Na bazie wskazanej wyżej synonimii opiera się nieraz synonimia w obrębie kategorii, które w dużej części tworzone są z nazw czynności poprzez derywację

semantyczną. Mam na uwadze nazwy rezultatów oraz nazwy obiektów czynności.

I mamy w nazwach rezultatów pary synonimiczne takie jak w nazwach czynności:

produkcja – produkt (gospodarki leśnej); utarg – utargowanie (z dziennej sprzedaży);

ekranizacja – ekranizowanie (powieści). Granica między nazwą rezultatu a nazwą czynności nie zawsze jest ostra, choć można wskazać właściwości różniące obie kategorie (Danielewiczowa, 2017), a tym samym – przenieść synonimię pokazaną we fragmencie 2.1. w obręb nazw rezultatywnych. Problem synonimii słowotwór-czej wśród nazw rezultatywnych wyraźniej widać, gdy formacja typowa dla nazw wytworów wchodzi w parę z pierwotną nazwą czynności, np. oparzelina – opa-rzenie, mieszanina – mieszanie (gatunków), gmatwanina – gmatwanie (zdarzeń), kołatanina – kołatanie (się) (wokół problemu). Podobnie rzecz ma się w nazwach obiektów, np. dopłacenie/dopłata – ‘czynność’ i ‘dopłacone pieniądze’, wypłata/wy-płacenie, opatrunek/opatrzenie, darowizna/darowanie, przydział/przydzielenie. Cza-sami obok nazwy obiektu pojawia się wskutek derywacji semantycznej pierwotna nazwa czynności, por. jadło – jedzenie, naklejka – naklejenie, spoiwo – spojenie.

Rozdzielenie odczasownikowych nazw rezultatów od nazw obiektów nie za-wsze jest oczywiste. Oto co piszą autorki syntezy słowotwórstwa rzeczowników:

Rzeczowniki takie jak odmrożenie, ugryzienie zaliczamy do nazw rezultatów, a zara-zem i obiektów czynności, podobnie znaczenia treści komunikatów słownych i treści psychicznej, takie jak wyznanie ‘to, ktoś opowiada lub opowiedział’ […], przywidzenie

‘to, co się przywidziało’. Przedmiot jest w tych wypadkach wobec czynności wewnętrz-ny, jako że treść, o której tu mowa, wchodzi w obręb znaczenia tych czynności, jak zwierzanie się czy przywidzenie (Grzegorczykowa & Puzynina, 1979, s. 268).

Szansą na sprecyzowanie podziału jest ogląd semantyki fundujących je cza-sowników oraz wymagań kontekstowych (Czelakowska, 2019).

2.3. Na konferencji w Mińsku mówiłam o sposobach definiowania derywatów w Wielkim słowniku języka polskiego (Kleszczowa, 2020). Podkreślałam skalarność w relacji ‘wyraz pochodny – podstawa słowotwórcza’. W definicji niektórych tkwiła podstawa słowotwórcza zgodna z zasadami współczesnej derywatologii, ale były i takie słowoformy, w definicji których pojawiał się jakiś element gniazda słowo-twórczego. Można tu mówić o reinterpretacji. I właśnie w ten sposób rodzi się

podwójna motywacja, ta może skutkować tworzeniem nowego typu słowotwór-czego, synonimu słowotwórczego.

Weźmy dla przykładu nazwy wykonawców czynności, bo w tej klasie jest wiele pożyczek. Do pożyczonej nazwy bardzo często „podkładamy” czasownik rzekomo motywujący nazwę wykonawcy czynności. A skoro mamy czasownik, może na jego bazie powstać nazwa agentywna z innym formantem niż ta wyjściowa:

manipulator (fr. manipulateur) – manipulować – manipulant;

defraudant (niem. Defraudant) – defraudować – defraudator.

Dobierając przykłady, celowo na pierwszym miejscu dałam formy raz z for-mantem -ator, potem z -ant. Bo przeciętny użytkownik języka nie zna źródeł po-życzki, ma tylko poczucie obcości, na tym opiera wymienność formantu. A dodać warto, że kategoria nazw wykonawców czynności ma bardzo wyraziste formanty, dla których znaczenie osobowego wykonawcy jest dominujące: -acz, -ca, -ciel, -ator, -arz, por. biegacz, kierowca, oskarżyciel, demonstrator, tokarz⁴.

Przykładów na synonimię w ramach tej kategorii znajdziemy wiele we współ-czesnej polszczyźnie:

brygadzista (110) – brygadier (282), manipulant (16) – manipulator (88), eksternista (4) – ekstern (24), awangardysta (2) – awangardzista (8).

Obok elementów dubletów słowotwórczych w nawiasach podawałam liczbę przykładów za Narodowym Korpusem Języka Polskiego (NKJP, b.d.). Ciekawsze wydają się te pary, dla których brak poświadczeń w NKJP, choć można je odnaleźć wyszukiwarką Google w Internecie:

negocjator (307) – negocjant, ekolog (263) – ekologista, radykał (70) – radykalista, akwarysta (12) – akwariarz, manifestant (3) – manifestowicz.

