Różnorodność współczesnej przestrzeni komunikacyjnej

Współczesne kanały komunikacji społecznej w dużej mierze wyznacza prze-strzeń cyfrowa wraz ze swoimi różnorodnymi środkami przekazywania informacji.

Już kilkanaście lat temu Ewa Szczęsna pisała, że:

Technologie cyfrowe wprowadzają odmienne od dotychczasowych warunki funkcjo-nowania tekstu. Kreują takie gatunki i formy tekstowe, jak na przykład SMS-y, e-ma-ile, czaty czy serwisy i fora interne towe, charakteryzujące się odmienną od dotych-czasowej strukturą przekazu, modyfikacjami w sferze gramatyki tekstu, specyficzną stylistyką i zmianami w sferze jednostek podstawowych. Te ostatnie poddane zostają polisemiotyzacji, skoro współwystępującymi jednostkami stają się słowo, ikona czy dźwięk (Szczęsna, 2006, s. 222).

Konsekwencje tego widać w dzisiejszej komunikacji poza sferą cyfrową, w któ-rej współwystępują, mieszają się elementy rzeczywistości wirtualnej i pozacyfrowej.

Ta swoista hybrydyzacja komunikacji wpisuje się w dynamiczne przeobrażenia świata. Przykładów dostarcza współczesna pozacyfrowa potoczna komunikacja mówiona młodzieży, w której wplatane są etykiety wyrazowe symboli, będące wy-razami pochodnymi czy – używając innej terminologii – ekwiwalentami mownymi, emotikony⁴. Dobrze obrazują to poniższe, króciutkie dialogi⁵:

4 Termin emotikon, który stanowi kontaminację angielską słów emotion i icon, oznacza ‘ideogram, który składa się z ciągu znaków typograficznych’ (emoticon, b.d.). W języku polskim może funkcjonować jako rzeczownik w rodzaju męskim emotikon lub rodzaju żeńskim emotikona. Innym, synonimicznym określeniem, jest zapożyczenie smiley ‘prosty ideogram zbudowany ze znaków interpunkcyjnych’ :-), stosowany w poczcie i innych formach komunikacji elektronicznej’; też: ‘każdy ideogram tego typu będący zapisem uczuć wyrażanych w mowie intonacją lub mimiką’ (smiley, b.d.). W ostatnich latach upowszechnia się także termin emoji z japońskiego e ‘obraz’ i moji ‘znak’, który stosowany jest na określenie piktogramów przedstawiających różne uczucia i emocje (Grannan, 2016).

5 Ze względu na ramy artykułu ograniczam się jedynie do trzech króciutkich dialogów. Zostały one zasłyszane w transporcie publicznym. Uczestnikami dialogu pierwszego była dorosła kobieta i dziecko, dialogu drugiego – dwie nastolatki, dialogu trzeciego – dwóch nastolatków.

1. – Dziś na śniadanie będą jajka na twardo.

– Nie lubię jajek, nie będę ich jadł, złość.

2. – Jak ci poszedł egzamin?

– Super, wreszcie zdałam, radość (radocha).

3. – Jak im poszło?

– Przegrali, wkurw.

Wyrazy, takie jak smutek, złość, radość (oraz inne o większym nacechowaniu ekspresywnym czy wręcz wulgarnym, a mające status derywatów w polszczyźnie, jak radocha, wkurw), stosowane najczęściej na końcu wypowiedzi, odzwierciedla-ją używane w komunikacji internetowej symbole buziek, m.in. smutnej, wesołej, złej. Dochodzi w tym wypadku do transferowania treści między dwoma różnymi systemami semiotycznymi w sensie, w jakim taki mechanizm rozumiał już kilka-dziesiąt lat temu Roman Jakobson w artykule On linguistic aspects of translation (Jakobson, 1959). O tego typu zjawisku trudno mówić w kontekście tradycyjnie rozumianego słowotwórstwa, rozpatrywanego wyłącznie w płaszczyźnie językowej.

Dochodzi tu bowiem do zastępowania konkretnego znaku jednego systemu (poza-językowego) znakiem drugim w postaci wyrazu w systemie danego języka. Znaki te, odzwierciedlając stany emocjonalne w odmiennych systemach semiotycznych, przybierać mogą różne formy, przy czym to właśnie znaki graficzne i ich składnia w komunikacji internetowej stanowią punkt wyjścia dla komunikacji mówionej.

Zjawisko to można postrzegać jako zjawisko odwrotne do opisanego już w litera-turze słowotwórczej zjawiska grafoderywacji (np. Popova, 2008; Stramljič Breznik

& Voršič, 2009). W przypadku grafoderywacji kierunek derywacji wyznaczany jest od „zwykłego” wyrazu do grafoderywatu (zmodyfikowanego graficznie derywatu) i pozostaje w obrębie języka. W przypadku językowo wyrażanych emotikon i emoji dochodzi do kierunku odwrotnego – podstawą jest znak graficzny, derywatem zaś

„zwykły” wyraz, przy jednoczesnej zmianie systemu semiotycznego. Znak graficzny jako podstawa może mieć różnorodny charakter – składać się ze znaków typogra-ficznych (np. :)), liter (np. xD) lub piktogramów (np. J, L). Na gruncie językowym zjawisko to może być rozpatrywane w kontekście upraszczania komunikacji i eko-nomizacji wypowiedzi pod wpływem języka internetu⁶.

