Przedmiotem prezentowanych badań były postawy i orientacje poznawcze związane ze zdrowiem kobiet, które otrzymały nieprawidłowy wynika przesie-wowego badania cytologicznego. Badania miały charakter opisowy i ich celem było dokonanie oceny postaw związanych ze zdrowiem kobiet po otrzymaniu nieprawidłowego skryningu cytologicznego za pomocą trzech komponentów:
poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego. Z punktu widzenia obranego celu zdecydowano się na przeprowadzenie badań diagnostycznych z wiodącą strategią analizy jakościowej.
19 Ibidem.
Mając na względzie jak najszersze przeanalizowanie badanej problematyki, ustalono następujące problemy badawcze:
1. Jakie reakcje i emocje towarzyszą kobietom, które otrzymały nieprawidłowy wynik badania cytologicznego?
2. Jakie są przekonania i wiedza kobiet na temat metod diagnostycznych mają-cych na celu wyjaśnienie nieprawidłowego wyniku badania cytologicznego?
3. Jakie działania oraz zachowania związane ze zdrowiem podejmują kobiety po otrzymaniu nieprawidłowego wyniku skryningu cytologicznego?
Za technikę najbardziej odpowiadającą celowi badań uznano technikę ana-lizy treści. Jak pisze E. Babbie, analiza treści jest badaniem zarejestrowanych ludzkich przekazów20. W podjętych badaniach polega ona na systematycznym i jakościowym opisie zawartości treściowej przekazu internetowego.
Przypadki do analizy dobierane były za pomocą doboru celowego. Dobór ten, jak pisze Earl Babbie, powstaje „na podstawie własnej wiedzy o badanej populacji oraz celach badań”21.
Na potrzeby prezentowanego opracowania przeanalizowano 12 forów inter-netowych22, a w nich w sumie ok. 800 postów. Wyboru forów internetowych dokonywano na podstawie haseł wprowadzonych do wyszukiwarki Google:
LSIL, HSIL, zły wynik cytologii, HPV, cytologia grupa III23.
Do analizy wybrane zostały te fora, w których możliwe było odnalezienie 3 komponentów postaw kobiet wobec zdrowia: poznawczego, emocjonalnego i behawioralnego.
20 E. BaBBie: Podstawy badań społecznych. Przeł. W. BetKieWicz et al. PWN, Warszawa 2013, s. 358.
21 Ibidem, s. 212.
22 http://forum.gazeta.pl/forum/w,216,55657709,,dziewczyny_z_HPV_laczmy_sie_.html?
s=7&v=2; http://f.kafeteria.pl/temat/dysplazja-szyjki-macicy-p_3812607; http://f.kafeteria.pl/te mat/wynik-cytologii-lsil-w-tym-hpv-dysplazja-malego-stopnia-cin-i-grupa-iii-p_5721332; http://
www.forum-onkologiczne.com.pl/forum/dysplazja-szyjki-macicy-wysokiego-stopnia-vt9076,15.
htm; http://f.kafeteria.pl/temat/wynik-cytologii-lsil-w-tym-hpv-dysplazja-malego-stopnia-cin-i-gru pa-iii-p_5721332; http://forum.gazeta.pl/forum/w,216,128249895,128249895,CIN_1_L_SIL.html;
http://www.netkobiety.pl/t7337.html; http://forum.gazeta.pl/forum/w,22,144502347,144502347,Wy leczyc_sie_z_HPV.html; http://f.kafeteria.pl/temat/cytologia-grupa-iii-p_3031749; http://wizaz.pl/
forum/showthread.php?t=769080; http://f.kafeteria.pl/temat/zle-wyniki-cytologii-p_5128123; http:
//f.kafeteria.pl/temat/zle-wyniki-cytologii-p_3846193; http://forum.szafa.pl/44/7731135/zle-wyniki -cytologii.html#. W materiale zachowano zapis z oryginalną ortografią i interpunkcją.
23 W klasyfikacji Papanicolau grupa III uznawana jest za nieprawidłowy wynik badania cytologicznego.
Wyniki
Komponent emocjonalny
Komponent emocjonalny postawy wyraża stosunek uczuciowy jednostki do przedmiotu sprawy. To właśnie temu komponentowi przypisuje się największe znaczenie. Na komponent emocjonalny składają się reakcje, emocje oraz uczucia związane z różnymi aspektami zdrowia.
