W latach 1967–1968 na łamach czasopisma „Rampart Journal of Indivi-dualist Thought” opublikowano szereg artykułów dotyczących konstruk-cji modelu przedstawiającego spektrum polityczne28. Lawrence McGann poddał krytyce tradycyjny model liniowy lewica – prawica wskazując, że umieszczenie na skrajnych pozycjach komunizmu i faszyzmu czy na-zizmu nie może zostać uznane za satysfakcjonujące.
Model w ten sposób skonstruowany pomija bowiem istotne podo-bieństwa między tymi dwoma ekstremami związanych z faktem, że po-zostają one totalitaryzmami29. Remedium na tę niedoskonałość modelu liniowego miało być pierwotnie przedstawienie spektrum politycznego za pomocą okręgu. Ten model jednak, jak zauważył McGannnie, daje jed-nak możliwości wyznaczenia miejsca dla doktryn bardziej totalitarnych lub bardziej wolnościowych. Innymi słowy, ekstrema nie mogą zostać przeciągnięte dalej, gdyż wykres został zakrzywiony.
Zarzutem jednak o wiele cięższym (z analitycznego punkty widzenia) jest to, że ani model liniowy, ani kołowy nie wskazują na istotne różnice po-między konkurencyjnymi doktrynami, które są umieszczone w jednym zbio-rze, bądź zajmują pozycje blisko siebie. Zarzut ten posiada szczególną wagę, gdy przyjrzymy się prawej stronie spektrum. Tradycyjnie szukamy tam nie tylko faszyzmu czy nazizmu, ale również takich doktryn jak obiektywizmu
28 L. McGann, The Policiac Spectrum, „Rampart Journal” 1967, nr 4; M.C. Bry-son, W.R. McDill, The Political Spectrum: A Bi-Dimensional Approach, „Rampart Journal” 1968, nr 2; B.N. Hall, The L.F.E. Theory of the Political Spcetrum, „Ram-part Journal” 1968, nr 2. D.O. Miles, Political Spectra and The Lables of Extremism,
„Rampart Journal” 1968, nr 2. Nieduało mi się dotrzeć do artykułu z 1967 roku autor-stwa Lawrenca McGanna. Rekonstrukcja jego modelu spektrum politycznego została przeprowadzona w oparciu o dwa artykuły z 1968 r., które wskazują pierwszy jako inspirację oraz poddają go krytyce.
29 M.C. Bryson, W.R. McDill, The Political Spectrum: A Bi-Dimensional Appro-ach, „Rampart Journal” 1968, nr 2, s. 19.
Ayn Rand, czy liberalizmu w wydaniu chociażby Miltona Friedmana.
Tymczasem nawet bez wykorzystywania dokładnej analizy komparaty-stycznej możemy orzec, że są one znacznie różniącymi się doktrynami30. Schemat 7. Kołowy model spektrum politycznego
Źródło: B.N. Hall, The L.F.E. Theory of the Political Spcetrum, „Rampart Journal” 1968, nr 2, s. 27.
Wyliczając powyższe wady modeli liniowego i kołowego, McGann postuluje zmianę kryterium podziału doktryn w ogóle. Zamiast tradycyj-nego podziału na lewicę i prawicę wprowadza jedno uniwersalne kry-terium, tj. poziom przymusu państwowego31. Skala proponowana przez McGanna jest procentowa. Przy zerowym poziomie reglamentacji przy-pisana zostaje anarchia, przy pełnym (100%) – totalitaryzm. W połowie wykresu znajdujemy demokrację.
30 Tamże, s. 20.
31 Ang. Degree of regimentation. Regimentation może też oznaczać poddanie dyscyplinie oraz reglamentacje. Pierwsze z tych przekładów może nadać pewnej głębi modelowi McGanna, a sama myśl o doktrynach, których zasadą jest podporządkowa-nie, znajdzie swoje rozwinięcie w autorskim modelu zaprezentowanym w IV rozdziale tej pracy. Drugi, alternatywny przekład jest nie do przyjęcia i nie pasuje do kontekstu, w jakim użyte zostało pojęcie.
