Mierniki o charakterze ekonomicznym

Pomijając wskaz niki oparte na PNB i PKB moz na przyjąc , z e jedną z grup odnoszących się do pomiaru dobrobytu stanowią wskaz niki rozwoju trwałego i zro wnowaz onego.75

Stosunkowo popularnym jest ISEW okres lany jako wskaz nik trwałego dobrobytu ekono-micznego. Włączono don elementy pogrupowane według kilkudziesięciu kryterio w, uwzględniono koszty cywilizacyjne, ochronne i s rodowiskowe, nie powodujące podniesienia

74 Por. Ibidem, s. 14.

75 Bogatą interpretacje wskaźników zawiera opracowanie: Wskaźniki ekorozwoju, red. T. Borys, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999.

poziomu dobrobytu. Wzięto tez pod uwagę straty ponoszone w kapitale przyrodniczym. W efekcie wskaz nik okazał się byc bardzo złoz ony i trudny do wykorzystania. Inne podobne popularne wskaz niki pokazują gło wnie wpływ działalnos ci ludzkiej na s rodowisko.76

Najwaz niejszym, stosunkowo powszechnym, agregatowym wskaz nikiem rozwoju spo-łecznego jest HDI. Obok niego moz na wskazac te, kto re mierzą niero wnos ci dochodowe i dyskryminację ze względu na płec . Nalez ą do nich następujące: indeks Giniego, indeks ubo stwa HPI, wskaz nik rozwoju społecznego płci GDI, wskaz nik niero wnos ci ze względu na płec GII i wskaz nik ro wnouprawnienia ekonomicznego i politycznego kobiet GEM. Więk-szos c tych wskaz niko w opracowali pracownicy i wspo łpracownicy Programu Narodo w Zjednoczonych d.s. Rozwoju (UNDAP).

Wskaz nik HDI mierzy poziom z ycia w sposo b syntetyczny, poniewaz wykorzystuje trzy indeksy cząstkowe. Są nimi następujące: indeks oczekiwanej długos ci z ycia, będący pewnym przybliz eniem miary jakos ci z ycia; indeks edukacji, mierzący poziom wykształce-nia społeczen stwa oraz liczbę oso b przyjętych do szko ł; indeks dochodu na osobę, kto ry w syntetyczny sposo b mierzy poziom z ycia. Składnik dochodowy odnosi się do dochodu na osobę wyraz onego w cenach stałych, według siły nabywczej w poszczego lnych krajach.77

Wartos c oczekiwanej długos ci z ycia jest traktowana jako miara jego jakos ci, poniewaz obejmuje ocenę funkcjonowania systemu opieki zdrowotnej i społecznej. Wynika to stąd, z e osoby mieszkające w kraju o czystym s rodowisku, dobrej infrastrukturze społecznej i zdrowotnej, dobrych warunkach mieszkaniowych mają większe szanse na z ycie dłuz sze i lepszej jakos ci.

W niekto rych badaniach ten indeks uzupełnia się o s miertelnos c niemowląt, co ma pokazac prawdopodobien stwo s mierci między urodzeniem a ukon czeniem 1. roku z ycia. Dodawanie tego składnika jest uzasadnione w krajach o wątpliwych warunkach bytowych, to jest, występowaniu zjawiska głodu, niskiej jakos ci podstawowej opieki medycznej i ogo lnych warunko w z ycia. W indeksie edukacji zrezygnowano – względem poprzedniej jego wersji – z miary alfabetyzacji, poniewaz była to tylko informacja o umiejętnos ci, albo jej braku, pisania i czytania. W nowej wersji indeksu, od 2010 roku, jest on oparty na oczeki-wanej liczbie lat, kto re uczen w wieku szkolnym spędzi w szkole oraz na s redniej liczbie lat spędzonych w szkole. Bywa tak, z e indeks HDI przyjmuje wysokie wartos ci pomimo tego, z e ws ro d społeczen stwa występuje duz e zro z nicowanie poziomu rozwoju społecznego. By

76 Pełną listę wskaźników trudno byłoby podać. O części z nich traktują rozważania w następnej części niniejszego podrozdziału.

uniknąc takiej sytuacji, w wielu badaniach temu indeksowi towarzyszą inne miary cząstko-we, mierzące ro z ne aspekty ro z nic społecznych.78

Występowanie znacznych dysproporcji w poziomie dochodu i konsumpcji wywiera wpływ na dobrostan i sytuację ekonomiczną społeczen stwa. W sytuacji korzystnych zmian w zakresie wzrostu gospodarczego, niero wnomierna dystrybucja jego rezultato w między poszczego lne grupy i jednostki moz e wyraz ac stan niero wnos ci w obszarze szans z yciowych i braku sprawiedliwos ci społecznej nawet wo wczas, gdy poziom dochodo w ros nie. Do mierzenia niero wnos ci wykorzystuje się wskaz nik Giniego (nie jest to miara ubo stwa, poniewaz dotyczy ro z nic w rozkładzie całego dochodu, a nie s rednich jego wartos ci). Jest on miarą koncentracji rozkładu zmiennej, jaką jest docho d i moz e byc traktowany jako repre-zentacja oczekiwanej ro z nicy między dochodami dwo ch gospodarstw domowych, wybra-nych z populacji.79