Analizując wypowiedzi kobiet na forach internetowych poruszających te-matykę nieprawidłowego wyniku badania cytologicznego, można stwierdzić, że ten komponent pojawia się bardzo często i wydaje się towarzyszyć każdej kobiecie, która zmaga się z tym problemem. Otrzymanie złej informacji o stanie własnego zdrowia zawsze budzi silne emocje, powodując tym samym obniżenie jakości życia. Informacja o nieprawidłowym wyniku jest dopiero początkiem
— dalsze postępowanie mające na celu potwierdzenie lub wykluczenie proce-su przednowotworowego szyjki macicy wiąże się z przystąpieniem do etapu diagnostyki pogłębionej, co z całą pewnością powoduje dodatkowy stres oraz wzbudza silne emocje.
Najgorsze myśli o nieuchronności raka pojawiają się już w momencie otrzymania wiadomości o nieprawidłowym wyniku. W większości przypadków w tym przekonaniu utwierdza kobiety poważnie brzmiący komunikat ze strony dzwoniącej położnej z przychodni czy też treści otrzymanego pisma z wynikiem zapisanym w niezrozumiałym dla nich języku:
[…] zadzwonili do mnie z Przychodni, że przyszły moje wyniki i że jak naj-szybciej mam się umówić z lekarzem, boję się strasznie że to może być rak bo głos pielęgniarki brzmiał dziwnie. Do lekarza idę w środę ale cały czas od telefonu żyję w nerwach […]
Właśnie dziś odebrałam list że mam sie jak najszybciej stawić do przychodni.
Położna mnie przeraziła, spytałam czy chodzi o raka szyjki powiedziała ze tak ale ze nie wie czy go mam, jutro mam porozmawiać z lekarzem. Jestem przerażona […]
dzisiaj rano zadzwoniła do mnie położna z przychodni, że są wyniki mojej cytologii, mam grupę III, przestraszyłam się, bo powiedziała, że mogę mieć raka […]
Dostałam wyniki cytologii, mam silny stan zapalny, jak najszybciej kazano mi zgłosić się do lekarza. Pielęgniarka nastraszyła mnie, że może to być coś poważnego :/
W przywołanych wypowiedziach warto zwrócić uwagę na sam fakt prze-kazania informacji przez położne. Wiadomo, że informacja telefoniczna o
nie-prawidłowym wyniku cytologii wzbudza u pacjentek silne emocje, dlatego położna powinna tę informację przekazać w sposób bardzo delikatny. Powinna spokojnie wytłumaczyć pacjentce, że konieczna jest wizyta u ginekologa w celu wyjaśnienia nieprawidłowości, z całą pewnością nie powinna wskazywać na możliwość występowania raka szyjki macicy.
W wypowiedziach kobiet niezależnie od tego, czy czekają na wyniki po-wtórnego skryningu cytologicznego, czy też na wyniki kolposkopii lub biop-sji na etapie diagnostyki pogłębionej, widać uczucie strachu pojawiające się w większości wypowiedzi:
[…] przyznaje boje się wyniku, sama wychowuje dwuletnia córeczkę wiec nawet nie chce myśleć co by było gdyby […]
[…] jeszcze sama siebie próbuje oszukać że nic się nie dzieje ale strach jest silniejszy […]
[…] na razie czekam na wyniki ale przez te 2 tygodnie chyba umrę ze strachu i niepewności […]
[…] wróciłam dzisiaj od lekarza i sama nie wiem co mam myśleć czy mam się bać, płakać mi się chce […]
Wysiadam psychicznie […] nie mam bladego pojęcia co mnie czeka […]
strasznie się boję […]
W wypowiedziach bardzo często pojawia się pytanie: Dlaczego właśnie mnie to spotkało? Kobiety tracą nadzieję, tracą sens życia oraz boją się o swoje zdrowie:
To oczekiwanie jest straszne…już całe życie będę się bała […]
[…] boję się…, że już nigdy nie będę szczęśliwa, że nie będę miała dzieci i boje się, że będę miała raka […]
[…] moje życie już nigdy nie będzie takie jak przedtem […]
[…] jestem strasznie udręczona psychicznie przez to wszystko. Cały czas mam wrażenie że to tylko sen i zaraz się obudzę […]
[…] odkąd odebrałam wyniki cyto moje życie to koszmar […]
Niektóre z tych kobiet wolą przejść przez ten koszmar same, nie dzielą się swoimi emocjami z najbliższymi. Z jednej strony nie chcą martwić swoich najbliższych, a z drugiej strony po prostu boją się im o tym powiedzieć:
Nie chciałam martwić rodziny, chciałam sama przez to przejść […]
[…] mój chłopak jeszcze nie wie i boję się mu powiedzieć, boję się że mnie zostawi […]
[…] dzieci lepiej niech nie widza mojego załamania […]
[…] przechodzę przez to wszystko sama i po prostu wariuję […]
Wydaje się jednak, że aktywność na forach internetowych daje tym ko-bietom możliwość wyżalenia się oraz uzyskania pocieszenia i dobrej rady.
