W celu zweryfikowania postawionych hipotez badawczych zostały przygotowane i przeprowadzone zarówno badania wstępne, badania właściwe oraz badania literaturowe obejmujące analizę literatury krajowej i międzynarodowej, analizę norm związanych z zarządzaniem środowiskowym, analizę obowiązujących wymagao prawnych oraz analizę programów działao i strategii (zarówno polskich, jak i unijnych).
Badania prowadzone były w latach 2013-2015. W celu zwiększenia jakości badao zastosowano strategię triangulacji metod badawczych. Triangulacja oznacza połączenie różnych metod podczas badania jednego zagadnienia w celu zwiększenia zasobu zebranej wiedzy oraz wartości danych *Kaczmarek, Olejnik, Springer 2013+. Metody zastosowane w procesie badawczym zostały zaprezentowane na rysunku 13.
Rysunek 13. Metody badao empirycznych
Źródło: Opracowanie własne
Etap 1: W pierwszym etapie badao zastosowano tradycyjne badanie ankietowe.
Badanie to można zakwalifikowad do grupy bezpośrednich sondażowych metod zbierania danych ze źródeł pierwotnych [Kaczmarczyk 2007, 2011]. Narzędziem, wykorzystanym w badaniu był kwestionariusz ankietowy, co związane było z typowymi przesłankami definiowanymi w literaturze związanej z badaniami marketingowymi (zbiorowośd rozproszona geograficznie, łatwośd dotarcia do respondentów, niewielka czasochłonnośd na przedstawienie odpowiedzi, niskie koszty badania) *Łuczak 2008 za: Manione 1999]. Zastosowano ankietyzację elektroniczną (CAWI – Computer-Assisted Web Interview) jako techniki zbierania danych. Wykorzystanie ankiety internetowe podyktowane było praktyczne przesłankami związanymi z: rozproszeniem respondentów – możliwośd szybkiego dotarcia do grupy docelowej, wygoda zarówno dla badacza (brak potrzeby drukowania kwestionariuszy, kompletowania przesyłek, wysyłania listów), jak i respondenta (możliwośd wyboru dogodnego czasu odpowiedzi na ankietę), automatyzacją badania ułatwiającą gromadzenie i przetwarzanie danych [Kaniewska-Sęba, Leszczyoski i Pilarczyk 2006; Mącik 2005]. W czasie prowadzenia
pierwszego etapu badao w rejestrze EMAS było zarejestrowanych 39 organizacji (dostęp w dn. 02.02.2013). Uzyskano odpowiedzi od 26 organizacji (N=39, n=26, zwrotnośd 66,7%).
Etap 2: W drugim etapie badao wykorzystano źródła wtórne, których
najważniejszą zaletą jest oszczędnośd czasu i kosztów prowadzenia badania *Churchil 2002]. Dokonano analizy danych wtórnych zbieranych i archiwizowanych przez Generalną Dyrekcję Ochrony Środowiska. Powołując się na ustawę o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeostwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko złożono wniosek do Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska o udostępnienie informacji znajdującej się w posiadaniu tego organu. Zwrócono się o udostępnienie wniosków składanych przez organizacje ubiegające się o rejestrację w EMAS oraz udostepnienie deklaracji środowiskowych i zaktualizowanych deklaracji środowiskowych organizacji. Wniosek został wysłany do GDOŚ w dniu 06.02.2014. GDOŚ zgodnie z Kodeksem Postępowania Administracyjnego rozpatrzył wniosek w ciągu 30 dni (sprawa nr DIŚ-WZIP.403.028.2014). Wniosek został rozpatrzony pozytywnie – dane zostały udostępnione na stronie:
http://archiwumbip.gdos.gov.pl/doc/ftp/INFO_o_srodowisku/DIS-WZIP.403.28.2014.zip
Dane wtórne obejmowały rejestr organizacji, wnioski organizacji o zarejestrowanie w EMAS, deklaracje środowiskowe organizacji. Do celów niniejszej rozprawy wykorzystano przede wszystkim deklaracje środowiskowe organizacji oraz zaktualizowane deklaracje środowiskowe zawierające:
opis systemu zarządzania środowiskowego organizacji i politykę środowiskową;
opis bezpośrednich i pośrednich aspektów środowiskowych; opis celów i zadao środowiskowych;
dane dotyczące efektów działalności środowiskowej organizacji w porównaniu z jej celami i zadaniami środowiskowymi;
Analizowane dane wtórne cechują się:
dostępnością: dostępnośd zapewniono poprzez powołanie się na ustawę o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeostwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko i złożenie wniosku do GDOŚ;
dokładnością: dane pochodzą z deklaracji środowiskowych, które obowiązkowo są walidowane przez niezależnych weryfikatorów środowiskowych; walidacja oznacza potwierdzenie przez weryfikatora środowiskowego, że informacje i dane zawarte w deklaracji środowiskowej i zaktualizowanej deklaracji środowiskowej organizacji są rzetelne, wiarygodne i prawidłowe oraz że spełniają wymogi EMAS;
aktualnością: deklaracje środowiskowe są aktualizowane w cyklach rocznych; odpowiedniością: w celu przeprowadzenia badao wykorzystane zostały dane
dotyczące: celów i zadao środowiskowych oraz wskaźników efektów działalności środowiskowej; dane te są odpowiednie dla realizacji założonych celów badawczych, lecz nie w pełni zaspokajają potrzeby informacyjne;
porównywalnością: dane i wskaźniki obowiązkowe obejmują wskaźnik efektywności energetycznej, wskaźnik efektywnego wykorzystania materiałów, wskaźnik zużycia wody, wskaźnik wytwarzania odpadów, wskaźnik różnorodności biologicznej, wskaźnik emisji; sposób liczenia wskaźników i wzór jest opisany w Rozporządzeniu EMAS;
kompletnością: udostępnione przez GDOŚ dane są kompletne, zawierają deklaracje środowiskowe i zaktualizowane deklaracje środowiskowe wszystkich organizacji zarejestrowanych w EMAS.
