Zbiory hr. Bnińskich w Samostrzelu - WYBÓR I KONIECZNOŚĆ

Z

biory dzieł sztuki znajdujące się w Samostrzelu, rodowej siedzibie hrabiów Bnińskich, położonej w północnej części Wielkiego Księstwa Poznańskie- go, nie były powszechnie znane w XIX wieku, a ich właściciele nie dbali o popularyzację wiedzy na ich temat. Dlatego na początku niniejszego roz-działu należy zaznaczyć, że przedstawiam w nim rekonstrukcję zbiorów ro-dziny, opartą na bardzo skąpym materiale źródłowym. Podstawowym pro-blemem badacza, podejmującego próbę analizy samostrzelskich zbiorów, jest brak informacji na temat zakupów dzieł sztuki, które znalazły się w pa-łacu. Nie można również jednoznacznie

stwierdzić, który z przedstawicieli rodu Bnińskich kupował określone przed-mioty.

Pewne jest jednak, że Ignacy hr.

Bniński (il. 38) dokonał w latach 80. XIX wieku przebudowy pałacowych wnętrz oraz rozmieszczenia w nich zbiorów dzieł sztuki. Ponieważ odgrywał on de-cydującą rolę w zorganizowaniu ich eks-pozycji, zacznę od przedstawienia jego postaci.

Ignacy hr. Bniński (1820‟1893) był najmłodszym synem Józefa Januarego Bnińskiego (1787‟1846) i Marianny z Gąsiorowskich (1790‟1840). Począt-kowo jego domową edukacją zajmował się Ludwik Koenigk. Następnie młody

dziedzic ukończył gimnazjum w Kolonii Il. 38. Ignacy hr. Bniński

w 1839 r.¹ i wyjątkowo starannie, jak na arystokratę owego czasu, kontynuo-wał naukę na uniwersytecie. Ukończył prawo na uczelniach w Berlinie i w Królewcu². Nacisk na edukację najmłodszego syna wiązał się prawdopo-dobnie z planowaną dla niego karierą w służbie państwowej³. Pomimo po-myślnego zaliczenia egzaminu na aplikanta w sądownictwie pruskim⁴, Ignacy Bniński zrezygnował z kariery prawniczej i wyjechał do Paryża, angażując się tam w działalność emigracyjną⁵.

Po powrocie do Wielkopolski wykupił od ojca Samostrzel i czynnie za-angażował się w przygotowanie planowanego powstania⁶. Po wydarzeniach

________________

1 Polscy biografowie podają fakt ukończenia przez I. Bnińskiego gimnazjum w Poznaniu (WOJTKOWSKI 1936). Bniński rzeczywiście uczęszczał do Gimnazjum Marii Magdaleny (w dokumentach figuruje w 1837 r. jako uczeń kl. II/I, BIAŁOBŁOCKI 1995, s. 22), ale maturę zdał jednak w Kolonii. Zachował się odpis świadectwa maturalnego Coelnisches Reale Gymna-sium z 12 maja 1839 r. AP w Bydgoszczy, Archiwum Bnińskich z Samostrzela, sygn. 822/83.

2 Zachowane potwierdzenie ukończenia kolejnych lat studiów prawniczych Königlichen Friedrich Wilhelms Universität w Berlinie (19 marca 1842 r.) i Königlichen Preusslichen Universität w Królewcu (15 października 1840 r.). AP w Bydgoszczy, Archiwum Bnińskich z Samostrzela, sygn. 822/83. M. Motty wspominał, że w czasie studiów w Berlinie Ignacy Bniń-ski mieszkał u profesora Benarego, MOTTY 1999, s. 275. W Berlinie poznał swoją przyszłą żonę, Emilię z Korzbok-Łąckich, która wraz z rodzeństwem i opiekującą się nimi po śmierci matki, ciotką Emilią Sczaniecką, mieszkała w wynajętym przez ojca Antoniego Łąckiego pała-cyku przy Friedrichstrasse. W 1839 r. Emilia Korzbok-Łącka zadebiutowała w towarzystwie.

Por. REZLER 1996, s. 84, 90.

3 Zgodnie z reformami przeprowadzonymi pod koniec XVIII wieku w Prusach, aby wstąpić do służby państwowej i urzędniczej trzeba było ukończyć studia uniwersyteckie.

