Migracja z Polski do Niemiec – Polacy na niemieckim rynku pracy przed 2011 rokiem

Polacy stanowi¹ obecnie pi¹t¹, co do wielkoœci zbiorowoœæ cudzoziemców w Niem-czech. Mimo, ¿e Polska nie uczestniczy³a w procesie rekrutacji w latach 1961–1973, liczny udzia³ obywateli polskich w emigracji do Niemiec wynika m.in. ze spuœcizny hi-storycznej (wojny, rozbiory, przesuniêcia granic w wyniku, których nastêpowa³y maso-we – g³ównie przymusomaso-we – przemieszczenia ludnoœci obydwu narodowoœci), z bliskoœci geograficznej oraz ró¿nic w wynagrodzeniach za pracê.

Polsko-niemieckie kontakty datowane s¹ od œredniowiecza. Mia³y one ró¿noraki charakter: koœcielny, polityczny, kulturalny, naukowy. Pierwsze, nieliczne polskie oœrodki wychodŸcze w DreŸnie i Lipsku pojawi³y siê w XVIII wieku. O prawdziwej fali emigracyjnej z Polski do Niemiec mo¿na mówiæ w drugiej po³owie XIX wieku.

By³a to typowa emigracja za chlebem, migracja z terenów rolniczych do miejskich regionów przemys³owych. W ostatniej dekadzie XIX wieku ruch ten przybra³ charakter masowy, a g³ównym celem emigrantów by³o Zag³êbie Ruhry. Tam te¿ znajdowa³o siê najwiêksze skupisko Polaków w Niemczech, które w 1914 roku liczy³o oko³o pó³ mi-liona polskich imigrantów²².

Wspó³czesna migracja z Polski do Niemiec, podobnie jak dziewiêtnastowieczne wychodŸstwo, ma g³ównie charakter zarobkowy. Szacuje siê, ¿e z oko³o 1,950 mln Pola-ków przebywaj¹cych w koñcu 2006 roku poza granicami Polski, 450 tys. przebywa³o na terenie Niemiec (liczba nie obejmuje pracowników sezonowych), co da³o Niemcom drug¹ lokatê (za Wielk¹ Brytani¹) wœród krajów docelowej emigracji Polaków po wejœ-ciu Polski do Unii Europejskiej²³. Polscy obywatele podejmuj¹cy legalne zatrudnienie w Niemczech przed 1 maja 2011 roku korzystali z programów zatrudnienia o wyj¹tko-wym charakterze, które by³y wynikiem podpisania w latach 90. umów bilateralnych miêdzy rz¹dami Polski i Niemiec oraz regulacji wewnêtrznych RFN. Najwa¿niejszymi formami zatrudnienia na podstawie podpisanych porozumieñ by³y: zatrudnienie sezo-nowe, zatrudnienie kontraktowe, zatrudnienie w charakterze pracowników-goœci oraz zatrudnienie przygraniczne²⁴. Ze wzglêdu na rygorystyczne niemieckie regulacje prawne, warunki stworzone dziêki podpisaniu wymienionych umów by³y dla Polaków g³ówn¹ mo¿liwoœci¹ podjêcia legalnej pracy u zachodniego s¹siada²⁵.

Z powodu wymogów dotycz¹cych kwalifikacji, niezbêdnych formalnoœci, kosztów najpopularniejsz¹ form¹ zatrudnienia Polaków w Niemczech by³y i nadal pozostaj¹ wyjazdy do prac sezonowych. W roku 1999 pracownicy sezonowi stanowili 92%

22 M. Warcho³-Schlottmann, Emigracja z Polski do Niemiec po roku 1989 – próba portretu zbio-rowego, w: Emigracja z Polski po 1989 roku, red. B. Klimaszewski, Kraków 2002, s. 363.

23 Emigracja Polaków w latach 2004–2006, http://www.egospodarka.pl/articleprint/25681/-1/39 [odczyt 6.02.2008].

24 Szerzej o mo¿liwoœciach zatrudnienia Polaków na terytorium Niemiec: Ministerstwo Pracy i Polityki Spo³ecznej, Dostêp do unijnych rynków pracy – Niemcy, http://www.mps.gov.pl/in-dex.php?gid=619 [odczyt 16.01.2008].