Pewnym ograniczeniem w dostępie do edukacji, rozwoju zawodowego, opieki me-dycznej jest niero wne traktowanie ze względu na płec . Do badania tego zjawiska wykorzy-stuje się wskaz nik dyskryminacji społecznej ze względu na płec (GDI), wskaz nik ro wnou-prawnienia ekonomicznego i politycznego kobiet GEM), wskaz nik niero wnos ci ze względu na płec (GII).80 Pierwszy ze wskaz niko w jest w zasadzie miarą HDI skorygowaną o dyskryminację ze względu na płec i nie ma uzasadnienia na ro wnoczesne ich stosowanie jako zmiennych objas niających w tej samej regresji. Ro z nica w ich obliczaniu sprowadza się do tego, z e indeksy cząstkowe oblicza się osobno dla kobiet i męz czyzn. Ostateczną wartos c indeksu oblicza się jako zwykłą s rednią z trzech indekso w cząstkowych, skorygowanych o niero wnos ci względem płci.81 W 1995 roku GDI zastąpiono nowym wskaz nikiem, to jest GEM, kto ry mierzy niero wnos ci w zakresie uczestniczenia w z yciu ekonomicznym (np.

78 Obecnie HDI jest wypadkową trzech cząstkowych wskaźników, ale wylicza się go jako średnią geometryczną, a nie jako średnią arytmetyczną.

79 W zależności od wykorzystywanych źródeł – UNDP lub WB – wskaźniki mogą różnić między sobą z powodu stosowania innej metodologii. Najważniejsze różnice dotyczą sześciu kwestii, to jest: obszaru geograficznego (dane dla całego kraju albo dla metropolii), populacji (cała populacja kraju, wyłącznie zatrudnieni, gospodarstwa domowe o określonej wielkości), wieku badanych (cała próba, albo osoby powyżej 10 roku życia, 15 roku…), jednostki statystycznej (gospodarstwo domowe, rodzina, osoba), skali ekwiwalentnej (na członka gospodarstwa, ważone pierwiastkiem liczby członków gospodarstwa), definicji dochodu (dochód do dyspozycji, całkowity, pieniężny, konsumpcja, wydatki).

80 Omówienie tych wskaźników znajduje się np. w opracowaniu: Wpływ rozwoju społecznego na handel

i inwestycje zagraniczne. Przypadek krajów Europy Środkowej i Wschodniej, red. J.J. Michałek, M.

Brzozowski, A. Cieślik, Wyd. PWE, Warszawa 2012, rozdział 2.

81 Do słabości tego wskaźnika należy zaliczyć to, że dochodowy indeks cząstkowy pomija dysproporcje między płciami w jakości wyżywienia, warunkach mieszkaniowych i jakości odzieży. Powstaje wrażenie, że nieopłacana praca kobiet w wielu społecznościach nie przyczynia się do rozwoju społecznego, co raczej nie jest zgodne z prawdą, a dłuższe życie kobiet jest uwarunkowane biologicznie, a nie tym, że mają lepsze warunki życia.

odsetek kobiet na stanowiskach kierowniczych, we władzach wykonawczych, ws ro d mene-dz ero w wyz szego szczebla), z yciu politycznym (odsetek kobiet w parlamencie) oraz bezpo-s redniej kontroli nad zabezpo-sobami ekonomicznymi (docho d obezpo-siągany przez kobiety względem dochodu męz czyzn). Słabą stroną indeksu jest jakos c składowej dotyczącej niero wnos ci dochodowych.82

Wyrazem poszukiwania miar bardziej adekwatnych jest wskaz nik GII, kto ry odzwier-ciedla negatywne efekty dyskryminacji w obszarze zdrowia kobiet i moz liwos ci prokreacji, ro wnouprawnienia politycznego i ekonomicznego oraz rynku pracy. W obszarze zdrowia uwzględnia się stopę s miertelnos ci s ro dporodowej oraz stopę urodzen ws ro d nieletnich. W odniesieniu do ro wnouprawnienia uwzględnia się udział obu płci w parlamencie oraz populację obu płci z wykształceniem co najmniej s rednim. Dyskryminacja na rynku pracy jest mierzona wskaz nikiem zatrudnienia kobiet i męz czyzn w danej grupie wiekowej. Wartos ci GII są wyrazem ograniczen rozwoju społecznego, wynikających z występowania niero wnos ci między płciami. W tym wskaz niku ro wniez występuje szereg ograniczen . Jako waz ne nalez y wskazac następujące: nie uwzględnia się aktywnos ci kobiet na poziomie lokalnym, nie uwzględnia się pracy nie wynagradzanej oraz informacji o zro z nicowaniu dochodo w kobiet i męz czyzn zatrudnianych na podobnych stanowiskach, informacji o niero wnos ci w podziale czasu na pracę, obowiązki domowe, czas wolny i odpoczynek.