Pomiędzy uczestniczkami forów tworzy się specyficzna więź. Anonimowość daje możliwość wyżalenia się drugiej osobie bez poczucia wstydu. Kobiety, które doświadczają tego samego, wspierają się wzajemnie:
[…] nie bójcie się dziewczyny wszystko jest do wyleczenia wiem bo przeszłam przez to, ważne jest żeby chodzić do ginekologa […]
[…] tez się martwię, ale nie poddawajmy się kobietki, wierzę, że u każdej z nas musi w końcu być dobrze […]
[…] nie załamuj się bo nie taki diabeł straszny jak go malują. Głowa do góry […]
[…] przecież my tu wszystkie jesteśmy po to żeby się wspierać […].
Dla niektórych kobiet te słowa wsparcia dużo znaczą i motywują do dal-szego działania:
[…] jak to miło na tym forum że ktoś odpowiada i człowiek wie że nie jest z tym problemem sam […]
[…] ale tu na forum zawsze można liczyć na słowa otuchy […]
Komponent poznawczy
Na komponent poznawczy składają się myśli, wiedza oraz przekonania o przedmiocie postawy24.
Analizując wypowiedzi uczestniczek forów, można stwierdzić, że ich wiedza na temat konieczności wykonywania przesiewowych badań cytologicznych jest wysoka. Metodę tę uważają za skuteczną, ale niewystarczającą do wykrywania wczesnych zmian szyjki macicy:
[…] cytologia jest bardzo mało dokładnym badaniem, bardzo jest ważne jak została pobrana […]
[…] jestem tego zdania, że nie można ślepo ufać tylko jednemu badaniu np.
cytologii […]
[…] cytologia to nie wszystko […] róbcie kolposkopie […]
24 E. aronson, t.d. Wilson, r.m. aKert: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Przeł.
A. BezWińsKa et al. Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 313.
Wpisy te świadczą o posiadaniu pewnej wiedzy na temat metod diagno-stycznych i ich skuteczności:
Kolposkopia + badanie histopatologiczne to 99,99% gwarancji […]
Oczywiście tylko wycinki dają nam 100% gwarancję z czym mamy do czy-nienia […]
Wycinki są najbardziej wiarygodnym źródłem, na drugim miejscu cytologia, a na trzecim kolposkopia […]
Kobiety, które zmagają się z tym problemem zdrowotnym, wykazują dużą znajomość tematu, odnosi się wrażenie, że stale poszerzają swoją wiedzę, a co za tym idzie zwiększają swoją świadomość zdrowotną.
