrzelu, przy którym założono wówczas piękny ogród i park. Szybkie podźwignięcie się z bankructwa Tellusa tłuma-czy się w zachowanej literaturze z epoki różnorodnie: pomocą finansową rodziny i innych rodzin ziemiańskich, wspomnianą już pomocą kanclerza Ottona von Bismarcka, zaciągnięciem znacznych pożyczek, oszczędnością i mozolną pracą rodziny Bnińskich. Dodać do tego należy umiejętne gospo-darowanie majątkiem rolnym poprzez dopasowanie się do wymogów ryn-ku⁵⁵, inwestycje w przemysł rolniczy⁵⁶ oraz sprzedaż drewna⁵⁷.

________________

50 Materiały dotyczące spadku po Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej w Bibliotece Pol-skiej w Paryżu, sygn. BPP 845.

51 Por. Akta pogrzebowe po śmierci Jana Działyńskiego, Biblioteka Polska w Paryżu, sygn.

BPP 850.

52 SKORACZEWSKI 1910, s. 375.

53 Por. Materiały dotyczące działalności Karola Mielżyńskiego (młodszego brata Józefa Mielżyńskiego, bezpośredniego spadkobiercy Seweryna i Franciszki Mielżyńskich) z lat 1871‟1900, Dział Rękopisów BRacz, sygn. 2919.

54 WĘDZKI 2004, s. 206. Szczegółowo historię banku Tellus opisuje: KARWOWSKI 1919, s. 260‟263. Historię Tellusa przypomniał: MACYRA 1997.

55 Jak wskazuje W. Molik, do lat 70. bardzo opłacalne było w Wielkopolsce owczarstwo.

Kiedy ceny na wełnę gwałtownie zaczęły spadać, na skutek sprowadzania do Europy taniej wełny australijskiej, właściciele gospodarstw przerzucili się na chów bydła (MOLIK 1999b, s. 49;

por. również KOWAL 1993). Z braku archiwum majątku Bnińskich, można oprzeć się na

źró-W dużym uproszczeniu można więc założyć, że sytuacja majątkowa ko-lekcjonerów prezentowała się różnie. Na podstawie wskazanych dokumen-tów spadkowych przypuszczalnie bardzo wysokie dochody osiągała Izabella z Czartoryskich hr. Działyńska. Większość jej funduszy ulokowano we Francji i dopiero wraz z objęciem Gołuchowa hrabina zainteresowała się majątkiem ziemskim⁵⁸. Ignacy hr. Bniński opierał swoją fortunę na dochodach ze znacz-nej posiadłości ziemskiej, choć jak wspomniano wyżej, próbował również inwestować fundusze w działalność banku.

Wydaje się, że mniej więcej na tym samym poziomie prezentowały się dochody właścicieli Rogalina, Kórnika i Miłosławia. Edward Aleksander hr. Raczyński doprowadził co prawda w latach swojej młodości rodzinny majątek na skraj bankructwa, ale po ślubie z Różą z Potockich, a zwłaszcza dzięki pomocy rodziny żony, jego sytuacja finansowa polepszyła się⁵⁹. Póź-

________________

dłach prasowych. Na podstawie ogłoszeń w prasie lokalnej, daje się zaobserwować, że właści-ciel Samostrzela podążał za tymi zmianami. Ogłoszenia dominium Samostrzel z lat 1865‟1867 dotyczą sprzedaży owiec („Nadwiślanin” z 21 czerwca 1865 r., „Gazeta Toruńska” z 19 maja 1867 r.), z lat 70. sprzedaży bydła („Gazeta Toruńska” z 26 września 1875 r.). Reprodukcje ogłoszeń zamieścił w swojej książce: KUFFEL 2012, s. 227‟237.

56 W majątku Samostrzel znajdowały się: gorzelnia (założona w latach 50. XIX wieku), su-szarnia ziemniaków, tartak, udziały w cukrowni w Wałczu. Dobra wchodzące w skład domi-nium Samostrzel połączone były kolejką. Informacje na podstawie: ogłoszeń („Gazeta Toruń-ska” z 12 stycznia 1902 r.), FIEDLER 1923, s. 88, 92, 95.

