Przedmiotem opisu są wybrane innowacje słowotwórcze, które stanowią typ innowacji językowych. Istotę innowacji słowotwórczej stanowi to, że jest utwo-rzona od jakiejś podstawy (podstaw) na gruncie języka polskiego (Jadacka, 2001, s. 37). Może więc realizować obecny w systemie model słowotwórczy (innowacje systemowe) lub być w pełni nowatorska, odbiegająca od przyjętych sposóbów de-rywacji (innowacje asystemowe, por. Waszakowa, 2017, ss. 115–118). Na temat innowacji słowotwórczych i kryteriów wydzielania poszczególnych ich typów oraz rodzajów neologizmów (np. nominatywnych i ekspresywnych; okazjonalizmów, indywidualizmów i form potencjalnych, także w perspektywie czasowej lub styli-stycznej) istnieje bogata literatura przedmiotu (Chruścińska, 1978; Jadacka, 2001, 2006; Koriakowcewa, 2014; Koriakovtseva, 2016; Kreja, 2003; Łuczyński, 2011;
Mycawka, 2001; Nagórko, 2002, ss. 159–162; Ożóg, 2007; Ratsiburskaia, 2016, 2019;
Satkiewicz, 1981, 1994; Sękowska, 2012; Waszakowa, 1994b, 2005, 2017 – oraz przywołane w tych pracach9 bibliografie).
Podstawowym elemenetem definicji innowacji jest kategoria nowości (por.
definicja A. Markowskiego: innowacja językowa to „każdy nowy element w tekście, uzusie, normie lub systemie” (Markowski, 2005, s. 41)). Jednak posługiwanie się
8 Choć nie wykluczam tu twórczości oryginalnej, jednak i ona z czasem może się stać elementem przekształceń. Wszystko, co pojawia się w mediach (tradycyjnych i nowych), może zostać wykorzystane w memach (por. historię zdjęcia z giełdy samochodowej, które stało się podstawą serii memów Niemiec płakał jak sprzedawał, czy zdjęcia policjanta wykorzystanego do serii memów z Januszem). Każdy mem może stać się również punktem wyjścia do serii i odwołań wewnątrzmemowych (por. Zdunkiewicz-Je-dynak, 2016).
9 Przywołuję wybrane publikacje dotyczące innowacji słowotwórczych, głównie polskojęzyczne, ale mam świadomość bogactwa opracowań dotyczących opisywanego zagadnienia.
tą kategorią wymaga doprecyzowania. Co to bowiem znaczy, że dana jednostka jest nowa? Istnieje kilka sposobów weryfikacji neologiczności. Przedstawiają je w skondensowany sposób Piotr Wierzchoń i Filip Graliński (Wierzchoń & Gra-liński, 2016). Jedną z najstarszych i najbardziej rozpowszechnionych metod jest stosowanie kryterium leksykograficznego, które polega na sprawdzeniu, czy daną jednostkę odnotowano w słownikach ogólnych lub specjalistycznych polszczyzny.
Rozwinięciem tej metody jest przegląd kartoteki słownika, korpusów, zasobów internetowych i zbiorów rejestrujących nowe słownictwo (Narodowy Korpus Ję-zyka Polskiego, b.d.) lub zawierających dane dotyczące datacji słów (w tym foto-dokumentacyjne, por. Narodowy Fotokorpus Języka Polskiego, b.d.; Wawrzyńczyk, 2010; Wierzchoń, 2010). Stosuje się także inne metody neonimiczności: konsultacji specjalistycznej, sprawdzenia w bazie tekstów (metoda tekstowa), introspekcyjne (intuicji badacza) czy kryterium gniazdowe, w którym przyjmuje się, że „forma pochodna nie może mieć wcześniejszej chronologizacji niż forma fundująca, której chronologizację stwierdza się, obierając inne z kolei kryterium datowania” (Wierz-choń & Graliński, 2016, s. 112).
Jednak stosowanie tych metod weryfikacji nie daje pewności dotyczącej datacji czy stwierdzenia neologiczności danej jednostki. Powstaje też pytanie, czy jedno-razowe potwierdzenie obecności jakiegoś słowa jest zaprzeczeniem jego nowości i podstawą przyjęcia tezy, że słowo funkcjonuje we współczesnej polszczyźnie (Du-bisz, 2019, s. 118; Burkacka, w druku). Jeśli zaś przywołujemy przykłady reinter-pretacji słowotwórczej, to analizowana jednostka nie jest nowa, nowy jest sposób jej słowotwórczego powiązania z innymi jednostkami leksykalnymi.