4 Egzamin na auskultatora zdał w 1842 r. we Frankfurcie nad Odrą. Por. WOJTKOWSKI 1936, s. 145‟146.

5 W Paryżu I. Bniński obracał się głównie w towarzystwie ziemian wielkopolskich, którzy zamieszkiwali przy rue St. Jacques 87. W stolicy Francji mieszkali od 1843 r.: Konstanty Scza-niecki z żoną i córką, Emilia Sczaniecka, Emilia i Władysław Łąccy, Tertulian Koczorowski z żoną, Gorzeńscy i Łubieńscy (REZLER 1996, s. 104‟105). W dokumentach Klubu Polskiego i raportach Dyrekcji Towarzystwa Polskiego z 1845 r. I. Bniński figuruje jako nowy członek Towarzystwa (BPP 632/5). Kontakty z paryską emigracją utrzymywała jego matka, Marianna z Gąsiorowskich, korespondująca z Adamem Mickiewiczem, który odwiedził Samostrzel (List Józefowej Bnińskiej do A. Mickiewicza z 1831 r., BPP, sygn. MAM 490). Po powrocie do kraju wspomagał finansowo działalność paryskich organizacji emigracyjnych. Rada Polskiej Szkoły na Batignolles w 1869 r. mianowała go członkiem honorowym (BPP, sygn. akc. 2348). W 1866 r.

wpisał się na listę członków Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu i regularnie opła-cał składki (BPP 1506, k. 1‟4, 23‟26). Jego działalność kontynuował syn Bolesław Wojciech (1849‟1912), wspomagając fundusz stypendialny Towarzystwa Dobroczynności Dam Polskich w Paryżu (BPP, sygn. akc. 2609). Por. również GADON 1883, s. 114.

6 Mimo że w dokumentach Mierosławskiego znaleziono wyraźne wytyczne, wskazujące na to, że Bniński miał być komisarzem wojskowym w powiecie wyrzyskim w 1848 r., udało mu się uniknąć kary. Por. WOJTKOWSKI 1936. W czasie kolejnego zrywu wolnościowego, tj. powstania styczniowego, Bniński zaopatrywał w broń i niezbędny ekwipunek ochotników.

Por. MYŚLIBORSKI-WOŁOWSKI 1975, s. 65.

Il. 39. Emilia z Łąckich hr. Bnińska

1848 r. poświęcił się polityce, (zasiadając w Izbie Panów pruskiego parla-mentu⁷), działalności lokalnej⁸ i ‟ wraz z poślubioną w 1845 r. Emilią z Łąckich (1826‟1907, il. 39) ‟ upiększaniu rodowej siedziby, czyli pałacu w Samostrzelu.

Małżonkowie postanowili przebudować przejęty od rodzica pałac (il. 40).

Prace prowadzone przez architekta Franza Schwechtena w latach 80. XIX wieku

________________

7 Por. KARWOWSKI 1919, s. 354, 476‟477.

8 Wspierał finansowo wydawanie „Dziennika Poznańskiego” (ŻMIDZIŃSKI 1975, s. 38‟43).

W 1862 r. był współzałożycielem banku Tellus (USTAWA 1863), którego spektakularne ban-kructwo omal nie doprowadziło go do ruiny (KARWOWSKI 1919, s. 261‟263). Wojtkowski podaje, że w odbudowaniu fortuny pomagali mu inni ziemianie oraz przyjaciel z ławy uniwersy-teckiej ‟ Otto von Bismarck. Informacja ta jednak nie ma żadnego oparcia w faktach. Bismarck skończył studia w Berlinie na 5 lat przed pojawieniem się tam Bnińskiego. Por. TRZECIA-KOWSKI 2009, s. 48‟51. Niemniej jednak zachowały się dwa listy Bismarcka do Bnińskiego z 1885 r., z których wynika, że spotykali się prywatnie i nawzajem odwiedzali. Bismarck w jednym z listów przepraszał za to, że jest zmuszony odmówić zaproszenia hrabiny Bnińskiej i zapowiadał swoją wizytę u hrabiostwa w innym terminie (chodziło o odwiedziny w Berlinie, a więc najprawdopodobniej w hotelu, w którym zatrzymali się Bnińscy, bądź apartamencie, który mogli wynajmować w mieście). BN 8499, k. 14‟17.

dotyczyły m.in. wnętrz pałacowych⁹. Ich ostateczne wykończenie pozwoliło na odpowiednie rozmieszczenie w obrębie pałacu rozwijanej przez hrabio-stwo biblioteki¹⁰ i kolekcji dzieł sztuki.