Z analizy wypowiedzi kobiet wynika, że wiedza na temat metod diagno-stycznych mających na celu wczesne wykrycie zmian szyjki macicy jest po-zyskiwana bezpośrednio od lekarza podczas wizyty, jak również zaczerpnięta z Internetu:
[…] po porządnym przetrzepaniu internetu wiem, które metody są najsku-teczniejsze […]
[…] byłam wczoraj u ginekologa i pytałam go o tą kolposkopię: powiedział, że połączenie badania cytologiczno-kolposkopowego jest najwłaściwsze […]
Na łamach forów internetowych chętnie wymieniają się informacjami o pla-cówkach, które realizują etap diagnostyki pogłębionej, oraz o dobrych specja-listach wartych polecenia. Większość kobiet jest zdania, że warto świadomie przystąpić do etapu diagnostyki pogłębionej, dzięki któremu możliwe jest wczesne wykrycie zmian przedrakowych:
Zawsze warto poszerzyć diagnostykę o inne metody […]
[…] badajmy sie kobiety regularnie, łącząc badanie cytologiczne z badaniem kolposkopowym […]
Wiele z nich jednak przyznaje, że przed otrzymaniem nieprawidłowego skryningu cytologicznego nie miały pojęcia o istnieniu takich metod diagno-stycznych, jak np. kolposkopia:
Gdyby nie pierwszy zły wynik cytologii to raczej prędko na badanie kolpo-skopowe bym nie trafiła […]
Uczestniczki forów internetowych zdają sobie również sprawę z czynników ryzyka raka szyjki macicy, a w szczególności z odgrywającego kluczową rolę w powstawaniu raka szyjki macicy wirusie HPV. Posiadają wiedzę na temat onkogennych typów wirusa HPV oraz możliwościach zarażenia się wirusem, który przenosi się na drodze kontaktów seksualnych:
[…] wirus HPV ma wiele odmian, jedne są bardziej niebezpieczne a inne mniej […]
Najbardziej niebezpieczne typy HPV to 16, 18, 31, 33 […]
Prawda jest tak że wystarczy jeden partner. zarażony […]
[…] należy dbać o bezpieczeństwo kontaktów seksualnych […]
Natrafić można również na posty, w których słusznie zauważono, że badania cytologiczne nie służą do wykrywania obecności wirusa HPV. Wynik badania cytologicznego może jedynie zasugerować lekarzowi, iż dana pacjentka może być zakażona wirusem HPV:
Cytologia nie służy do wykrywania wirusa HPV w organizmie. Cytologia (jej wynik) może jedynie sugerować o obecności wirusa.
Uczestniczki forów mają również świadomość, że ponad 80% przypadków infekcji wirusem HPV zarówno z grupy nisko-, jak i wysokoonkogennej, ulega samoistnemu wyleczeniu. Tylko ok. 20% przypadków infekcji HPV przechodzi po 12—24 miesiącach w tzw. zakażenie przetrwałe, które również w każdym momencie może zostać i przeważnie zostaje zwalczone przez system odporno-ściowy ustroju. Dlatego zdają sobie sprawę z tego, że warto zadbać o swoje zdrowie i wzmacniać odporność:
[…] mam informację od lekarza że nie pomaga nic, tylko wzmocnienie od-porności […]
[…] zmiany na szyjce się wycofają. Należy dbać tylko o odporność.
Pomimo tego, że testy HR HPV nie są refundowane przez NFZ, a ich wykonanie wiąże się z dodatkowymi kosztami, decydują się na ich wykonanie.
Analiza wypowiedzi dowodzi również, że kobiety posiadają wiedzę na temat samego procesu rozwoju inwazyjnego raka szyjki macicy, który trwa około 10—15 lat od momentu zakażenia wirusem:
[…] od momentu zarażenia wirusem HPV do powstania raka mija ok 15 lat, badam się regularnie bo wiem, że można zapobiec jego rozwojowi w 100%
[…]
Uczestniczki forów zdają sobie sprawę z tego, jak ważne jest przystąpienie do etapu diagnostyki pogłębionej. Wiedzą, że regularne wykonywanie skrynin-gu cytologicznego oraz reskrynin-gularna obserwacja mogą zakończyć się samoistnym cofnięciem zmian oraz dają szanse na całkowite wyleczenie:
[…] nie wpadam w panikę bo wiem, że to jest w 100% uleczalne jeżeli lekarz zaleci odpowiednie leczenie […]
Komponent behawioralny
Komponent behawioralny jest określoną tendencją działaniową, czyli dają-cymi się zaobserwować zachowaniami związanymi ze zdrowiem.