Demokracja
Lewica Prawica
Lewicowy kolektywizm (komunizm)
Prawicowy kolektywizm (faszyzm)
Schemat 8. Model McGanna
Źródło: B.N. Hall, The L.F.E. Theory of the Political Spcetrum, „Rampart Journal” 1968, nr 2, s. 28.
Lawrence McGann poddając krytyce model liniowy, jako alternaty-wę proponuje jego inną wersję. Zabieg ten został zgodnie skrytykowany w dwóch, opublikowanych w rok po jego artykule, tekstach. Podsta-wowym i najcięższym zarzutem był brak usunięcia problemu, na który zwracał uwagę sam McGann, tj. grupowania bądź opisywania obok sie-bie doktryn wyraźnie różniących się, jak nazizm, faszyzm i komunizm.
Te trzy totalitaryzmy, mimo że wyraźnie różne w proponowanym mode-lu zajęłyby pozycje bliskie prawej strony oznaczonej jako 100% poziom przymusu państwowego. Z drugiej strony, przyznać należy, że część za-rzutów czynionych pod adresem modelu McGanna, w szczególności ten przedstawiony przez Halla, dotyczący problemu z uwzględnieniem tego, że wczesny anarchizm podobny jest do myśli Johna Locke’a i Adama Smitha, a późny zbliża się do Karola Marksa, jest wysuwana w stosunku do większości modeli spektrum politycznego. Dzieje się tak, ze względu na brak jasnych kryteriów co do przedmiotu typizacji. Brak również definicji operacyjnych poprzedzających przedstawienie modelu. Nie wie-my więc, jaką definicję stosuje autor do pojęć kluczowych jak doktry-na czy ideologia. Co gorsze, nie mamy pewności co do tego, czy chce opisywać w modelu partie polityczne, doktryny czy ideologie, ani jakie cezury przyjmuje dla okresu, z którego mają one pochodzić. Zarzut ten będzie aktualny również w przypadku krytyków modelu McGanna, czyli Marucie’a C. Brysona i Williama R. McDilla oraz Bowmana N. Halla.
Model Maurucie’a C. Brysona i Williama R. McDilla
Poszukując rozwiązań dla problemów, jakie zarysował w swojej pracy McGann, a z którymi, w opinii Brysona i McDilla, nie poradził sobie,
Poziom przymusu państwowego
100%
0%
Totalitaryzm Demokracja
Anarchia
gdy jako remedium na nie zaproponował nowy model liniowy, postano-wili odejść od jednej skali na rzecz dwóch. Wyróżnili oni dwie zasadnicze kwestie, tj. stopień egzekwowanej kontroli państwowej oraz sposób jej sto-sowania. Jak zauważyli bowiem może ona być nakierowana na promocję egalitaryzmu (charakter lewicowy) bądź utrzymanie stabilności wewnątrz społeczeństwa32. Tym samym doszli do punktu, w którym model linio-wy został zastąpiony dwuosiolinio-wym. Oś pionowa przeznaczona została do wyznaczenia poziomu kontroli państwowej. Punkty ekstremum zostały opisane jako etatyzm33 oraz anarchia. Druga, pozioma oś reprezentowała preferowany poziom egalitaryzmu – odpowiednio dla lewicy i prawicy.
Jako pierwszy (z przedstawianych) model ten zrezygnował z klasycznego przypisania poszczególnym pozycjom na wykresie nazw poszczególnych doktryn. Autorzy wskazali, że poszczególne kwadranty, dla klarowności obrazu, zostały opatrzone jedynie etykietami odpowiadającymi tradycyj-nym filozofiom władzy34.
Schemat 9. Model Maurice’a C. Brysona i Williama R. McDilla
Źródło: M.C. Bryson, W.R. McDill, The Political Spectrum: A Bi-Dimensional Approach, „Rampart Journal” 1968, nr 2, s. 21. Wskazane etykiety, jak podali autorzy modelu, dla większej klarowności obrazu w istocie go zaciemnia-ją. Zostały bowiem wybrane w taki sposób, że pomieszano w nich formy rządów z doktrynami. Przez to na schemacieoznaczone zostały zarówno monarchia i oligarchia arystokratyczna (formy rządów), jak i doktryny.