Informacje na temat tej ostatniej są mniej niż skromne. W literaturze przyjęło się podawać kilka faktów, w zasadzie niepotwierdzonych źródłowo.

I tak, uznaje się, że ojciec Ignacego, Józef January hr. Bniński wraz z pierwszą XIX-wieczną przebudową barokowego pałacu na klasycystyczny, wiązaną z K. F. Schinklem, rozpoczął konstruowanie kolekcji dzieł sztuki, przy czym część obrazów odziedziczyć miał po swoim ojcu Konstantym¹¹.

Il. 40. Pałac w Samostrzelu, ok. 1912

________________

9 Na temat architektury pałacu w Samostrzelu, a zwłaszcza zmian za czasów Ignacego i Emilii Bnińskich, por. ŁANIECKI 2005, s. 251‟276; KORECKA-SZULC 2011, s. 55‟58.

10 Zachowane informacje na temat biblioteki wskazują, że Ignacy Bniński zebrał ok. 3 tys.

tomów, przeważnie z XVIII‟XIX wieku, poświęconych przede wszystkim historii (zwłaszcza dziejom Wielkopolski), prawu i ekonomii. W księgozbiorze znalazło się też kilka starych dru-ków z XVI i XVII w. Por. SZULC-GOLSKA 1929, s. 32‟33.

11 KWILECKI 2004, s. 313. Autor uważa, że obrazy Bacciarellego mogły znaleźć się w Samostrzelu za sprawą bliskich kontaktów Konstantego Bnińskiego z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim. Por. również: ŁANIECKI 2005, s. 259.

Nie zachowały się również żadne wypowiedzi małżonków I. i E. Bnińskich na temat ich zbiorów i tego, w jaki sposób sami je traktowali. Nic nie wskazu-je również na to, aby Ignacy zatroszczył się o spisanie należących do niego dzieł sztuki, czy rozpropagowanie wiedzy na ich temat choćby na skalę regio-nalną. Brakuje również informacji o stosunku do zbiorów kolejnej właściciel-ki Samostrzela ‟ córwłaściciel-ki Ignacego i Emilii, Marii Bnińswłaściciel-kiej (1851‟1934).

Dysponujemy dziś jedynie kilkoma źródłami, które choć cząstkowe i nie-oddające w całości obrazu zbiorów samostrzelskich, pozwalają podjąć pró-bę oceny kolekcji hrabiostwa Bnińskich. Należą do nich: dokumenty znaj-dujące się dziś w Muzeum Lubelskim w Lublinie¹² (do którego tuż przed wybuchem II wojny światowej przesłano w skrzyniach dzieła sztuki¹³), in-formacje na temat pojedynczych obrazów w kolekcjach innych muzeów polskich¹⁴ oraz zachowane fotografie pałacowych wnętrz z okresu między-wojennego¹⁵. Na podstawie dokumentacji z Lublina sporządzono ANEKS II do niniejszej pracy.

Przegląd dokumentów z archiwum Muzeum Lubelskiego pozwala wyod-rębnić dwie główne grupy przedmiotów, znajdujących się przed wybuchem II wojny światowej w Samostrzelu. Charakter przedmiotów zarówno z pierw-szej, jak i z drugiej grupy wskazuje na to, że zbiory narastały pokoleniowo i były poszerzane przez właścicieli majątku przez cały XIX wiek oraz na po-czątku XX wieku.

Pierwszą grupę stanowiły dzieła sztuki, zdobiące pałacowe wnętrza, ale nietworzące zamkniętego, przemyślanego i wyeksponowanego zespołu. Były to: militaria, rzemiosło artystyczne i część obrazów, rozmieszczonych w poko-jach mieszkalnych i hallu. Do drugiej grupy należy zaliczyć obrazy dawnych mistrzów. Stanowiły one zbiór, dla którego wyznaczono w przestrzeni pała-cowej osobne miejsce na ekspozycję.

Rozpocznę od krótkiej charakterystyki dzieł, wchodzących w skład pierw-szej grupy, a więc przedmiotów, pełniących funkcję dekoracyjną w pałacu.