Analiza wypowiedzi kobiet, które otrzymały nieprawidłowy wynik skrynin-gu cytologicznego, ukazuje, że zdecydowana większość świadomie przystępuje do etapu diagnostyki pogłębionej, postępując zgodnie z zaleceniami lekarza prowadzącego. Bardzo rzadko spotykane są wypowiedzi, w których kobiety stwierdzają, że dodatkowe badania diagnostyczne są zbędne. Kobiety regularnie poddają się badaniom cytologicznym zgodnie z rekomendacją:
[…] kontroluję cytologię raz na pół roku […]
[…] zawsze badam się regularnie […]
[…] od uzyskania złego wyniku cytologii badam się co 6 miesięcy i dalej tak będę robić […]
[…] cytologie obowiązkowo wykonuje co pół roku a nie tak jak kiedyś co 3 lata […]
Podejmują działania na rzecz własnego zdrowia:
[…] i teraz grzecznie chodzę co parę miesięcy na kolposkopię […]
[…] bardzo dobrze zrobiłam umawiając się na kolposkopię […]
[…] dostałam skierowanie do szpitala na pobranie wycinków i kontynuację leczenia. Mam już umówiony termin […]
Ich świadomość zdrowotna jest zdecydowanie na wysokim poziomie:
[…] chcę mieć świadomość, że zrobiłam wszystko, żeby znów być zdrowa […]
Pomimo wysokich kosztów wykonania badań wirusologicznych, które nie są refundowane przez NFZ, kobiety jednak decydują się na ich przeprowadzenie:
[…] Ja juz zrobiłam test na obecność wirusa HPV […]
[…] ja kupiłam test na obecność wirusa HPV i z nim udałam się do gine-kologa […]
[…] wykonanie testu HR HPV zalecił mi mój ginekolog, chciałam wiedzieć jakim typem wirusa jestem zarażona […]
Niestety pomimo tego, że w chwili obecnej nie istnieją leki przeciwko wirusowi HPV, który jest uważany za najważniejszy czynnik chorobotwórczy odpowiedzialny za rozwój raka szyjki macicy, podejmują walkę i wzmacniają odporność organizmu rożnymi dostępnymi sposobami. Stawiają na aktywność fizyczną, zdrową dietę, jak również poszukują innych niekonwencjonalnych metod walki z wirusem:
[…] ważne jest zdrowe odżywianie i dawka witamin dla organizmu […]
[…] zażywam witaminę A, żelazo oraz tzw. koci pazur oraz wyciąg z wątroby rekina […]
[…] stosuje witaminę A, co jakiś czas robię kurację heviranem. Wiem, że działanie nie jest potwierdzone ale wolę robić cokolwiek niż nic […]
[…] jestem pewna że pomogło mi koloidalne srebro, duża dawka witaminy A oraz tabletki z kociego pazura.
Wnioski
Edukacja zdrowotna i świadomość zdrowotna mają ogromne znaczenie w profilaktyce raka szyjki macicy. Celem profilaktyki jest uzyskanie informacji o stanie zdrowia, a w przypadku wykrycia choroby podjęcie wczesnych działań terapeutycznych.
Czynniki społeczno-kulturowe w dużej mierze warunkują postawy wobec zdrowia. Postawy te mają duże znaczenie dla stanu zdrowia kobiet, które otrzy-mały nieprawidłowy wynik przesiewowego badania cytologicznego.
Informacja o nieprawidłowościach, na jakie wskazują wyniki cytologii, wzbudza u kobiet silne emocje oraz reakcje. Podejrzenie choroby oraz koniecz-ność wykonania dodatkowych badań diagnostycznych przeraża, powodując nie-pokój przed tym, co będzie dalej, jakich zmian w życiu trzeba będzie dokonać.
Kobietom tym najczęściej towarzyszy uczucie strachu oraz niepewności. Tracą nadzieję, sens życia, a przede wszystkim boją się o własne życie. Niektóre z tych kobiet nie dzielą się swoimi przeżyciami ze swoimi najbliższymi oraz rodziną, ponieważ nie chcą ich martwić lub boją się ich reakcji. Pocieszenia
szukają na tematycznych forach internetowych, gdzie spotykają kobiety z tymi samymi problemami zdrowotnymi. Dzielą się swoimi doświadczeniami, otrzy-mują wsparcie, które jest głównym motywatorem do walki i podejmowania dalszych działań na rzecz własnego zdrowia.
Kobiety, które otrzymały nieprawidłowe wyniki skryningu cytologicznego, są świadome, że przystąpienie do etapu diagnostyki pogłębionej daje możliwość wczesnego rozpoznania zmian podejrzanych szyjki macicy oraz stwarza szanse na 100-procentowe wyleczenie. Ich wiedza na temat stosowanych metod, jak i ich skuteczności, jest imponująco wysoka, a źródłem jej pozyskiwania jest Internet oraz bezpośrednia rozmowa z lekarzem podczas wizyty. Znane są im również czynniki ryzyka rozwoju raka szyjki macicy.