Wysoką frekwencję w NKJP ma angielska pożyczka mobbing (458)⁵. I już w in-ternetowym Słowniku języka polskiego PWN odnotowany jest czasownik mobbingo- wać/mobingować, także przymiotnik mobbingowy. Osoba, która dopuszcza się mob-bingu, to mobber (12). Ale obok tej pożyczki pojawił się już derywat odczasownikowy

4 Jest to cecha znamienna dla wszystkich języków słowiańskich, por. rosyjskie: -aрь, -тель, -чик, -щик, -ец, -ун; czeskie: -ec, -ař, -eč, -íř, -ník, -or, -tel, -č; bułgarskie: -ар, -ач, -eц, -ник, -чик, -тел.

5 Dodać warto, że spotykamy już spolszczoną formę mobing (12).

mobingowiec: Brawo, Katarzynko, walcz dalej o szkołę dobrej historii Torunia. Bądź mocna w walce z mobingowcami i ich, mówiąc ogólnie, nagannymi zachowania mi. [...]

(https://nowosci.com.pl/po-rozstaniu-z-muzeum-okregowym-dzieli-sie-wiedza-w--internecie/ar/10892555). Widzimy, że pożyczka mobbing organizuje wokół siebie gniazdo, a w nim pojawiają się dublety słowotwórcze.

Jak wyżej podkreślałam, formanty nazw wykonawców czynności są czytel-ne. Dodać warto, że rozumienie wspomaga również otoczenie syntaktyczne tych derywatów. Często się zdarza bowiem, że w tekście nazwa wykonawcy czynności obligatoryjnie wiąże nazwę obiektu czynności: zdobywca medalu, twórca poematu, wyznawca prawosławia. Wszystko to (czytelność formantów, wysoka frekwencja kategorii, obligatoryjne wiązanie dookreśleń) sprawia, że kategoria nazw wyko-nawców czynności obfituje w synonimię słowotwórczą.

2.4. W każdej kategorii słowotwórczej spotykamy różnorodność formantów, choć oczywiście można wskazać typ dominujący. I np. dla kolektywów najczęst-szy jest sufiks -stwo, chociaż są też nazwy z przyrostkami -eria, -izna/-yzna, -cja (chuliganeria, rogacizna, starszyzna, delegacja). Siła typu z przyrostkiem -stwo była zapewne przyczyną zaniku drugich elementów par: chłopstwo – chłopia, ma-tactwo – mataczyzna, Kozactwo – Kozaczyzna, ubóstwo – uboż (Habrajska, 1995, ss. 258–264). Ale mimo usuwania elementu pary i dziś funkcjonują dublety: husar-stwo – husaria, inżynierhusar-stwo – inżynieria, generalhusar-stwo – generalicja, profesorhusar-stwo – profesura, starszeństwo – starszyzna, szlachectwo – szlachta.

2.5. Zdarza się, że derywaty powstałe różną drogą zlewają się funkcyjnie, tworząc kategorię słowotwórczą naznaczoną dubletami. Tu warto wspomnieć o przysłówkach odprzymiotnikowych, nacechowanych zakończeniem -o oraz -e.

Wśród staropolskich przysłówków odnotowano ok. 100 takich dubletów, por. buj-nie – bujno, darembuj-nie – daremno, dostateczbuj-nie – dostateczno, dostojbuj-nie – dostojno, dziwnie – dziwno itd. (Kleszczowa, 2021, w druku). W dalszym rozwoju polszczyzny dochodzi do redukcji tego nadmiaru i we współczesnej polszczyźnie, choć nadal funkcjonują dwa zakończenia, dubletów jest niewiele, por. mile (2499) – miło (4507), leniwie (1114) – leniwo (12), łakomie (190) – łakomo (1), tęsknie (272) – tęskno (198), litościwie (112) – litościwo (1). W nawiasach podana jest liczba przykładów odnotowanych w NKJP (PELCRA). Łatwo zauważyć dysproporcje we frekwencji, a czasami wręcz zanikanie – dla łakomo i litościwo tylko po jednym przykładzie.

3.

Tworzeniu neologizmów dających w efekcie synonimię słowotwórczą to-warzyszą zjawiska usuwania synonimów. Przyczyn ich rugowania jest wiele, w ni-niejszym tekście wskażę tylko trzy – leksykalizację jednego z elementów ciągu

synonimicznego, wchodzenie elementu dubletu słowotwórczego w krąg termino-logii, także rolę frekwencji w stabilizowaniu się elementu synonimii słowotwórczej.

3.1. Pisząc o synonimii słowotwórczej, brałam pod uwagę znaczenia

W dokumencie Słowotwórstwo w przestrzeni komunikacyjnej (Stron 150-153)