Należały do niej militaria (w ANEKSIE II ujęte pod nr 1‟17), które w dostęp-nych materiałach zostały opisane bardzo ogólnie, jednak ich dobór wskazuje

________________

12 W 1944 r. w Lublinie odnaleziono pięć skrzyń z Samostrzela. Por. Protokół zdawczo- -odbiorczy z 14 listopada 1944 r. w Archiwum Muzeum Lubelskiego w Lublinie.

13 W literaturze można również znaleźć wskazówki (niepotwierdzone przez ich autorów źródłowo), że zbiory samostrzelskie przetransportowano do Miru (skąd zostały przewiezione do ZSRR) oraz w okolice Nowogródka i do Kozłówki pod Lublinem. Por. GLINKOWSKI 2001, s. 23‟24; ŁANIECKI 2005, s. 260.

14 Przykładowo portret Wojciecha Bnińskiego (1710?‟1755) w Muzeum im. Kazimierza Pułaskiego w Warce. Por. KUFFEL 2012, s. 36.

15 Są to fotografie odnalezione po II wojnie światowej i pozostające w zbiorach osób pry-watnych, m.in. opiekującego się dziś pałacem Tadeusza Przyborowskiego.

na różnorodność zainteresowań Bnińskich. W Samostrzelu znalazła się polska broń biała, ale również egzemplarze wyrobów z innych krajów (nr 7‟9, 11).

Powszechne w domostwach szlacheckich, a później ziemiańskich, było rów-nież przechowywanie zdobytych przez przodków łupów wojennych, takich jak makaty czy baldachimy namiotu tureckiego spod Wiednia (nr 16‟17).

W XIX wieku z wielką pieczołowitością traktowano z kolei pamiątki po-wstańcze (nr 6). Nic nie wskazuje jednak na to, aby zabytki zaaranżowano we wspomniane w poprzednich rozdziałach zbrojownie. Nie wiadomo również, jak je przechowywano i czy Bnińscy traktowali je szczególnie, odpowiednio eksponując w pałacowym wnętrzu.

Interesujących informacji dostarcza pałacowy zestaw ceramiki i rzemiosła artystycznego. Brakuje szczegółowych danych co do historii jego poszczegól-nych obiektów, oprócz jednej, przekazywanej sobie w rodzinie Bnińskich, opowieści. Zgodnie z nią w 1812 r. zatrzymał się w Samostrzelu marszałek francuski i dowódca wojsk Księstwa Warszawskiego Louis Nicolas Davout i ofiarował gospodarzom porcelanowy serwis¹⁶. Niezależnie od tego, czy opowieść jest prawdziwa, nie ulega wątpliwości, że w Samostrzelu znalazły się tak popularne na początku XIX wieku na ziemiach polskich przedmioty z wizerunkiem Napoleona I (nr 23 i 32). Podobnie, zapewne na skutek podą-żania za modą na poszukiwanie poloników, zakupiono przedmioty związane z królową Marią Leszczyńską (nr 35‟36). Część wymienionych w spisie obiektów (zegar z popiersiem Stanisława Augusta Poniatowskiego ‟ nr 20, strój męski z czasów stanisławowskich ‟ nr 34) wiązać należy z dziadkiem Ignacego, ostatnim kasztelanem chełmińskim, związanym z frakcją króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Konstantym Bnińskim (1730‟1810).

W sferze domysłów pozostanie to, czy również kontaktom z XVIII-wiecznym dworem warszawskim zawdzięczał pałac w Samostrzelu „chińskie wazony”

(nr 26‟27). Moda na wyposażenie wnętrz w stylu chinoiserie rozwijała się do pierwszej ćwierci XIX wieku¹⁷ i obecność przedmiotów tego typu w wielko-polskim pałacu można wiązać z K. Bnińskim, ale równie dobrze z jego synem Józefem Januarym.