Kobiety podejmują działania na rzecz własnego zdrowia poprzez przystą-pienie do etapu diagnostyki pogłębionej zgodnie z zaleceniami lekarza prowa-dzącego. Ponadto poszukują skutecznych metod walki ze zdiagnozowanymi zmianami szyjki macicy poprzez wzmocnienie swojej odporności, zdrową dietę oraz stosowanie innych niekonwencjonalnych metod.
Bibliografia
aronson E., Wilson t.d., aKert r.m.: Psychologia społeczna. Serce i umysł. Przeł.
A. BezWińsKa et al. Zysk i S-ka, Poznań 1997.
BaBBie E.: Podstawy badań społecznych. Przeł. W. BetKieWicz et al. PWN, Warszawa 2013.
KarsKi J.B.: Praktyka i teoria promocji zdrowia: wybrane zagadnienia. Wydawnictwo CEDEWU, Warszawa 2003.
KuliK T.B.: Koncepcja zdrowia w medycynie. W: T.B. KuliK, m. latalsKi, red.:
Zdrowie publiczne. Wydawnictwo „Czelej”, Lublin 2002.
noWaK S.: Pojęcie postawy w teoriach i stosowanych badaniach społecznych. PWN, Warszawa 1973.
WoynaroWsKa B.: Edukacja zdrowotna. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycz-nego w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. ZNP, Kielce 2011.
WoynaroWsKa B.: Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. PWN, Warszawa 2010.
Artykuły z czasopism
Postępowanie w przypadku nieprawidłowego wyniku przesiewowego badania cytolo-gicznego — Rekomendacje Centralnego Ośrodka Koordynującego Populacyjny Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy, Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego, Polskiego Towarzystwa Patologów i Polskiego Towarzystwa Kolposkopii i Patofizjologii Szyjki Macicy. „Ginekologia Polska”, nr 80/2009, s. 129—133.
Postępowanie w przypadku stwierdzenia śródnabłonkowej neoplazji i raka gruczołowe-go in situ szyjki macicy. Rekomendacje Polskiegruczołowe-go Towarzystwa Ginekologicznegruczołowe-go, Polskiego Towarzystwa Patologów i Centralnego Ośrodka Koordynującego Populacyjny Program Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy.
„Ginekologia Polska”, nr 80/2009, s. 791—794.
Polskie Towarzystwo Ginekologiczne: Rekomendacje PTG dotyczące diagnostyki, pro-filaktyki i wczesnego wykrywania raka szyjki macicy. „Ginekologia Polska”, nr 77/2006, s. 655—659.
Stanowisko zespołu ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego na temat profilaktyki raka gruczołowego szyjki macicy. „Ginekologia Polska”, nr 79/ 2008, s. 710—714.
National Cancer Institute Workshop. The Bethesda System for Reporting Cervical/
Vaginal Cytologic Diagnostic. „Acta Cytologica”, no. 33/1989, s. 33—357.
gil r., dziedziczKo A.: Pojęcie świadomości zdrowotnej, zdrowia i choroby. „Zdrowie Publiczne”, nr 114(2)/2004, s. 250—255.
malareWicz A.: Cytologiczne badania przesiewowe raka szyjki macicy u kobiet i ich znaczenie w okresie po menopauzie. „Przegląd Menopauzalny”, nr 5/2003, s. 27—30.
ostroWsKa a., guJsKi M.: Walka z rakiem szyjki macicy w Polsce. Perspektywy, szanse i rekomendacje dla polityki państwa. Raport z sesji naukowej zorganizowanej przez szkołę Nauk Społecznych i IFiS PAN i dziennik „Służba Zdrowia”. Warszawa 2007.
sPaczyńsKi m, michalsKa m, JanuszeK-michalecKa L.: Centralny Ośrodek Koordynujący. Raport z realizacji Populacyjnego Programu Profilaktyki i Wczesnego Wykrywania Raka Szyjki Macicy za okres 1.01.2008 do 31.12.2008. „Ginekologia Polska”, nr 80/2009, s. 220—226
Welton K., shaFi M.L.: Colposcopy and programme management guidelines. „Current Obstetrics and Gynecology”, no. 15/2005, s. 139—141.
Źródła internetowe
http://www.rakpiersi.pl/articles,id,203.html (dostęp: 2.02.2015)
http://www.poradnikzdrowie.pl/sprawdz-sie/badania/cytologia-nieprawidlowy-wynik-badania-cytologicznego-nie-musi-oznaczac_38819.html (dostęp: 2.02.2015)