32 M.C. Bryson, W.R. McDill, The Political Spectrum: A Bi-Dimensional Appro-ach, „Rampart Journal” 1968, nr 2, s. 20.
33 Ang. statism.
34 Tamże, s. 21.
Etatyzm
Anarchia
Prawica Lewica
Socjalizm Monarchia,
faszyzm
Klasyczny
marksizm Oligarchia
arystokratyczna
Co warte jest szczególnego podkreślenia, centrum – punkt przecię-cia osi – pozostawione zostało, jako arbitralne. Zostało tak pomyślane, że miało reprezentować w sposób ogólny polityczne centrum przyciąga-nia danego społeczeństwa. Punkt ten miał być różnie dookreślany wraz ze zmianami, jakie zachodzą w czasie.
Wyższość modelu dwuosiowego nad liniowym i kołowym została wskazana poprzez następujący eksperyment myślowy zaproponowany przez autorów analizowanego modelu.
Wyobraźmy sobie obserwatora, którego poglądy sytuują go ideal-nie w centrum modelu – przyjmijmy punkcie O. Po prawej stroideal-nie znajdzie konserwatystę z Partii Republikańskiej, z lewej liberalnego Demokratę. Będą się oni mu wydawali odległymi od siebie, być może nawet będzie ich pozycje postrzegał jako ekstrema rozciąg-nięte na osi, w której sam jest centrum. Jednak gdy do tych punk-tów R i D dodamy jeszcze K i F – odpowiednio dla komunispunk-tów i faszystów, diametralnie zmienimy sposób postrzegania naszego obserwatora. Teraz pozycje zajęte przez Republikanów, Demokra-tów i niego samego będą wydawały się mu bliskie a totalitaryzmy staną się odległym ekstremum35.
Powyższy przykład można rozwinąć. Dla wewnętrznego obserwatora na pozycji anarchisty zarówno republikanin, demokrata, jak i faszysta będą jawili się, jako jeden zbiór po prawej stronie.
Wprowadzenie drugiego wymiaru do modelu spektrum politycz-nego pozwoliło lepiej odzwierciedlić różnice pomiędzy poszczególnymi doktrynami. Proponowany model zakładał połączenie tradycyjnego wy-kresu liniowego z rozwiązaniem McGanna, ukazującym poziom akcepto-wanego przymusu państwowego. Użycie modelu nie wymagało jednak nadal głębszej refleksji nad naturą człowieka, antropologią filozoficzną oraz spłaszczało doktryny do dwóch wymiarów: czy zakłada większy czy mniejszy udział państwa w życiu społecznym?; oraz czy ma ono działać na rzecz petryfikacji hierarchicznych stosunków społecznych czy też dążyć do powiększenia stopnia egalitarności? Sami autorzy rów-nież byli świadomi niedoskonałości modelu (który jak każdy był tylko
35 Tamże.
uproszczeniem rzeczywistości). Wskazali, że problematyczne pozostają punkty reprezentujące pełną kontrolę państwową, co generuje sytuację, w której wszyscy zostają podporządkowani władzy i dyskusja o egalita-ryzmie i przywilejach klasowych staje się bezprzedmiotowa. Z drugiej strony, w przypadku całkowitej anarchii i braku rządu bezprzedmiotową staje się dyskusja, na czego rzecz ma działać władza – egalitaryzmu czy utrzymania przywilejów? Rozwiązaniem tych dwóch niedogodności było uznanie tych skrajnych pozycji za jedynie teoretycznie możliwe i niespo-tykane w rzeczywistości społeczno-politycznej.