Brak źródeł wyklucza jakiekolwiek domniemania co do proweniencji i wskazania osoby, która zakupiła „misy stare greckie na nóżkach” (nr 30) oraz „amfory stare, greckie” (nr 31). Jeśli ceramika antyczna, zgromadzona w Samostrzelu, rzeczywiście ograniczała się tylko do tych kilku naczyń, nie można mówić o zbiorze kolekcjonerskim, a podobnie ‟ jak w przypadku

wy-________________

16 DURCZYKIEWICZ 1912, s. 33.

17 Por. ZASŁAWSKA 2000, s. 65‟104 (szczególnie podpunkt „Gust chiński w Polsce”, s. 68‟73) oraz historię zainteresowań „chińszczyzną” w Europie przełomu XVIII i XIX wieku w książce tej samej autorki: ZASŁAWSKA 2008, s. 222‟229; 291‟295.

mienionych wyżej przedmiotów ‟ o pojedynczych, „modnych” zakupach, których celem była dekoracja pałacowych wnętrz¹⁸. Potwierdzają to również dwie fotografie ukazujące owalny salon (najprawdopodobniej po kolejnej zmianie wystroju) na piętrze, w którym na wysokich cokołach ustawiono oz-dobne naczynia (il. 41‟42).

Il. 41. Pałac w Samostrzelu ‟ salon owalny na I piętrze, przed 1939 Il. 42. Pałac w Samostrzelu ‟ salon owalny na I piętrze,

przed 1939

Powyższe uwagi odnoszące się do militariów i ceramiki potwierdzają zachowane fotografie pałacowych wnętrz. Na żadnej z nich nie udaje się za-obserwować celowo wyeksponowanej przestrzeni, w której właściciele umie-ściliby wskazane przedmioty. Pojedyncze bibeloty poustawiane są na przy-ściennych stolikach, a w jednym z pomieszczeń ‟ salonie I piętra można zaobserwować dwa kredensy, prezentujące szkło i porcelanę¹⁹ (il. 43).

Pomieszczenia pałacowe oprócz wskazanych dzieł sztuki zdobiły również obrazy. W zrekonstruowanym spisie znalazło się ich 34. W przybliżeniu po-dobną liczbę znajdujących się w pałacu zabytków malarstwa można podać na podstawie zachowanych fotografii²⁰.

________________

18 Funkcję typowo użytkową miały wymienione w spisie zastawy stołowe, przy czym część z nich, ozdobiona monogramami I.B. i E.B., została prawdopodobnie zamówiona z okazji ślubu Ignacego i Emilii z Łąckich w 1845 r. Nr 38‟46 wg spisu w ANEKSIE II.

19 Por. KORECKA-SZULC 2011, s. 56‟57.

20 Na fotografiach, jakimi w tej chwili dysponujemy, można doliczyć się około 30 obrazów, porozwieszanych w różnych pomieszczeniach pałacu. W niektórych przypadkach trudno okre-ślić ich temat, ale wydaje się, że żadnego z nich nie należy wiązać z grupą obrazów polskich

Il. 43. Pałac w Samostrzelu ‟ salon na I piętrze, przed 1939

Część z nich udaje się określić jako portrety rodzinne (nr 78‟81) i obrazy religijne (nr 57‟58), które dekorowały pomieszczenia pałacu na I piętrze (il. 44‟45)²¹. Część stanowiła grupę obrazów polskich artystów z przełomu XIX i XX wieku (nr 65‟75 spisu), o których rozmieszczeniu w pałacowych wnętrzach nic nie wiadomo. Był to zespół głównie pejzaży, który wiązać nale-ży z kolejną właścicielką Samostrzela ‟ Marią hr. Bnińską, albo jej starszym bratem Bolesławem Wojciechem (1849‟1921).

Odrębną grupę obrazów dekorujących wnętrza pałacowe stanowił zespół portretów postaci historycznych. Zostały one rozmieszczone w hallu, a zaak-centowanie w obrębie pałacu jego reprezentacyjnej części wejściowej wiąże się ze wspomnianą już, podjętą przez Ignacego Bnińskiego, przebudową. Architekt

________________

artystów z początku XX wieku (ANEKS II, nr 66‟76). Tym samym znajdującym się na foto-grafiach 30 obrazom można przypisać w przybliżeniu 24 opisane przedstawienia ze „spisu lubelskiego”.

21 W salonie na I piętrze znalazły się cztery portrety ‟ popiersia w strojach historycznych.

Ich identyfikacja na podstawie spisu nie jest możliwa. Z zachowanych do dziś obrazów, pocho-dzących z pałacu, mogą to być: Portret Leona Antoniego Raczyńskiego oraz Portret Wojciecha Bnińskiego. Por. KUFFEL 2012, s. 35‟36. W jednym z pomieszczeń o bardzo skromnym wy-stroju, nad łóżkiem zawieszono dwie Madonny (kopie wizerunków pędzla Murilla), wykonane w Rzymie i jako takie prawdopodobnie zamówione przez Bnińskich, być może właśnie do de-koracji prywatnej sypialni i podkreślenia jej modlitewno-kontemplacyjnego charakteru.