57 Mogę jedynie spekulować, że ogromny wzrost inwestycji w koleje w latach 70. XIX wie-ku w Niemczech i popyt na drewno wykorzystywane w podkładach kolejowych mógł również stać się jednym ze źródeł dochodów w Samostrzelu (por. CZAPLIŃSKI, GALOS, KORTA 1990, s. 540‟551, rozdz. „Stosunki gospodarcze w Rzeszy bismarckowskiej”). Pamiętać również nale-ży, że arystokraci bardzo często uciekali się do sprzedaży znacznej ilości drewna ze swoich lasów, gdy potrzebowali dużych środków finansowych. Nie wiadomo, czy zrobił tak Ignacy Bniński dla poratowania swoich finansów. Podkreślić jednak należy, że Bniński posiadał tartak (jako jeden z niewielu arystokratów w Wielkopolsce obok Skórzewskich w Czerniejewie i Lubo-stroniu, Raczyńskich w Obrzycku, Mielżyńskich w Iwnie, Radziwiłłów w Antoninie) i oprócz sprzedaży surowego drewna, czerpał również zyski ze sprzedaży tego surowca, poddanego wstępnej obróbce.

58 Majątek gołuchowski przez większość czasu nie przynosił czystego dochodu właścicielce.

W podsumowaniu za 1896 r. wyliczono: „rozchód 118 750 marek, dochód 85 800 marek, deficyt 32 950 marek”; za rok 1897: „dochód 128 685 marek, rozchód 104 923 marek”. Por.

BPP Gołuchów. Rozliczenia, BPP 934.

59 Jak wspominał syn kolekcjonera, Edward Bernard: „Z pomocą pośpieszyła mu ciotka, późniejsza teściowa Adamowa Potocka […] zaapelowała do swoich braci bardzo zamożnych Branickich, zebrała u nich kwotę potrzebną dla zaspokojenia najpilniejszych potrzeb i z tą odsieczą wyprawiła do Rogalina swego syna Artura [Potockiego z Krzeszowic]”, RACZYŃSKI 2003, s. 182. Róża z Potockich wniosła w posagu 250 tys. guldenów (167 tys. talarów). Od śmierci pierwszego męża Władysława Krasińskiego dysponowała również dożywotnią rentą w wysokości 10 tys. rubli (ok. 32,4 tys. talarów). Por. RACZYŃSKI 1969, s. 154. Dla zaspokoje-nia swojej pasji kolekcjonerskiej Edward Aleksander Raczyński „obywał się bez dostatków tak

niej Raczyński brał również pożyczki pod hipotekę majątku rogalińskiego.

W 1893 r. pożyczył w ten sposób 50 tys. marek, a w 1920 r. zadłużył się w Poznańskim Towarzystwie Kredytowym na kwotę 343,5 tys. marek pol-skich⁶⁰. Pożyczki ojca spłacił w końcu jego syn Roger.

Jan hr. Działyński nadszarpnął zdecydowanie swoje dochody w ostatnich latach życia wydatkami związanymi z edytorstwem i poszerzaniem Biblioteki Kórnickiej. Pożyczał wówczas pieniądze od żony i od matki. Zaciągał również pożyczki w bankach i Nowym Ziemstwie Kredytowym. W 1875 r. stan zadłu-żenia jego majątków w Ziemstwie wynosił 164,6 tys. talarów, a w chwili śmierci hrabiego stan całego zadłużenia wykazywał sumę 249 401 talarów⁶¹.

Seweryn hr. Mielżyński poniósł duże wydatki w latach 1870‟1873. Wią-zały się one z przebudową pałacu w Miłosławiu (dobudowanie skrzydła gale-rii), zakupem kolekcji barona Rastawieckiego⁶² i kamienicy w Poznaniu na siedzibę TPN. Te znaczne wydatki możliwe były dzięki spieniężeniu majątku żony w Prusach Zachodnich (Wabcz)⁶³.

Z powyższych danych wynika, że większe niż poczynione wydatki na dzieła sztuki i zakupy kolekcjonerskie wykraczały poza możliwości finansowe przynajmniej części wielkopolskich arystokratów. W takich sytuacjach naj-częściej zaciągali oni pożyczki pod hipotekę bądź sprzedawali część swoich włości. Duże inwestycje nierzadko finansowali, sprzedając znaczną ilość drewna ze swoich lasów⁶⁴.