25 Do maja 2011 roku obywatel polski móg³ byæ zatrudniony w Niemczech tak¿e w takim przy-padku, gdy na dane miejsce pracy brakowa³o kandydata bêd¹cego Niemcem lub obywatelem innego,

„starego” kraju cz³onkowskiego UE.

wszystkich pracowników programowych z Polski²⁶. Z mo¿liwoœci sezonowego zatrud-nienia korzysta rokrocznie oko³o æwieræ miliona Polaków. W 2004 roku z tej formy za-trudnienia skorzysta³o ponad 286 tys. osób, rok póŸniej nieca³e 280 tys.²⁷Oferty pracy sezonowej s¹ zg³aszane przede wszystkim z rolnictwa i dzia³ów pokrewnych (ogrod-nictwo, przetwórstwo p³odów rolnych, pielêgnacja winnej latoroœli i zbiór winogron, szparagów, chmielu, truskawek), z gospodarki leœnej i przemys³u drzewnego, z sektora us³ug wystawienniczych, z hotelarstwa i gastronomii. Oko³o 75–80% ofert dotyczy prac w rolnictwie. Najwiêcej ofert pracy sezonowej nap³ywa z Nadrenii i Westfalii, Ba-denii-Wirtermbergii oraz Nadrenii, Palatynatu i Saary²⁸. W 2000 roku w niemieckim rolnictwie zatrudnionych by³o 263,8 tys. pracowników sezonowych z zagranicy, a udzia³ Polaków w tej grupie wynosi³ 87%²⁹.

Licz¹c¹ siê form¹ zatrudnienia w RFN przed 2011 rokiem by³o tak¿e wykonywanie kontraktów o dzie³o. Ze wzglêdu na wzrastaj¹ce koszty realizacji umów o dzie³o i obni¿a-j¹c¹ siê ich op³acalnoœæ, liczba polskich przedsiêbiorstw zaanga¿owanych w œwiadczenie us³ug przede wszystkim w zakresie eksportowych us³ug budowlanych, monta¿owych, re-montowych, co roku mala³a. W 1992 roku w Niemczech dzia³a³o 1,4 tys. polskich firm œwiadcz¹cych us³ugi budowlane, a pod koniec lat 90. oko³o 500³⁰. W koñcu XX wieku Po-lacy stanowili 46–47% ogó³u pracowników cudzoziemskich pochodz¹cych z krajów Euro-py Œrodkowo-Wschodniej zatrudnionych w sektorze us³ug kontraktowych.

Obok zatrudnienia sezonowego oraz wyjazdów do wykonywania kontraktów o dzie³o corocznie w Niemczech podejmowa³a pracê grupa Polaków w charakterze

„pracowników-goœci”. Ta forma zatrudnienia umo¿liwia³a Polakom w wieku 18–40 lat podnoszenie kwalifikacji zawodowych oraz doskonalenie znajomoœci jêzyka. Jednak ze wzglêdu na wysokie wymagania, co do ju¿ posiadanych kwalifikacji, zainteresowa-nie t¹ form¹ zatrudzainteresowa-nienia by³o ograniczone i liczba pracowników-goœci relatywzainteresowa-nie ni-ska, oscyluj¹ca w koñcu lat 90. w granicach 650 osób rocznie³¹, a w roku 2005 tylko nieznacznie przekraczaj¹c granicê 600 osób³².

Pewna liczba Polaków zamieszkuj¹cych regiony przygraniczne pracowa³a w RFN w ramach tzw. zatrudnienia przygranicznego. Zatrudnienie to mia³o czêsto charakter dorywczy, krótkookresowy, a pracownicy go podejmuj¹cy mieszkaj¹ na sta³e w Polsce i codziennie lub przynajmniej raz w tygodniu wracali do kraju. Szacuje siê, ¿e z tej for-my zatrudnienia w koñcu lat 90. skorzysta³o 4,5 tys. osób³³.

Powy¿sze formy zatrudnienia Polaków w Niemczech to najpopularniejsze mo¿li-woœci podjêcia legalnej pracy na terytorium RFN przed 1 maja 2011 roku. Nale¿y

jed-26 Kaczmarczyk, op. cit., s. 176.

27 Bundesamt für Migration und Flüchtlinge (BAMF), Migrationsbericht 2005, Bundesregierung Deutschland, Berlin 2006, s. 83.

28 E. Marek, Polacy na niemieckim rynku pracy, „Polityka Spo³eczna” 2000, z. 5–6, s. 14.

29 M. Okólski, Przep³yw si³y roboczej w œwietle polsko-niemieckiej umowy dwustronnej o pra-cownikach sezonowych, w: Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, red. P. Kaczmarczyk, W. £ukowski, Warszawa 2004, s. 28.