Il. 44. Pałac w Samostrzelu ‟ pokój Pana na I piętrze, przed 1939 Il. 45. Pałac w Samostrzelu ‟ sypialnia na I piętrze, przed

1939

Franz Schwechten wprowadził wówczas szereg zmian w obrębie środkowej części pałacu²². Przede wszystkim zrezygnował z układu amfiladowego po-mieszczeń i wprowadził nowoczesny hall²³.

Najważniejszy element wystroju tej nowej przestrzeni na parterze ‟ por-trety postaci historycznych ‟ nie pełnił wyłącznie funkcji dekoracyjnej, tak jak wskazane wyżej militaria, ceramika i część obrazów. Wspomniane portre-ty nie były również zbiorem kolekcjonerskim. Miały charakter reprezentacyj-ny i ideowy, który wyraźnie podkreślało ich umiejscowienie. Dlatego też na-leży krótko opisać przestrzeń hallu i korytarza na parterze samostrzelskiego pałacu.

Główne wejście pałacowe prowadziło do przebudowanego hallu, złożo-nego z dwóch części (il. 46). Pierwsza była wyższa i połączona z drugą dwoma oddzielnymi biegami prostych schodów z balustradą, opartą na tralkach. Nad nimi, na wyższym poziomie hallu, znajdowały się dwie pary kanelowanych kolumn. Za nimi wyodrębniono przejście do owalnego salonu, prawdopo-dobnie zaznaczone wąskimi kolumienkami. Po lewej zaś dochodziło się do głównej klatki schodowej.

________________

22 KORECKA-SZULC 2011, s. 55. Autorka przypomina, że ostatecznie M. Omilanowska potwierdziła w literaturze autorstwo Schwechtena (F. Schwechten uznawany był za prawdopo-dobnego autora modernizacji samostrzelskiego pałacu, ale nie potwierdzono źródłowo jego pracy dla Bnińśkich. Wg M. Omilanowskiej analiza formalna pozwala przypuszczać, że to on był odpowiedzialny za przebudowę). Por. OMILANOWSKA 2006, s. 200‟201.

23 KORECKA-SZULC 2011, s. 56.

Il. 46. Pałac w Samostrzelu, rzut parteru

(kolor biały ‟ reprezentacyjny hall wejściowy oraz korytarz prowadzący do klatki schodowej, kolor ciemno-szary ‟ klatka schodowa, kolor jasnociemno-szary ‟ pomieszczenia reprezentacyjne i mieszkalne, strzałki wskazują,

gdzie znajdowały się reprezentacyjne portrety)

Wymienione wnętrza łączyła podobna dekoracja malarska i sztukatorska, nawiązująca do wzorów architektury klasycznej. Głównym elementem po-rządkującym przestrzeń były pilastry, które wywoływały imponujące wraże-nie w pierwszej, wejściowej, bardzo dobrze oświetlonej części hallu. Wspiera-ły się na wysokim cokole, zwieńczonym gzymsem, obiegającym tę część pomieszczenia. Z ich jasną kolorystyką kontrastowała ciemna barwa kolumn, akcentujących drugi poziom hallu.

Przed gościem przekraczającym próg pałacu w Samostrzelu, natychmiast po wejściu roztaczał się więc monumentalny widok ‟ na wprost reprezenta-cyjne schody i kolumny, z kolei po prawej i po lewej stronie, na wschodniej i zachodniej ścianie, płótna dużych rozmiarów, ukazujące oblicza postaci z historii Polski. Po lewej stronie znajdował się portret króla Stanisława Au-gusta Poniatowskiego w stroju koronacyjnym (il. 47), następnie bliżej scho-dów, portret Stefana Batorego (il. 48). Po przeciwnej stronie zawieszono ko-lejne dwa portrety. Jedyne zachowane zdjęcie, zrobione z górnej części hallu, z miejsca prowadzącego w stronę klatki schodowej, choć bardzo słabej jako-ści (il. 49), bezsprzecznie potwierdza układ czterech portretów monumental-nych rozmiarów (dwóch na ścianie wschodniej i dwóch na ścianie zachod-niej), zawieszonych w dolnej sieni. Wszystkie umiejscowiono w bogatych

dwubarwnych ramach, kolorystycznie korespondujących z wystrojem całej wejściowej przestrzeni. Na wskazanej fotografii można również zauważyć ledwie widoczny kolejny portret o znacznych rozmiarach, zawieszony na pół-nocnej ścianie górnej części hallu, w podobnej, dwubarwnej ramie.