W roku 2017 w konkursie na młodzieżowe słowo roku został wybrany wyraz XD, wymawiany jako ‘iksde’ z wariantywnymi zapisami, jak m.in. xD, xd, xP, xp, iks de. Wyraz ten funkcyjnie może odgrywać rolę rzeczownika, wykrzykni-ka, przymiotniwykrzykni-ka, partykuły lub przysłówka (Plebiscyt PWN: Młodzieżowe słowo

6 Istotne jest tutaj podkreślenie, że na język internetu składają się z różne systemy znakowe.

roku, b.d.). Stanowi pożyczkę angielską przejętą z języka internetu. Jego struk-tura, składająca się z dwóch liter x i d, ma symbolizować uśmiechniętą buzię⁷. O ile graficznie rzeczywiście może być traktowany jako emanacja uśmiechniętej buzi, o tyle w komunikacji ustnej bez znajomości znaczenia tego wyrazu jego zrozumienie może być utrudnione czy wręcz niemożliwe. Występuje obecnie już w różnych kolokacjach, najczęściej w funkcji przymiotnikowej, np. świat xd, stan xd, państwo xd, filozofia xd⁸. Zjawisko to z perspektywy słowotwórczej pozostaje w polszczyźnie na razie niezbadane. Wpisuje się w szerszy temat ikoniczności w języku (por. np. Nagórko, 2010).

Zjawiskiem dobrze znanym polszczyźnie jest wykorzystanie jako podstaw słowotwórczych skrótowców powstałych na gruncie polskim. Globalna komuni-kacja internetowa sprzyja upowszechnianiu się wielu skrótowców innojęzycznych, z których gros to zapożyczenia anglojęzyczne. Dużą popularność w komunikacji młodzieżowej zyskało zapożyczenie angielskie LOL. Akronim ten powstał ze skró-cenia anglojęzycznego wyrażenia laughing out loud ‘śmiać się głośno’⁹, wpisuje się więc w zjawisko kompresji językowej na gruncie angielskim. W polszczyźnie funkcjonuje jako skrótowiec, stanowiąc podstawę przynajmniej kilku derywatów:

lol, lolek, lolowy, lolować, zlolować, lolowanie. Jego podstawowe znaczenie w języku polskim ‘śmiać się głośno’ wynika ze znaczenia przejętego bezpośrednio z języka angielskiego¹⁰. Potwierdzają to użycia w komunikacji zarówno samego akronimu, jak i powstałych od niego derywatów: Kiedyś myślałam, że święty Mikołaj naprawdę istnieje. – LOL; Oglądałeś tę komedię? – Tak, na każdej scenie lolowałem jak głupi.

W komunikacji na gruncie polszczyzny wykształciły się jednak nowe zna-czenia, często wiązane z kategorią deprecjatywności: lol, lolek ‘idiota, głupek,

7 Humorystycznie użytkownicy języka przypisują mu nawet możliwości derywacyjne, które wiązać można ze słowotwórczą kategorią intensywności: „Serio, mała rzeczy mnie triggeruje tak jak to chore

«Xd». Kombinacji x i d można używać na wiele wspaniałych sposobów: „Coś cię śmieszy? Stawiasz «xD».

Coś cię bardzo śmieszy? Śmiało: «XD»! Coś doprowadza cię do płaczu ze śmiechu? «XDDD» i załatwione.

Uśmiechasz się pod nosem «xd». Po kłopocie” (#iksde, b.d.).

8 Nie zawsze nawet przytoczenie kontekstu pozwala dokładnie rozszyfrować treść tego wyrazu czy całej kolokacji, por. „Nasze władze ostatecznie puściły się poręczy. Pewnie jeszcze nie wiecie, ale wczoraj po kryjomu znowu zmienili to nielegalne rozporządzenie, na podstawie którego wprowadzili w Polsce stan XD”. Znaczenie tego wyrazu we współczesnej polszczyźnie ze względu na dużą wieloznaczność pozostaje niedookreślone, rozmyte, dzięki czemu w komunikacji nabierać może swoistych treści, kształtowanych przez nadawcę komunikatu, a niekoniecznie skutecznie odbieranych przez odbiorcę.

9 Homonimiczna postać LOL może być także akronimem od nazwy popularnej gry sieciowej League of Legends (Lol, b.d.).

10 Słownik Cambridge podaje znaczenie lol jako: ‘used, for example on social media and in text messages, when you think something is funny or you intend it as a joke’: I put my pants on back to front this morning lol (lol, b.d.).

pośmiewisko’: nie umiesz tego policzyć, jesteś typowym szkolnym lolem; lolować

‘obśmiać kogoś, gardzić kimś’: poslizgnął się na lodzie, lolowaliśmy z niego cały dzień; Jak pisze pewien gracz na forum Tivia.pl: „Nie wiem, gdzie Polacy podziali solidarność. Dobry polski gracz potrafi tylko zLoLować nowego gracza i [...] pokazać, że do wysokolevelowca nie należy się w ogóle odzywać – poprzez ubicie tegoż gracza”.

Popularność derywacyjna podstawy lol w polszczyźnie w porównaniu do innych skrótowców przejętych z angielskiego języka internetu, jak np. bcnu ‘be seeing you’, rotf ‘rolling on the floor’, wynikać może z podobieństwa do wyrazów rodzimych lub dobrze zakorzenionych funkcjonujących w języku polskim, por. np.

regionalizm łódzki lolek ‘osoba, którą można oszukać, naiwniak’.