Z uwagi na znaczenie i powszechnos c zjawiska ubo stwa wypracowano kilka jego miar, spos ro d kto rych na uwagę zasługują dwie: indeks ubo stwa społecznego (HPI) oraz wielo-wymiarowy indeks ubo stwa (MPI). HPI koncentruje się na innych wymiarach ubo stwa niz docho d, bo uwzględnia ograniczenie długos ci z ycia, niski poziom wykształcenia, brak dostępu do do br prywatnych i publicznych. W ramach długos ci z ycia bierze się pod uwagę ryzyko s mierci w młodym wieku, to jest przed ukon czeniem 40. roku z ycia, mierzone w chwili narodzin. W zakresie wiedzy, dla krajo w rozwijających się, uwzględnia się stopę analfabetyzmu ws ro d dorosłych, a w ramach przyzwoitego poziomu z ycia jako znaczący traktuje się odsetek populacji bez dostępu do wody biez ącej oraz odsetek dzieci niedoz y-wionych. W odniesieniu do krajo w rozwiniętych HPI obejmuje długos c i jakos c z ycia (ryzyko s mierci przed 60. rokiem z ycia), wiedzę (wykluczenie ze względu na niski poziom umiejęt-nos ci komunikowania się), przyzwoity poziom z ycia (odsetek oso b z yjących poniz ej granicy ubo stwa) oraz wykluczenie społeczne (stopa bezrobocia długookresowego).

82 Nie uwzględnia się potencjalnego dochodu z tytułu prac domowych, wartości wskaźnika są uzależnione od składowej dochodowej, a jego pomiar i wiarygodność są kontrowersyjne i ograniczone.

We wskaz niku MPI ubo stwo identyfikuje się na poziomie gospodarstw domowych w trzech wymiarach: opiece medycznej, edukacji i standardzie z ycia. Pokazuje on, jak wielu oso b dotyczy ubo stwo i jak duz y jest jego zakres. Co więcej, po rozłoz eniu go na częs ci składowe moz na pokazac , jak ubo stwo społeczne ro z ni się zakresem w przekroju grup społecznych i regiono w. Nowym elementem jest w nim uwzględnianie s miertelnos ci nie-mowląt, dostęp do elektrycznos ci, poziom wykształcenia oso b dorosłych, warunki sanitarne i mieszkaniowe, posiadanie sprzętu ułatwiającego przemieszczanie się i sprzętu AGD. Trudnos ci pojawiają się w momencie poro wnywania indekso w między krajami.

HSI jest wskaz nikiem cierpienia ludzkiego i obejmuje kryteria takie jak przewidywana długos c z ycia, dzienne spoz ycie kalorii, dostęp do czystej wody, ochrona praw dzieci, liczba uczęszczających do szkoły s redniej, PNB p.c., stopa inflacji, poziom rozwoju technologii komunikacyjnej, zakres wolnos ci gospodarczej, respektowanie praw człowieka. Kaz dy ze wskaz niko w jest szacowany w skali od 1 do 10, a HSI jest sumą wszystkich mierniko w. Odwrotnos c HSI moz na potraktowac jako wskaz nik dobrobytu. W pewnym stopniu uwzględnia on poziom zanieczyszczenia s rodowiska, zadłuz enie zewnętrzne, bezrobocie, zjawisko zatrudniania dzieci, przestępczos c ws ro d młodocianych, podział PKB, liczbę lekarzy, dostęp do okres lonych do br konsumpcyjnych.

BLI jest indeksem lepszego z ycia wprowadzonym w 2010 roku przez OECD do mie-rzenia dobrobytu społeczno – ekonomicznego w krajach członkowskich. Mierzy on 20. wskaz niko w w 11. sektorach gospodarki. Zawiera ocenę uzyskanych dochodo w, posiadane-go majątku, warunko w mieszkaniowych, sytuacji na rynku pracy, poziomu bezrobocia i jeposiadane-go struktury, warunko w zatrudnienia, poziomu edukacji, stanu s rodowiska naturalnego, więzi wspo lnotowych i zaangaz owania społecznego, zdrowia, satysfakcji z z ycia, bezpieczen stwa oraz ro wnowagi między pracą i czasem wolnym. OECD zestawia pomiary BLI z PKB i kosztami z ycia w poszczego lnych pan stwach. Z kolei SLI jest wskaz nikiem skonstruowa-nym na podstawie innych wskaz niko w jakos ci z ycia. Podstawą jego oszacowania są odpo-wiedzi na pytania o subiektywną ocenę satysfakcji z z ycia skorelowane ze wskaz nikami dotyczącymi zdrowia, bogactwa, dostępu do edukacji. Jego autorem jest A.G. White.