Il. 47. Pałac w Samostrzelu ‟ hall, ściana wschodnia, przed 1939

Il. 48. Pałac w Samostrzelu ‟ hall, ściana wschodnia, przed 1939

Widoczne na fotografii trzy portrety (dwa w części dolnej i jeden w części górnej hallu) można zidentyfikować na podstawie spisu obrazów, przewie-zionych do Lublina (nr 59‟64 ANEKSU II). Pod względem rozmiarów naj-bliższe są im: portret prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego; portret króle-wicza Władysława Zygmunta oraz portret hetmana Stefana Czarnieckiego²⁴. Nieco mniejszy jest portret Łukasza z Bnina Opalińskiego²⁵. Jest zresztą wielce

________________

24 Widoczny wyraźnie na fotografiach portret króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ma rozmiary 160  264 cm; portret Stefana Batorego jest nieznacznie mniejszy. Natomiast wymienione portrety mają odpowiednio: Portret nieznanego biskupa ‟ 160  255 cm; Portret królewicza Władysława Zygmunta ‟ 115  230 cm; Portret hetmana Stefana Czarnieckiego ‟ 120  229 cm.

25 Jego rozmiary to: 200  130 cm.

Il. 49. Pałac w Samostrzelu ‟ widok na hall, przed 1939

wielce prawdopodobne, że jeden z nich znajdował się na którejś z niewi-docznych ‟ na dostępnych dziś fotografiach ‟ ścian górnej części hallu.

Rozmieszczone w hallu portrety nawiązywały do historii XVII-wiecznej Polski i czasów stanisławowskich. Zgodnie z tradycją rodzinną cztery z sze-ściu przedstawień miał namalować Marcello Bacciarelli, a przywieźć je do Samostrzela z Warszawy ‟ Konstanty Bniński²⁶. Dziadek Ignacego, Konstan-ty Bniński, rozwijał swoją karierę poliKonstan-tyczną za panowania ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego. Piastował wówczas prestiżowy urząd marszałka w Trybunale Koronnym²⁷. Popierał politykę króla, za co został odznaczony orderami św. Stanisława (1775) i Orła Białego (1778)²⁸. Konstanty przebywał często w latach 60. i 70. XVIII wieku w Warszawie,

________________

26 Dotychczas nie określono dokładnego datowania tych obrazów. Prawdopodobnie portret Stanisława Augusta Poniatowskiego rzeczywiście wyszedł z pracowni M. Bacciarellego.

27 Marszałek Trybunału Koronnego, wybierany przez sędziów tego zgromadzenia, był jed-ną z najważniejszych osób w Rzeczypospolitej. Od XVII wieku przyjęło się, że marszałek powi-nien być człowiekiem potężnym, wpływowym i bardzo majętnym (by sprostać wydatkom zwią-zanym z piastowaną funkcją). Funkcja Marszałka Trybunału Koronnego była jedynym stanowiskiem w sądownictwie, które pragnęła piastować magnateria. Stanisław August Ponia-towski osobiście interesował się obsadą tego urzędu i starał się wpływać na wybór sędziów Trybunału Koronnego. Por. BEDNARUK 2008, s. 109‟119.

28 SKAŁKOWSKI 1936.

a jego bliskie stosunki z królem Stanisławem Augustem pozwalają przypusz-czać, że mógł dokonać zamówienia w pracowni M. Bacciarellego. Niezależnie od wiarygodności tej informacji, podkreślić należy, że Ignacy i Emilia Bnińscy po przebudowie pałacowego wnętrza zadecydowali o urządzeniu w hallu galerii portretowej. Wchodzący prawdopodobnie również w jej skład portret Łukasza Opalińskiego (nr 59)²⁹ wpisywał się w ciąg wizerunków postaci hi-storycznych z XVII wieku, ale mógł być również aluzyjnym nawiązaniem do

W dokumencie WYBÓR I KONIECZNOŚĆ (Stron 91-112)