30 E. Marek, op. cit, s. 14.

31 Ibidem.

32 Bundesamt für Migration und Flüchtlinge, op. cit.

33 E. Marek, op. cit.

nak pamiêtaæ, ¿e Polacy podejmowali i nadalpodejmuj¹ u zachodniego s¹siada tak¿e prace w tzw. „szarej strefie”. Ilu pracuje w sposób nielegalny – nie wiadomo. Mo¿na jednak – jak s¹dzê – wysun¹æ tezê, ¿e obecnie w tej strefie podejmuje zatrudnienie mniej Polaków ni¿ np. 6–7 lat temu. Wp³ywu na zmniejszenie liczby nielegalnie za-trudnionych upatrywaæ nale¿y przede wszystkim w otwarciu rynku pracy w Niem-czech, a wczeœniej w innych krajach Unii Europejskiej, przede wszystkim w Wielkiej Brytanii. Od momentu otwarcia pierwszych unijnych rynków pracy dla polskich oby-wateli obserwuje siê zmianê kierunków wyjazdów Polaków, wyraŸnie uzale¿nion¹ od mo¿liwoœci legalnego zatrudnienia za granic¹. Niemcy nie s¹ ju¿ tak popularnym ce-lem emigracji z Polski jak jeszcze kilka lat temu, co mo¿e wynikaæ z utrudnieñ w dostê-pie do rynku pracy dla cudzoziemców, które mia³y miejsce przed 1 maja 2011 roku.

Trudno jednoznacznie oceniæ czy i w jaki sposób zmieni¹ siê strumienie migracyjne miêdzy Polsk¹ a Niemcami w zwi¹zku z ust¹pieniem okresów przejœciowych w dostê-pie do niemieckiego rynku pracy.

Zakoñczenie

Globalizacja, której istotê stanowi swobodny przep³yw ponad granicami pañstw:

towarów, us³ug, kapita³u i idei, nie promuje co prawda swobodnego przep³ywu osób, lecz stwarza sprzyjaj¹cy dla niego kontekst. Wobec wzrostu przep³ywów migracyj-nych, nie tylko z pañstw s¹siaduj¹cych, w Europie zaistnia³a potrzeba rozwoju polityki imigracyjnej. Obok wspólnej polityki migracyjnej Unii Europejskiej, poszczególne kraje wprowadza³y wewnêtrzne regulacje dotycz¹ce imigracji. Doprowadzi³o to do zast¹pienia postzimonowojennego mitu œwiata bez granic („borderless word”) na forte-cê Europy („fortress Europe”) – obszaru energicznie odpieraj¹cego fale imigrantów pochodz¹cych z ró¿nych regionów œwiata.

Wieloletnie doœwiadczenia Niemiec w zakresie nap³ywu cudzoziemców sprawi³y,

¿e kraj ten od lat 70., jak wiele innych europejskich krajów, prowadzi restrykcyjn¹ poli-tykê imigracyjn¹. Mimo nowatorstwa, jakim bez w¹tpienia by³o wprowadzenie w RFN zintegrowanej ustawy o imigracji w 2005 roku, regulacja ta wpisuje siê raczej w logikê poprzednich niemieckich ustaw o cudzoziemcach. G³ównym jej celem s¹ bowiem:

wiêksza kontrola strumienia imigracji do Niemiec oraz wzmo¿one dzia³ania na rzecz integracji imigrantów (np. poprzez obowi¹zkowe kursy jêzyka niemieckiego) w celu zapobiegniêcia tworzenia siê tzw. spo³eczeñstw równoleg³ych oraz „gett etnicznych”.

Polska bêd¹c od kilku lat cz³onkiem Unii Europejskiej, aktywnie uczestniczy w za-cieœnianiu wspó³pracy z innymi krajami Wspólnoty, m.in. w zakresie migracji. Doœwiad-cza wobec tego jednoczesnego zaostrzania i liberalizowania re¿imów granicznych na wschodzie i zachodzie. Wst¹pienie do strefy Schengen – obszaru bez kontroli na grani-cach wewnêtrznych sta³o siê kolejnym krokiem do pog³êbiania procesów zacieœniania wspó³pracy na Starym Kontynencie. Pomimo pewnych ograniczeñ w dostêpie do unij-nych rynków pracy przed 1 maja 2011 roku, Polacy licznie uczestniczyli i uczastnicz¹ w strumieniach migracyjnych, a RFN pozostaje jednym z g³ównych celów emigracji z Polski.