Schemat 10. Rozkład doktryn w modelu oczami wewnętrznego obserwatora
Źródło: M.C. Bryson, W.R. McDill, The Political Spectrum: A Bi-Dimen-sional Approach, „Rampart Journal” 1968, nr 2, s. 21. Oryginalne oznacze-nia zostały zamienione tak, by odpowiadały polskim nazwom. Literą „O”
oznaczony został obserwator znajdujący się w punkcie ciężkości (centrum) wykresu. Litera „D” oznacza demokratę, „R” – republikanina, „K” – komu-nistę, F – faszystę.
Teoria L.F.E. Bowmana H. Halla
Będąc zainspirowanym artykułem McGanna swój model zaproponował również Bowman H. Hall. W pierwszej kolejności poddał krytyce zarów-no tradycyjny model liniowy, liniowy model McGanna oraz model koło-wy, który uznał za po prostu wygięty tradycyjny model liniowy. Krytyka wobec propozycji McGanna pokrywała się natomiast z tą zarysowaną we wcześniejszej części tej pracy. Remedium na niedoskonałości modeli liniowych i kołowych miało być ich połączenie w jeden. Swoją propo-zycję Hall nazwał teorią L.F.E. Skrót powstał od pierwszych liter pełnej
R D
K F
nazwy, tj. Lopsided Figure Eight Theory36. Można to przetłumaczyć, jako Teoria Koślawej Ósemki, co pokazuje, że Hall miał nie tylko propozycje teoretyczno-metodologiczne, ale również poczucie humoru.
Teoria L.F.E. miała w założeniu zawrzeć w sobie najlepsze elementy podejścia liniowego oraz kołowego do przedstawiania modelu spektrum politycznego. Hall wyznaczył dwie osie: pionową – Y, reprezentującą po-ziom regulacji państwowych oraz popo-ziomą – X, reprezentującą popo-ziom poszanowania własności prywatnej. Wyznaczenie dwóch współrzędnych nie wystarcza jednak w tym modelu do określenia pozycji danej doktryny.
Hall wyznaczył bowiem dwie dodatkowe linie pomocnicze – jedną, pro-wadzącą od punktu 0 i będącą dwusieczną kąta ograniczonego osiami X i Y, oraz drugą przecinającą tę pierwszą pod kątem prostym. Druga z nich posłużyła jako ostatni element konstrukcyjny łuków, na których opisywa-ne były poszczególopisywa-ne doktryny. Tworząc w ten sposób dwa owale, jeden w prawej dolnej części wykresu, drugi – w lewej górnej, będące adaptacją założeń modelu kołowego.
W miejsce klasycznego rozdziału na lewicę i prawicę autor wskazał odpowiednio na górne i dolne pole wykresu. Tym samym oś lewica – prawica została zaadoptowana, jako linia rozdziału, będąca podstawą, na której oparto łuki. Te ostatnie pomogły odwzorować różnice pomiędzy doktrynami tradycyjnie opisywanymi jako lewicowe lub prawicowe.
Autor sam wskazuje na podstawową słabość własnego modelu.
Jest nią brak wykorzystania całego pola wyznaczonego przez dwie osie.
W szczególności – jak sam podkreśla – kolektywny anarchizm powinien znajdować się raczej na prawo, obok ósemki, niż na niej samej. Broniąc się wskazuje, że model teoretyczny jest zawsze uproszczonym sposobem ukazania jakiegoś fenomenu. Ta linia obrony jest jednak możliwa do za-stosowania wobec każdej próby odwzorowania spektrum politycznego lub polityczno-prawnego. Duże ograniczenia spowodowane przyjęciem a priori ściśle określonych pozycji dla poszczególnych doktryn politycz-nych spowodowały, że model nie został szeroko przyjęty. Przyjmując miękką linię obrony autor zapomina o tym, że każdy kolejny proponowany model teoretyczny nie powinien powielać słabości swoich poprzedników a być próbą wierniejszego odwzorowania rzeczywistości.
36 Patrz: B.N. Hall, The L.F.E. Theory of the Political Spcetrum, „Rampart Jour-nal” 1968, nr 2.
Schemat 11. Model z teorii L.F.E
Źródło: B.N. Hall, The L.F.E. Theory of the Political Spectrum, „Rampart Journal” 1968, nr 2, s. 30.