Badania przeprowadzone w drugim etapie miały charakter badao pełnych. W czasie przeprowadzania drugiego etapu badao (IV kwartał 2014 – I kwartał 2015) w rejestrze EMAS znajdowało się 45 organizacji (dostęp w dn. 22.02.2015). Po zakooczeniu badao do rejestru EMAS zostały dopisane kolejne organizacje. W IV kwartale 2015 roku w rejestrze było zapisanych 59 organizacji (dostęp w dn. 01.01.2016). Pozyskano deklaracje środowiskowe organizacji wpisanych do rejestru po I kwartale 2015 roku, a wyniki badao zostały uzupełnione o nowe dane (N=59, n=59).
Etap 3: Pomimo, że dane niezbędne do spełnienia założonych w rozprawie
doktorskiej celów badawczych w większości są dostępne w deklaracjach środowiskowych oraz w formularzach rejestracji (dane wtórne), w celu skompletowania wszystkich koniecznych danych podjęto decyzję o przeprowadzeniu badao sondażowych, za pomocą których zebrano dane pierwotne mające charakter danych uzupełniających. Dane zebrane zostały za pomocą wywiadu indywidualnego z przedstawicielami organizacji, co umożliwiło przede wszystkim zebranie danych jakościowych poprzez poruszanie tematów indywidualnych dla konkretnej organizacji. Indywidualne badania pogłębione umożliwiają większą elastycznośd procesu badawczego, uwzględnienie indywidualnych potrzeb rozmówcy oraz sprzyjają obiektywizmowi składanych przez respondenta deklaracji *Kaczmarek, Olejnik, Springer 2013]. W badaniach wykorzystano ustrukturalizowany scenariusz. Zgodnie ze wskazaniami etycznymi Międzynarodowego Kodeksu Etycznego Badao Rynku i Badan Społecznych uczestnictwo w badaniach było dobrowolne. W celu zapewnienia rzetelności i wiarygodności badao nie wynagradzano uczestników za udział [Kaczmarek, Olejnik, Springer 2013]. W czasie prowadzenia trzeciego etapu badao w EMAS było zarejestrowanych 45 organizacji (dostęp w dn. 22.02.2015). Uzyskano odpowiedzi od 31 organizacji (N=45, n=31, zwrotnośd 68,9%).
W celu zapewnienia prawidłowej analizy danych uzyskanych w toku procesu badawczego wykonano następujące czynności:
wprowadzono i zakodowano dane w celu umożliwienia dalszego ich przetwarzania;
przeanalizowano zebrane dane, w zależności od rodzaju badanych zmiennych dokonano obliczeo statystyk opisowych;
dla wybranych zmiennych obliczono współczynnik kontyngencji V-Cramera, który jest miarą służącą do określenia siły związku pomiędzy badanymi zmiennymi jakościowymi niemierzalnymi;
dla wybranych zmiennych mierzalnych obliczono współczynnik korelacji liniowej (Pearsona), będący miarą służącą do określenia siły związku pomiędzy zmiennymi mierzalnymi.
Na potrzeby analizy danych wykorzystano następujące statystyki opisowe [Ignatczyk i Chromioska 2004; Chromioska, Roeske-Słomka, Szuman 2004, Ostasiewicz i Paradysz 2006]:
średnią arytmetyczną, która jest ilorazem sumy wartości globalnej badanej cechy oraz liczebności zbiorowości,
odchylenie standardowe (σ), które jest miarą zmienności badanej cechy i informuje o przeciętnym zróżnicowaniu wartości cechy wokół średniej arytmetycznej,
dominantę (D), która jest wartością najczęściej występującą (wartośd modalna, moda),
kwartyle (Q1, Q2=M, Q3), które są wartościami dzielącymi zbiorowośd na cztery równe części (Q1 – pierwszy kwartyl, 25 percentyl, Q2 – drugi kwartyl, 50 percentyl, mediana, Q3 – trzeci kwartyl, 75 percentyl).
Konstrukcja zastosowanego podczas obliczeo współczynnika kontyngencji V-Cramera oparta na statystyce chi-kwadrat (2
). W literaturze opisanych jest wiele miar służących do pomiaru zależności pomiędzy cechami jakościowymi niemierzalnymi (np. współczynnik φ-Yule’a, T-Czuprowa, C-Pearsona) [Paradysz 2005; Ignatczyk i Chromioska 2004+. Zaleceniem metodycznym jest stosowanie jednego współczynnika, jest nim najczęściej współczynnik V-Crammera *Luszniewicz i Słaby 2008].