Analizowane formacje słowotwórcze pochodzą z wybranych polskojęzycz-nych memów, pochodzących ze zbiorów autorki, gromadzopolskojęzycz-nych w ciągu kilku lat (2014–2019)10, dobranych w sposób subiektywny (trudno bowiem przeanalizować wszystkie memy polskojęzyczne i zapewnić obiektywność w doborze przykładów11).
Niewielka ich część została przywołana jako materiał egzemplifikacyjny. Ze względu na obecność w przekazie memowym dwóch różnych systemów semiotycznych, wy-korzystano założenia multimodalnej analizy dyskursu (Iedema, 2013; Maćkiewicz, 2017; Stöckl, 2015), przeprowadzanej z perspektywy odbiorcy, który „zgodnie ze swoją wiedzą, doświadczeniami i potrzebami (re)konstruuje globalny sens, poszu-kuje koherencji, konfigurując dane pochodzące z różnych modusów” (Maćkiewicz,
10 Zbiór ten powstał dzieki przeglądowi zbiorów memów (np. Demotywatory.pl, Memowisko.com, Kwejk.pl, Memy.pl, Fabryka memów.pl) i zastosowaniu wyszukiwarki Google.Grafika (przeszukiwania tematyczne).
11 W wyborze materiału nie sposób bowiem pozbyć się własnego poczucia humoru, który wpływa na dobór memów.
2017, s. 38), czyli sposobów przekazywania sensów. Zgodnie z propozycją Hartmuta Stöckla przyjęto, że modusem może być obraz i tekst, natomiast kolor potrakto-wano jako submodus, którego nie uwzględniono w analizie (podobnie jak cech modusów, np. odcieni). W analizie wyrazów pochodnych wykorzystano zasady słowotwórstwa synchronicznego (Grzegorczykowa & Puzynina, 1979, 1998; Na-górko, 1998; Waszakowa, 1994a, 1996, 2005), pragmatyczne aspekty słowotwórstwa (Kaproń-Charzyńska, 2014; Zemskaia, 1992), prace dotyczących mechanizmu ana-logii w słowotwórstwie (Kubriakova, 2010; Waszakowa 2017) i aspektów kogni-tywno-kontekstowych (Kubriakova, 2000; Waszakowa 2017).
Przeprowadzona analiza ma charakter jakościowy i nie pretenduje do pełnego i wyczerpującego opisu zjawisk słowotwórczych występujących w memach – ze względu zarówno na ograniczenia objętości tekstu, jak i na bogactwo materiału oraz na zmienność zasobów memowych. Należy bowiem dodać, że z czasem popularność danej serii memów wygasa, wspominana przez badaczy zaraźliwość – przemija, a innowacje tracą swoją atrakcyjność i albo stają się elementami słownika, albo wychodzą z użycia. Warto także dodać, że memy niekiedy są jedynie pośrednikiem w rozpowszechnianiu słownictwa środowiskowego, a więc leksyki pochodzącej z różnych socjolektów, która bardzo szybko staje się elementem języka młodzieży, a następnie wariantu potocznego polszczyzny, np. nieogar, human ‘humanista’, zajarać. Część z przywołanych przykładów to wyrazy pochodne utworzone w wy-niku derywacji ujemnej i paradygmatycznej (np. human, nieogar), wpisujące się w tendencję do ekonomizacji i skrótowości wypowiedzi12, charakterystycznych dla polszczyzny środowiskowej i potocznej. Memy raczej je upowszechniły, niż były ich źródłem.
Najpełniejszy opis polszczyzny w memach zawarty jest w pracy A. Niekrewicz Od schematyzmu do kreacyjności. Jezyk memów internetowych (Niekrewicz, 2015d) oraz cyklu artykułów tej autorki (np. Niekrewicz, 2015a, 2015b, 2015c, 2016, 2017).
Memami w kontekście pamięci zbiorowej zajmowała się Marta Wójcicka (Wójcicka, 2019). W publikacjach dotyczących zjawisk językowych uwaga jest zwykle skon-centrowana na opisie modyfikacji ortograficznych i graficznych wyrazów, przysłów i frazeologizmów (Burkacka, 2018, 2019; Kaproń-Charzyńska, 2017; Kozioł-Chrza-nowska, 2014, 2017; Niekrewicz, 2015d; Olas, 2017; Piskorz, 2013; Sieńko, 2009;
Sroka, 2014; Szpila, 2017; Zdunkiewicz-Jedynak, 2016). Kwestie dotyczące zjawisk słowotwórczych są poruszane raczej na marginesie innych rozważań, a i to z rzadka (por. Burkacka, 2015, 2020; Niekrewicz, 2015d, ss. 151–156).
12 Ujmowanej tak z perspektywy nadawcy tekstu.